Microsoft Word s?may?kitab?sas doc

partiyaların, xüsusilə kommunistlərin nüfuzu sürətlə düşməyə 
başladı. Bunda sovet siyasi sisteminin totalitar xarakteri də öz 
rolunu oynadı. 
Müasir Qərb cəmiyyətinin sosial quruluşu. ETİ-nin və 
iqtisadi inkişafın təsiri altında Qərb cəmiyyətinin sosial 
strukturunda da dərin dəyişikliklər baş verdi. İstehsalatda insan 
amilinin rolu artdı. İşçi qüvvəsinin təhsil və ixtisas 
səviyyəsinin yüksəldilməsi zəruri tələbata çevrildi. İşçilər 
içərisində zehni əməklə məşğul olanların sayı artdı. Texnikanın 
inkişafı ilə bir sıra yeni ixtisaslar (məsələn, kompüterçi, 
proqramist, biotexnoloq və s.) yarandı. Zehni əməklə məşğul 
olanlar inzibati-xidmət aparatında da mühüm yer tutmağa 
başladılar. «Yeni orta sinfin» iqtisadi və sosial dəyəri sənaye 
cəmiyyətinin sosial strukturunda da dəyişikliklərə gətirib 
çıxartdı. Jəmiyyətin əvvəlki bölgüsündən fərqli olaraq indi 
onun xeyli hissəsini «orta sinfin» nümayəndələri tutmağa 
başladı. Bu sinfin öz təşkilində dərin dəyişikliklər başlandı. 

---

403
«Ağ qalstukluların» müxtəlif qrupları içərisində fermerlər, 
xırda sahibkarlar və səhm sahilləri daha mühüm yer tuturdular. 
Beləliklə keçmiş piramidaya oxşar sosial strukturun 
yerində indi görünüşlü model yarandı ki, bu modeldə orta 
təbəqələr əhalinin yuxarı və aşağı təbəqələri ilə müqayisədə 
çoxluq təşkil edirdilər.
Müasir Qərb sosioloqları Qərb ölkələrində yaşayan 
əhalini bir neçə kateqoriyalara bölürlər. Ən yüksək təbəqəyə 
menecerlər, iri korporasiyaların sahibləri, yüksək inzibati və 
hərbi rütbə sahibləri, mədəniyyət, səhiyyə və elmin görkəmli 
nümayəndələri daxil edilir. İkinci təbəqə yüksək təbəqə adlanır 
ki, buraya firma menecerləri, yüksək mühəndis-texnik kadrları, 
hüquqşünaslar, universitet müəllimləri, yüksək əmək haqqı 
alan həkimlər, birja brokerləri aid edilir. Üçüncü təbəqə ali orta 
təbəqə adlanır ki, buraya orta müəssisəni idarə edənlər, 
müəllimlər və həkimlər aiddir. Dördüncü təbəqə ortadan orta 
təbəqə hesab edilir ki, buraya sığorta kompaniyasının 
qulluqçuları, bank işçiləri, fəhlələrin yüksək təbəqəsi, ibtidai 
sinif müəllimləri, huveynerlər daxildir. Beşinci təbəqəyə orta 
aşağı təbəqə hesab edilir ki, buraya taksi sürücüləri, ofisiantlar, 
şveysarlar, orta ixtisas təhsilli işçilər daxildir. Ən aşağı 
təbəqəyə isə ixtisassız işçi qüvvəsi, xadimələr, zibil daşıyanlar, 
bağbanlar, xidmətçilər daxildir. Ən son təbəqə isə dilənçi 
vəziyyətində olan işsizlər və avaralar hesab olunur. 
Ümumdünya iqtisadi sistemi. Sosial-iqtisadi 
münasibətlərdə keyfiyyət dəyişikliyi beynəlxalq iqtisadiyyatda 
da yeniliklərə səbəb oldu. Köklü qlobal ticarət axını yaranmış 
oldu. Beynəlxalq ticarət dünya ticarətinin artımının vacib 
amilinə çevrildi. Son 25 ildə beynəlxalq ticarət hər il 5,5 % 
artmışdı. Dünya iqtisadiyyatında inteqrasiya prosesləri 
gücləndi. Hazırda dünyada 15 inteqrasiya birlikləri mövcuddur. 
Onlardan bir çoxu həm də müəyyən siyasi qüvvəyə malikdir. 
Bunların içərisində Avropa İttifaqı, Şimali Amerika azad 
ticarət assosiasiyası mühüm yer tutur. Dünya bankı, 

