MəMMƏdov qəRİb xəLİlov mahmud

Øÿêèë 6.6. Áèîñôåð, ùèäðîñôåð âÿ ëèòîñôåð àðàñûíäà îêñèýåí, 

êàðáîí ãàçû, ñó áóõàðû ìöáàäèëÿñèíèí ñõåìè.  

(Ìÿììÿäîâ, Ñóðàâåýèíà, 2000) 

qeyri-üzvi maddələrin  (məs. yanacağın yandırılması) oksidləşməsinin reaksiyası üçün və digər kimyəvi dəyişik-

liklər, bunlar karbon qazı, su kimi oksidləşmiş birləşmələrin əmələ gəlməsinə və onların fotosintetik çevrilmələ-

rin yeni tsiklinə cəlb edilməsinə səbəb olur. Oksigenin dövranında canlı maddənin aktiv geokimyəvi fəaliyyəti  

aydın təzahür olunur, bu canlı maddənin tsikl prosesində aparıcı roludur. İl ərzində sintez olunan üzvi maddələ-

rin kütləsinə əsaslanaraq (15% tənəffüs prosesinə sərf edilməsini nəzərə alaraq) bu nəticəyə gəlmək olar ki, pla-

netin yaşıl bitki örtüyünün illik oksigen məhsulunun miqdarı 300x10

9

 ton təşkil edir. Onun az miqdarı, yəni 

25%-dən bir qədər artığı quruda yerləşən bitki örtüyü tərəfindən, qalanı isə Dünya okeanının fotosintez edən or-

qanizmləri tərəfindən ayrılır, sərbəst oksigen yalnız atmosferdə deyil, həmçinin təbii sularda həll olunmuş və-

ziyyətdə mövcuddur. Dünya okeanı sularının həcmi cəmi 137x10

19

 litrə bərabərdir, 1 litr suda isə 2-dən 8 sm

3 

oksigen həll olunur. Deməli, Dünya okeanı sularında 2,7-dən 10,9x10

12

 ton həll olunmuş oksigen vardır.  

Oksigen yanma prosesi və antropogen fəaliyyətin digər növləri üçün istifadə edilir. Bəşəriyyətin 1980-ci ilə 

qədər olan tarixində dünyada 84 mlrd. ton daş kömür, 30 mlrd. ton neft və 7,3 trln. m3 təbii qaz yanacağından 

istifadə olunmuşdur. Bu qədər yanacağın yandırılmasına 273 milyard ton oksigen sərf edilmişdir, bunun nəticə-

sində 322 milyard ton karbon qazı əmələ gəlmişdir. Göstərilən yanacağın 90%-ə qədəri son 40-60 ildə yandırıl-

mışdır. 

Bura insan, heyvan, bitkilərin tənəffüsünə, mikroorqanizmlərin oksidləşmə reaksiyalarına sərf olunan oksi-

geni əlavə etmək lazımdır.