---

404
Beynəlxalq Valyuta (BVF) fondu və digər maliyyə qurumları 
da mühüm əhəmiyyət kəsb edirlər. BVF 35 ölkənin maliyyə 
qurumlarını birləşdirir. Bu ölkələrin birinin iqtisadiyyatında 
baş verən dəyişiklik dərhal digərlərinə də öz təsirini göstərir. 
Məsələn, deyirlər ki, ABŞ iqtisadiyyatına azacıq soyuq 
dəynədə Avropa ölkələri dərhal öskürməyə başlayır, üçüncü 
dünya ölkələri ilə sətəlcəm olurlar. Dünya bazarında neftin 
qiymətinin artması dərhal bütün ölkələrdə qiymətlərin 
bahalaşmasına səbəb olur. 
Tədricən dünya iqtisadiyyatına üçüncü dünya ölkələrinin 
iqtisadiyyatı da daxil olur. Dünya ticarətində onların payı artır. 
Miqrasiya prosesi. Hazırda Yer kürəsində hər 4-5 gündə 
1 milyon insan doğulur, 200-250 min insan isə ölür. Avropa 
ölkələrində, təkcə İrlandiyadan başqa, son dövrdə doğum son 
dərəcə azalmışdır. Ona görə də bir çox müəlliflər bildirirlər ki, 
bu «Qərbin dağılması» əlamətidir. 
Yer kürəsinin digər tərəfində (Afrika, Asiya, Latın 
Amerikasında) isə əhali sürətlə artır. Bu da dünyada miqrasiya 
prosesinin artmasına səbəb olur. Əvvəllər miqrasiya inkişaf 
etmiş, ölkələrdən Yer kürəsinin «boş», istifadə olunmayan, az 
istifadə olunan, zəif inkişaf etmiş, yerlərinə olurdu. İndi isə 
əksinə, az inkişaf etmiş bölgələrdən inkişaf etmiş ölkələrə əhali 
axını baş verir: Asiya və Afrika ölkələrindən Avropaya və 
Şimali Amerikaya, Latın Amerikası ölkələrindən ABŞ-a, MDB 
ölkələrindən Rusiyaya, Çindən inkişaf etmiş ölkələrə, Rusiyaya 
və Jənub-Şərqi Asiya ölkələrinə və s. Hazırda ancaq Qərbi 
Avropada, digər ölkələrdən, əsasən, inkişaf etməkdə olan 
ölkələrdən 20 milyondan çox adam yaşayır. Bu da onların 
yaşayışının çətin olması ilə əlaqədardır. 

---

405
3. XXI əsrin astanasında bəşəriyyətin inkişafının əsas 
yekunları 
Dünyanın sıxlığının səmərəliliyi və həyatın vahid şəklə 
salınması. XX əsrin sonunda artıq bəşəriyyətin bir tarixi dövrü 
başa çatdı, müasir dünya yeni bir yüzilliyə qədəm basdı. Elmi-
texniki tərəqqinin yeni mərhələsi imkan verdi ki, dünya 
tədricən informasiya cəmiyyətinə keçsin. Mərkəzləşmiş 
Avropa dünyasının yaranması və yeni dünya birliyinin 
formalaşması bütün planet miqyasında onların genişlənməsinə 
imkan verdi. SSRİ-nin dağılması və ikiqütblü dünya sisteminin 
iflası geosiyasi qüvvələrin mərkəzəqaçma meylinin 
güclənməsinə səbəb oldu. 
Görünür əvvəlki svilizasiyalardan heç biri müasir dünya 
kimi, həyatın müxtəlif sahələrinin təşkilinin belə vahid 
quruluşunun əsas formasını bilmirdi. 
Burada söhbət ilk növbədə iqtisadiyyat və siyasətdən 
gedir. Quruluşu təşkil edən qüvvələrin əksəriyyəti bazar 
iqtisadiyyatına üstünlük verirlər ki, bu da siyasi 
demokratiyanın da inkişafına şərait yaradır. Artıq 80-90-cı 
illərdə ölkələrin əhalisinin əksəriyyəti, təxminən 3,5 mlrd insan 
köklü dəyişikliklər yolunu tutdular. Mərkəzləşmiş Avropa 
svilizasiyasının xarici atributları-avtomobil markaları, geyim 
formaları, kinematoqrafiya, musiqi, vahid elmi və kompüter 
dilində özünü göstərir. 
Dəniz, avtomobil yolları, su və hava yolu da sərhəd 
bilmədən bütün ölkə və xalqları birləşdirir. Bu prosesin baş 
verməsinin bir səbəbi də zamanın sürətləndirilməsidir. Kütləvi 
informasiyanın elektron vasitələri, peyk vasitəsi ilə əlaqə, 
qabaqcıl texnika, informasiyanın ani vaxt ərzində verilməsi 
buna misal ola bilər. Məsələn, əgər 70-ci illərdə elmi 
informasiyanın həcmi 5-7 il ərzində iki dəfə artırdısa, 80-ci 
illərdə 20 ay ərzində, 90-cı illərdə isə hər il iki dəfə artmışdır. 

---

406
İki başlanğıcın sintezi yollarında 
«Dünyanın qapalılığı» probleminin təhlili belə bir məsələ 
doğurur ki, tədricən bütün Yer kürəsinin sivilizasiyası 
formalaşmaq üzrədir. Şərqlə Qərbin sintezi gedir. Bu günkü 
Avropa svilizasiyasından danışarkən unutmaq olmaz ki, bu 
mədəniyyət özü qədim Roma, Yunanıstan, Qədim İran, orta 
əsrlər Ərəb Şərqi mədəniyyətinin təməli üzərində bərqərar 
olmuşdur. Qərb və Şərq başlanğıclarının üzvü sintezi 
bəşəriyyətin inkişafının magistral yoludur. Hazırda dünyada 
unifikasiya, vahid şəklə salınma prosesi gedir. Dünya birliyinin 
yaranması ilə bərabər həm də hər bir xalq öz milli dəyərlərini, 
adət və ənənələrini də yüksək qiymətləndirir. Qloballaşma 
prosesi XX əsrin 80-ci illərindən dünyanı sürətlə əhatə 
etməsinə baxmayaraq milli özünəxaslığa hörmət meyli nəinki 
aradan qalxır, əksinə, hər bir xalqın mədəniyyətində, dilində, 
psixologiyasında özünü daha çox büruzə verir. 

---

407
XIV. BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR 
İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrü iki mühüm 
mərhələyə bölmək olar. Bunlardan biri, iki dünya sisteminin 
«soyuq müharibə» şəraitində mövcud olduğu dövr (40-cı illərin 
II yarısı -80-ci illərin I yarısı), digəri isə dünya sosializm 
sisteminin SSRİ başda olmaqla dağılması və «soyuq 
müharibə»nin qurtarmasından sonra yeni çoxqütblü vahid 
dünya birliyinin təsdiqlənməsi mərhələsidir. 
1. Məğlub dövlətlərlə sülh müqavilələrinin 
bağlanması 
İkinci dünya müharibəsi qurtardıqdan sonra ən mühüm 
məsələlərdən biri Almaniyanın müttəfiqləri olant İtaliya, 
Finlandiya, Bolqarıstan, Macarıstan, Rumıniya ilə sülh 
müqavilələrinin bağlanması idi. Bu məqsədlə 1946-cı ilin 
iyulun 29-dan oktyabrın 15-dək Parisdə SSRİ, Çin, ABŞ, 
İngiltərə, Fransa, Avstraliya, Belorusiya, Belçika, Braziliya, 
Hollandiya, Yunanıstan, Hindistan, Kanada, Norveç, Yeni 
Zelandiya, Polşa, Ukrayna, Çexoslovakiya, Efiopiya, 
Yuqoslaviya, CAR nümayəndələrinin iştirak etdiyi sülh 
konfransı oldu. Bir sıra məsələlərə SSRİ etiraz etdiyinə görə 
sülh konfransı öz işində fasilə elan etdi. 1946-cı ilin noyabrın 
4-dən dekabrın 11-nə qədər Nyü-Yorkda Xarici işlər 
nazirlərinin sessiyasında müttəfiqlər arasında müəyyən razılıq 
alındı. 1947-ci ilin fevralın 10-da Almaniya və Yaponiyadan 
başqa bütün məğlub dövlətlərlə sülh müqaviləsi bağlandı və 
onların hamısı BMT-yə qəbul olunmaq hüququ aldılar.
İtaliya 1938-ci ilin yanvarın 1-nə qədər olan sərhədlərini 
saxladı. Onun ərazisinin az bir hissəsi Fransaya verilmiş oldu. 
Yuliyek Kraynının şərq hissəsi və digər xırda ərazilər 
Yuqoslaviyaya verildi. Yunanıstan Dodekanez adalarını aldı. 

---

408
Yuliyek Kraynının qərb hissəsi Triyest ilə birlikdə Triyest 
sərbəst ərazisi adlandı. Ancaq 1954-cü ildə BMT-nin razılığı 
ilə bu ərazi Yuqoslaviya və İtaliya arasında bölündü. İtaliya 
bütün müstəmləkələrini itirdi. 
Sovet-Fin sərhədi 1941-ci ilin yanvarın 1-nədək olduğu 
kimi müəyyən edildi. Bununla belə, Peçenqa vilayəti yenə 
SSRİ-yə keçdi. Finlandiya Xanko yarımadası ilə birlikdə 
Porkkala-Uddu da SSRİ-yə icarəyə verdi. 1955-ci ildə SSRİ 
onu yenidən Finlandiyaya qaytardı.
Bolqarıstanın da 1940-cı il sərhədi bərpa edildi və Cənubi 
Dobruçi onun tərkibində saxlanıldı. Şimali Transilvaniya 
Macarıstandan alınaraq Rumıniyaya verildi. Çexslovakiya- 
Macarıstan sərhədi 1938-ci ilin yanvarın 1-nə qədər olduğu 
kimi müəyyən edildi. Zakarpat Ukraynası SSRİ-yə verildi. 
SSRİ ilə Rumıniya arasında sərhəd 1940-cı ilin iyunun 28-dək 
olduğu kimi müəyyən edildi.
Yaponiya ilə sülh müqaviləsi bağlamaq üçün 51 dövlətin 
iştirakı ilə 1951-ci ilin sentyabrın 4-8-də San-Fransiskoda 
konfrans çağırıldı. Çin, KXDR, Vyetnam konfransa dəvət 
edilməmişdi. Sülh layihəsində ciddi nöqsanlar oldluğuna görə 
Birma və Hindistan konfransda iştirak etməkdən imtina 
etmişdi. 1951-ci ilin sentyabrın 8-də 48 dövlət Yaponiya ilə 
San-Fransisko müqaviləsini bağladı. SSRİ, Polşa, Çexoslovaki-
ya sülh müqavildəsini imzalamadı. Yaponiya Koreyada ABŞ-
ın himayəsini qəbul edir, Kuril həmçinin Cənubi Saxalin, 
Tayvan və Peckador adalarından imtina edirdi. Yaponiya 
ərazisində ABŞ öz qoşunlarını saxlayırdı.
1955-ci ildə Avstriya ilə sülh müqaviləsi məsələsi qəti 
olaraq həll edildi. 1955-ci ilin mayın 15-də Vyanada SSRİ, 
ABŞ, İngiltərə, Fransa nümayəndələri demokratik, suveren 
Avstriyanın bərpası haqqında müqavilə bağladılar. 

---

409
2. «SOYUQ MÜHARİBƏNİN» BAŞLANMASI VƏ 
İKİQÜTBLÜ DÜNYA SİSTEMİNİN TƏKAMÜLÜ 
(50-Cİ İLLƏR - 70-Cİ İLLƏRİN BİRİNCİ YARISI) 
«Soyuq müharibə»nin başlanması. «Soyuq müharibə» 
XX əsrin II yarısının ən kədərli hadisələrindən biri hesab edilir. 
Onun başlanması səbəblərindən danışarkən Xerosima və 
Naqasaki faciəsini, 1946-cı ilin martında Fultonda İ.Çörçillin 
məşhur çıxışını, sovet stalinçi toltalitar rejimin dünyanı 
bürümək təhlükəsindən qorxunu, Trumen doktrinasını, 
dünyanın müharibədən sonrakı quruluşuna dair hələ 
müharibənin gedişində ortaya çıxan fikir ayrılıqlarını xüsusilə 
qeyd etmək vacibdir. «Soyuq müharibə» dedikdə müxtəlif 
ictimai quruluşlu dövlətlər və sistemlər arasında siyasi, iqtisadi, 
ideoloji və yarımhərbi qarşıdurma vəziyyəti nəzərdə tutulur. 
Əgər Birinci Dünya müharibəsindən sonra böyük 
dövlətlər müharibədən sonrakı quruculuğun iqtisadi 
problemlərinə laqeydlik göstərmişdilərsə. İkinci Dünya 
müharibəsindən sonra bu problemlərə xüsusi fikir verildi. 
Almaniyadan təzminat alınması təcrübəsi nəzərə alınmaqla, 
daha az ağrısız formalar seçildi. Müharibədən sonrakı dünyada 
maliyyə sabitliyinə nail olmaq və valyuta müharibələrinin 
qarşısını kəsmək üçün BMT-nin rəhbərliyi altında Beynəlxalq 
Valyuta Fondu (BVF) və Beynəlxalq Bərpa və İnkişaf Bankı 
(BBİB) yaradıldı. 
Beləliklə, antihitler koaliyası ölkələrinin müharibədən 
sonra əməkdaşlığı uğurla davam etdirmələri üçün böyük özül 
yaradıldı. Yeni dünya quruluşunun əsasında köhnə kollektiv 
təhlükəsizlik sistemi yaratmaq ideyası dururdu. Lakin sonrakı 
hadisələr göstərdi ki, sovet rəhbərliyi 30-cu illərin uğursuz 
təcrübəsindən sonra kollektiv təhlükəsizlik imkanına inanmır. 
Stalin 1939-cu ildən qəti surətdə təhlükəsizliyi təmin etməyin 
ənənəvi yolundan zor siyasəti, ərazi ekspansiyası, nüfuz 
dairələri yaratmaq yoluna keçmiş və dönmədən bu yolla 

---

410
irəliləməkdə davam edirdi. Bütün bunlar diqqətdən yayına 
bilməzdi. SSRİ kollektiv təhlükəsizlik sistemindən açıqca 
yalnız öz qüdrətini artırmaq üçün istifadə etməyə çalışırdı. 
Qərbdə o zaman mövcud olan vəziyyət nəzərə alınsa, bu, təşviş 
doğurmaya bilməzdi. Fransa və İtaliyada kommunist partiyaları 
öz ölkələrində ən böyük partiyalara çevrilmişdilər. Bu 
ölkələrdə və Qərbi Avropanın daha bir sıra ölkələrində 
kommunistlər öz ölkələrinin hökumətlərinin tərkibinə daxil 
idilər. Bundan əlavə, Avropadan amerikan qoşunlarının əsas 
hissəsi çıxarıldıqdan sonra SSRİ kontinental Avropada hakim 
hərbi qüvvəyə çevrilmişdi. Hər şey sovet rəhbərliyinin 
planlarına uyğun gəlirdi. 
Qərb ölkələrində SSRİ-nin hərəkətlərinə münasibət iki 
cür idi. Siyasi xadimlərin bir hissəsi SSRİ-ni sakitləşdirməyi 
təklif edirdilər. ABŞ-ın ticarət naziri Henri Uelles bu baxışı 
daha dəqiq ifadə etdi. O, SSRİ-nin iddialarını əsaslandırılmış 
sayır, SSRİ-nin Avropa və Asiyanın bir sıra rayonlarında 
hakim mövqe tutmasını qəbul etməklə dünyanın özünəməxsus 
bölüşdürülməsinə getməyi təklif edirdi.
Çörçill digər baxışa malik idi. Onun fikrincə, Qərb 
demokratiyasını müdafiə etmək üçün «anqlosaks dünyasının 
bütün gücü» ilə hərəkət edərək, yəni ABŞ ilə Böyük 
Britaniyanın səylərini birləşdirərək SSRİ-ni dəf etmək lazım 
idi. ABŞ dövlət departamentində də SSRİ-nin meydan 
oxumasına cavab vermək yolları axtarılırdı. Rusiya üzrə 
mütəxəssis, amerikan diplomatı Corc Kennan bu işdə mühüm 
rol oynadı. 1946-cı ilin fevralında ABŞ-ın Moskva–dakı 
səfirliyində işləyərkən o, Vaşinqtona göndərdiyi teleqramda 
«qarşısı alınma» siyasətinin əsas prinsiplərini ifadə etdi. 
C.Kennan «qarşısı alınma» siyasətinə müharibənin qarşısını 
almaq vasitəsi kimi baxırdı və bu siyasət SSRİ-nin hərbi 
cəhətdən zəifləməyə yönəlmişdi. 
Trumen, Çörçill və Kennan SSRİ-nin qarşısının 
alınmasında əsas rolu ABŞ-ın üzərinə götürməsi fikrində 

---

411
yekdil idilər. Aydın idi ki, «qarşısı alınma» siyasətinə 
keçilməsi ABŞ-ın siyasətini kökündən dəyişdirməli idi; 
Avropada Amerikanın daimi iştirakı lazım gəlirdi. Trumenin 
fikrincə, siyasətdə bu cür dönüş etmək üçün onun kifayət qədər 
təsiri və nüfuzu yoxdur. Trumen əvvəlki siyasəti davam 
etdirmək, yaxud yeni siyasətə keçmək barədə tərəddüd edirdi. 
Lakin hadisələr Trumenə çox düşünməyə imkan vermədi. 
1947-ci ildə ingilislər ABŞ hökumətinə bildirdilər ki, onlar 
daha Türkiyə və Yunanıstana hərbi və iqtisadi yardım 
göstərmək iqtidarında deyillər. Bu yardımın dayandırılması və 
Yunanıstandan ingilis qoşunlarının çıxarılması həmin ölkələr 
üzərində sovet nəzarəti qoyulmasını zamanın məsələsi edirdi 
ki, bu da Aralıq dənizində strateji situasiyanı köklü şəkildə 
dəyişirdi. İtaliyada kommunistlərin hakimiyyət başına gəlməsi 
və Süveyş kanalı üzərində sovet nəzarəti təhlükəsi yaranırdı. 
Bu, Trumeni qəti qərar qəbul etməyə vadar etdi. Martın 12-də 
o, ABŞ-ın Yunanıstan və Türkiyəyə 400 mln. dollar 
məbləğində hərbi və iqtisadi yardım göstərmək niyyətində 
olduğunu bildirdi. Bununla Trumen ABŞ və SSRİ arasında 
başlayan rəqabətin məzmununu demokratiya və totalitarizmin 
münaqişəsi kimi müəyyən etdi. Sonrakı hadisələr qeyri-adi 
tezliklə inkişaf etdilər. 1947-ci il iyunun 5-də ABŞ-ın dövlət 
katibi Corc Marşall bəyan etdi ki, Avropada demokratiyanı 
möhkəmləndirmək üçün onlara təcili yardım lazımdır.
SSRİ «Marsall planı»nı Avropanın Amerika tərəfindən 
iqtisadi cəhətdən əsarətə alınmasına yönəlmiş plan kimi 
qiymətləndirdi və Şərqi Avropa ölkələrini Marşall planının 
gerçəkləşməsində iştirak etməməyə məcbur etdi. Eyni zamanda 
bu ölkələrdə hakimiyyətin kommunistlərin əlinə keçməsi 
prosesi sürətləndirildi; 1948-ci ildə bu proses əsasən başa çatdı.
Avropanın parçalanması dərhal Almaniyanın 
müqəddəratına təsir göstərdi. Qərb ölkələri üçün onların işğal 
zonaları «qarşısını alma» siyasətinin ön xətti oldu. Aydın oldu 
ki, bu siyasətin müvəffəqiyyəti xeyli dərəcədə almanlardan 

---

412
asılıdır. Buna görə də ABŞ Qərbi Almaniyanı Marşall planının 
fəaliyyət dairəsinə daxil etməkdə israr edirdi. Təzminatın 
alınması və təzminat ödənişləri hesabına SSRİ-yə avadanlıq 
göndərilməsi dayandırıldı. ABŞ Qərb zonasında güclü dövlət 
yaratmağa çalışırdı. 1948-ci ildə ABŞ, İngiltərpə və Fransa 
Almaniyada iqtisadiyyatı sabitləşdirməyi və üç işğal zonası 
əsasında güclü dövlət yaratmağı qarşılarına məqsəd qoydular. 
Bu alman problemlərini birgə həll etmək barədə razılaşmaların 
açıqca pozulması demək idi. Berlinin statusunda qərb işğal 
zonaları ilə nəqliyyat əlaqələrini təmin etmək üzrə SSRİ-nin 
konkret təəhhüdlərinin nəzərdə tutulmamasından istifadə edən 
SSRİ Berlindən qərbə gedən yolları kəsdi. Berlinin blokadası 
SSRİ-nin öz keçmiş müttəfiqləri ilə ilk açıq qarşıdurmasına 
səbəb oldu. Berlinin blokadası öz növbəsində siyasi meydanda 
yeni dəyişikliklərə səbəb oldu. Bu blokadanın fonunda Trumen 
1948-ci ilin prezident seçkilərində qələbə çaldı. Demokratlar 
eyni zamanda konqresin hər iki palatası üzərində nəzarəti 
özlərinə qaytardılar. Seçkilər amerikanların ovqatında baş 
vermiş dönüşü göstərirdi: Onlar Trumenin başladığı SSRİ ilə 
qüvvə qaşıdurmasına üstünlük verdilər. Özünütəcridetmə 
siyasətinə son qoyuldu. 
Berlinin blokadası həm də Qərb ölkələrinin hərbi gücünü 
artırmaq zərurətini açıq göstərdi. 
Şərqi Avropa ölkələri də öz növbəsində öz birliklərini 
möhkəmləndirdilər. 1949-cu il yanvarın 25-də Bolqarıstan, 
Macarıstan, Polşa, Rumıniya, SSRİ və Çexoslovakiya 
Avropanın parçalanması ilə əlaqədar iqtisadi problemlərin 
birgə həlli üçün Qarşılıqlı İqtisadi Yardım Şurası (QİYŞ) 
yaratdıqlarını elan etdilər. Fevral ayında Albaniya da QİYŞ-ə 
qoşuldu. 
1949-cu il Almaniyanın parçalanması ili oldu. ADR-nin 
yaranması ilə, demək olar, eyni vaxtda 1949-cu il oktyabrın 25-
də Çin Xalq Respublikasının yaranması elan edildi. Dünyanın 
ən çoxsaylı əhaliyə malik ölkəsinin kommunistlərin 

---

413
hakimiyyəti altına keçməsi ABŞ-da ciddi narahatlığa səbəb 
oldu. Bu ərəfədə amerikanlar SSRİ-də atom bombasının uğurla 
sınaqdan keçirildiyindən xəbər tutdular. SSRİ-də atom silahı 
ordunun cəbhəxanasına yalnız 1954-cü ildə daxil olsa da, artıq 
1949-cu ildə hərbi -siyasi rəqabətin yeni xarakter aldığı aydın 
oldu. ABŞ-ın atom inhisarı ləğv edildi. Bununla əlaqədar ABŞ-
da nüvə silahının və onu çatdırma vasitələrinin 
təkmilləşdirilməsi haqqında qərar qəbul olundu. 1952-ci ildə 
ABŞ ilk hidrogen bombasını sınaqdan keçirdi. 50-ci illərdə hər 
iki ölkədə sürətlə nüvə silahının yeni daşıyıcıları yaradılırdı. 
Müharibə dövrünün sovet raket quruculuğunun nailiyyətləri 
əsasında güclü kontinental ballistik raketləri yaradıldı. İlk atom 
sualtı qayıqları – raketdaşıyıcıları meydana çıxdı. SSRİ və 
ABŞ-ın rəqabəti raket-nüvə sürətlə silahlanması formasını aldı. 
1950-ci ildə ABŞ Koreya yarmadasındakı münaqişəyə 
müdaxilə edərək ilk dəfə öz silahlı qüvvələrindən istifadə 
etməli oldu. Müharibədən sonra Koreyanın şimalı SSRİ, 
cənubu isə ABŞ tərəfindən işğal olunmuşdu. Almaniyada 
olduğu kimi burada da iki dövlət yarandı. Bu iki dövlət 
arasında rəqabət sovet-amerikan münasibətlərində gərginlik 
çoxaldıqca artırdı. 1949-cu ilə kimi ABŞ və SSRİ qoşunları 
Koreyadan çıxarıldı, ölkənin hər iki hissəsində seçkilər 
keçirildi. 1950-ci il iyunun 25-də Şimali Koreya qoşunları 38-
ci paralel boyunca demarkasiya (ayırma) xəttini keçdilər və 
sürətlə cənuba doğru irəliləməyə başladılar. Bu ABŞ-ın Şimali 
Koreyanın hərəkətlərini təcavüz kimi qiymətləndirməsinə və 
BMT-nin Cənubi Koreyaya yardım göstərmək haqqında qərar 
qəbul etməsinə nail olması üçün şərait yaratdı. BMT bayrağı 
altında bir neçə dövlətin qoşunları (çoxluğu amerikanlar təşkil 
edirdi) Kore–yaya çıxarıldı. 1953-cü ilə kimi gah bu tərəfin, 
gah da digər tərəfin üstünlüyü ilə davam edən Koreya 
müharibəsi başlandı. SSRİ ilə ABŞ-ın qlobal rəqabəti belə 
başladı. Bu qlobal rəqabət 1991-ci il dekabrın 27-də SSRİ-nin 
dağılması ilə qurtardı. Bu rəqabət, demək olar ki, 45 il davam 

---

414
etdi. Bütün bu müddət ərzində SSRİ və ABŞ arasında rəqabət 
müharibəyə keçmədi. Məhz bu, həmin dövrü «soyuq 
müharibə» dövrü adlandırmağa əsas verdi. 
İlk əvvəllər nə bu, nə də digər tərəf bu cür müharibəni 
heç arzu da etmirdi. Qarşıdurma fakta çevrildiyi zaman isə heç 
bir tərəfin yeni müharibəni udmaq şansına inamı yox idi.
Bütün planet «soyuq müharibə»yə cəlb olundu. Dünya iki 
hissəyə, iki hərbi-siyasi və iqtisadi qruplaşmaya, iki ictimai 
sistemə parçalandı. Dünya iki qütblü, bipolyar oldu. Zor 
işlətmək hədəsi, «nüvə vahiməsi» BMT Nizam–naməsinin 
ziddinə olaraq siyasətin başlıca alətinə çevrildi. Sürətlə 
silahlanma SSRİ və ABŞ-da dinc dövr üçün görünməmiş 
şəkildə hərbi-sənaye kompleksinin formalaşmasına səbəb oldu. 
«Soyuq müharibə» başlıca olaraq dünya siyasətinin bir 
təzahürü olsa da, ölkələrin daxili həyatına da təsir göstərirdi. 
«Soyuq müharibə» Qərb ölkələrində «firavanlıq dövləti» 
yaradılması üçün sosial islahatların keçiril–məsinin 
tamamlanmasına stimul verdi. «Firavanlıq dövləti» nə 
kommunizm ideyalarının yayılmasına qarşı sədd kimi baxılırdı. 
«Soyuq müharibə» silahlanmaya külli miqdarda xərclər 
yönəltməyə vadar etdi, ən yaxşı mühəndislər və fəhlələr yeni 
silah sistemlərinin yaradılması üzə–rində çalışırdılar. Ancaq 
sürətlə silahlanma görünməmiş elmi kəşflərə də səbəb oldu. 
Sürətlə silahlanma son nəticədə sovet iqtisadiyyatını gücdən 
saldı və amerikan iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətini azaltdı. 
Bununla yanaşı, sovet -amerikan rəqabəti ABŞ üçün 
kommunizmə qarşı mübarizənin ön cəbhəsinə çevrilmiş olan 
Qərbi Almaniya və Yaponiyanın iqtisadi və siyasi 
mövqelərinin dirçəlməsinə əlverişli təsir göstərdi. ABŞ və 
SSRİ arasında rəqabət müstəmləkə və asılı ölkələrin xalqlarının 
istiqlaliyyət uğrunda mübarizəsini yüngülləşdirdi, lakin həm də 
yaranmaqda olan bu «üçüncü dünya»nı təsir dairələri uğrunda 
fasiləsiz regional və lokal münaqişələr meydanına çevirdi. 

---

415
«Soyuq müharibə» illərində beynəlxalq münasibətlərin 
inkişafı başlıca olaraq fövqəldövlətlər arasında münasibətlərlə 
müəyyən olunurdu. Onların rəqabəti hərbi-siyasi xarakter 
daşıyırdı, lakin bununla yanaşı həm bu, həm də digər tərəf 
nəticəsinə inamı olmadığından açıq hərbi münaqişədən 
qaçmağa çalışırdı. Bu da müharibədən sonrakı dünya 
siyasətinin silsiləvi xarakterini müəyyən etdi. «Soyuq 
müharibə» beynəlxalq münasibətlərin kəskinləşməsi və 
yumşalmasının bir-birini əvəz etməsi idi. Fövqəldövlətlərin 
münasibətləri ara–larındakı rəqabət üzündən kəskinləşir, lakin 
müəyyən həddə çatdıqda hər iki tərəf qlobal müharibəyə cəlb 
olunmaq qorxusu duymağa başlayırdı. Bu zaman onlar, bir 
qayda olaraq, gərginliyi azaltmaq yolları arayır, güzəştlərə 
gedirdilər. Ancaq təhlükəsizlik hissi qayıdan kimi rəqabət 
əvvəlki qüvvə ilə bərpa olunur və hadisələrin gedişi 
təkrarlanırdı. 
«Soyuq müharibə»ni ilk dəfə açışq şəkildə Böyük 
Britaniyanın keçmiş baş naziri U.Çörçill 1946-cı ilin martın 5-
də ABŞ-ın Fulton şəhərindəki çıxışında elan etdi. O göstərdi ki, 
komunizmin kapitalist ölkələrinə ixracının qarşısını almaq 
üçün ingilis -amerikan hərbi ittifaqını təşkil etmək lazımdır. 
SSRİ də öz növbəsində faşizm üzərində qələbəsi ilə beynəlxalq 
aləmdə öz nüfuzunun möhkəmlənməsindən dünya sosializm 
sistemini formalaşdırmaq üçün istifadə etdi. SSRİ ilə digər 
qalib dövlətlər arasında ən dərin ziddiyyət özünü Almaniyanın 
iki dövlətə -AFR və ADR-ə parçalanması zamanı göstərdi. 
«Soyuq müharibə» termini isə ilk dəfə siyasi 
ədəbiyyatda məşhur ABŞ diplomatı C.F.Dalles tərəfindən 
işlədilmişdir. Müharibədən sonrakı illərdə SSRİ-yə qarşı ilk 
növbədə ABŞ «zor işlətmək» mövqeyindən çıxış edirdi. Bu 
özünü Trumen doktrinasında və Marşall planının (1948-1952-
ci illər) reallaşmasında göstərdi. Marşall planından əsas 
məqsəd müharibə nəticəsində dağılmış Avropa iqtisadiyyatının 
bərpasına ABŞ-ın kömək göstərməsi bəhanəsi ilə bu ölkələri 

---

416
iqtisadi cəhətdən ABŞ-dan asılı vəziyyətə salmaq idi. Marşall 
planı 16 kapitalist ölkəsinə - Böyük Britaniya, Fransa, Belçika, 
Hollandiya, Lüksemburq, İsveç, Norveç, Avstriya, Portuqaliya, 
İsveçrə, Türkiyə, Eyre, Danimarka, İslandiya, Yunanıstana 
şamil edildi. Bu plana əsasən dörd il ərzində bu ölkələrə 17 
mlrd dollar yardım edilməli idi. ABŞ şərt qoyurdu ki, bu planı 
qəbul etmiş ölkələrdə kommunistlər hökumətin tərkibindən 
çıxarılmalıdırlar.
ABŞ Milli Təhlükəsizlik şurası və Qərargah rəislərinin 
birləşmiş komitəsi 1948-1955-ci illərdə «SSRİ-nin 
kommunistləşdirilməsi» adlı bir təlimat işləyib hazırlamışdı. 
Həmin təlimatda kommunist partiyalarının iqtisadiyyatda və 
cəmiyyətdə sosial strukturlarının ləğvi, Sovet dövlətinin 
dağıdılması və onun çoxlu kiçik dövlətlərə parçalanması, bütün 
digər sosialist dövlətlərində yeni ictimai qaydalar yaradılması, 
beynəlxalq kommunist hərəkatının tarmar edil–məsi qarşıya bir 
məqsəd kimi qoyulmuşdu. ABŞ Qərargah rəislərinin birləşmiş 
Komitəsi SSRİ-yə qarşı bir sıra planlar da tərtib etmişdi. 
Məsələn, «Pinçer»(1946), «Broyber» (1947), «Qravbler», 
«Frolik» (1948), «Dropşit» (1949) planı belələrindən idi. 1954-
cü ilin martında 750 atom bombası atmaqla SSRİ-ni 2 saata 
«tüstülənən reaktiv xarabalığa» çevirmək planlaşdırılmışdı. 
Atom silahında 10:1 üstünlüyə malik olan ABŞ «D» günü – 
1957-ci il yanvarın 1-də endirəcəyi nüvə zərbələri ilə ilk yarım 
saatda 65 milyon nəfər adamı məhv etməyi planlaşdırmışdı. 
SSRİ xarici işlər naziri A Vışinskinin «Prokuror diplomatiyası» 
da soyuq müharibənin başlanmasında və kəskinləşməsində 
xüsusi rol oynadı.
1949-cu ilin aprelində ABŞ-ın rəhbərliyi ilə Vaşinqtonda 
12 dövləti iştirakı il ilk hərbi blok – Şimali Atlantika hərbi-
siyasi bloku (NATO) yaradıldı. Onun üzvləri ABŞ, Kanada, 
İngiltərə, Fransa, İtaliya, Norveç, İslandiya, Danimarka, 
Belçika, Lüksemburq, Hollandliya, Portuqaliya idi (1952-ci 
ildə bu blokun tərkibinə Yunanıstan və Türkiyə, 1955-ci ildə 

---

417
AFR, 1982-ci ildə İspaniya, 1999-cu ildə Çexiya, Macarıstan, 
Polşa, 2004-cü ildə Rumıniya, Bolqarıstan, Slovakiya, 
Sloveniya, Litva, Latviya, Estoniya, 2009-cu ildə Albaniya, 
Xorvatiya daxil oldular. Onun üzvlərinin sayı 28-ə çatdı.
Həmçinin Asiya qitəsində də NATO-nun analoqu olan 
hərbi bloklar təşkil edildi. 1951-ci ildə ABŞ, Avstraliya və 
Yeni Zellandiyadan ibarət ANZ YUS hərbi bloku təşkil edildi. 
1954-cü ildə Cənub-Şərqi Asiya müqavilə təşkilatı hərbi bloku 
(SEATO) təşkil edildi ki, onun da üzvləri ABŞ, İngiltərə, 
Fransa, Pakistan, Tailand, Filippin, Yeni Zelandiya, Avstraliya 
oldu. 1956-cı ildə isə Bağdad hərbi bloku təşkil edildi ki, onun 
da üzvləri Böyük Britaniya, Türkiyə, İraq, İran, Pakistan idi. 
Bu hərbi blokdan 1959-cu ildə İraq çıxdıqdan sonra o, SENTO 
(Mərkəzi müqavilə təşkilatı) adlandı. 
ABŞ bir sıra beynəlxalq təşkilatlarda da ağalıq mövqeyi 
tutdu. Belə ki, 1947-ci ildə ABŞ-ın rəhbərliyi altında Qərb 
yarımkürəsinin müdafiəsi haq–qında Rio-de Janeyro paktı 
bağlandı. 1948-ci ildə Boqotada ABŞ-ın başçılığı ilə Amerika 
dövlətləri təşkilatı (ADT) təşkil edildi ki, onu bəzən istehza ilə 
«Vaşinqton müstəmləkələri nazirliyi» də adlandırırdılar. 
Bundan başqa ABŞ-ın rəhbərliyi altında Ümumdünya bankı və 
Beynəlxalq valyuta fondu, Tariflər və ticarət üzrə rəhbər 
razılıq, İqtisadi əməkdaşlıq və inkişaf təşkilatı yarandı. XX 
əsrin 40-cı illərinin sonu 50-ci illərin əvvəllərində Koreya 
yarım–adasında. Yaxın Şərq, Konqo, Kiprdə münaqişələr 
zamanı ABŞ öz məqsədlərini yerinə yetirmək üçün BMT-nin 
Baş məclisindən məharətlə istifadə edirdi. 
ABŞ özünün bütün hərbi, iqtisadi və siyasi qüdrətinə 
baxmayaraq müharibədən sonrakı dünyanın yeganə lideri ola 
bilmədi. Beynəlxalq miqyasda ABŞ SSRİ kimi daha bir 
fövqəldövlətin varlığı ilə hesablamaq məcburiyyətində idi. 
SSRİ və dünya sosializm sisteminə daxil olan ölkələr 
müstəmləkə və asılı ölkələrin xalqlarının milli-azadlıq 

---

418
hərəkatlarını qətiyyətlə müdafiə edirdi. Ona görə də üçüncü 
dünya ölkələrində SSRİ-nin rol və nüfuzu artdı. 
«Soyuq müharibə» şəraitində Avropada da hərbi və 
siyasi ittifaqlar yaradıldı. Onlardan birincisi 1948-ci ilin 
martında Haaqada yaradılmış Qərb İttifaqı oldu. Bura Böyük 
Britaniya, Fransa, Belçika, Niderland, Lüksemburq daxil idi. 
1954-cü ildə o, Qərbi Avropa Müdafiə İttifaqına çevrildi. Ona 
AFR, İtaliya, İspaniya, Portuqaliya da daxil oldu. O, Avropada 
NATO-nun dayagı oldu. Tezliklə Qərbi Avropa Müdafiə 
İttifaqı 9 dövləti birləşdirdi. 1949-cu ildə isə Avropa Şurası 
yaradıldı. 
Müharibədə dağılmış iqtisadiyyatını bərpa etdikdən sonra 
SSRİ başlıca diqqətini hərbi qüdrətini gücləndirməyə verdi. 
NATO-nun hərbi hədələrinə cavab olaraq SSRİ 1955-ci ilin 
mayında Avropanın digər sosialist ölkələri-Polşa, ADR 
Çexoslovakiya, Rumıniya, Bolqarıstan, Macarıstan, (Albaniya 
1968-ci ildə birtərəfli qaydada müqaviləni pozaraq ondan 
çıxdı) ilə birlikdə Varşava Müqaviləsi Təşkilatını yaratdı. 
«SOYUQ MÜHARİBƏ» DÖVRÜNDƏ 
BEYNƏLXALQ 
MÜNASİBƏTLƏRİN XARAKTERİ 
50-ci illərin əvvəllərində artıq ideya-siyasi və hərbi-siyasi 
münasibətlərdə dünya iki bir-birinə zidd olan düşərgəyə 
bölündü. Bu sistemlərdən hər biri özünü dünya xalqlarının 
müdafiəçisi hesab edirdi. 
Hər iki böyük dövlətin diqqət mərkəzində hərbi qüdrətini 
artırmaq istəyi dayanırdı. Bununla bərabər müharibədən 
sonrakı dövr, xüsusilə XX əsrin 60-cı illəri həm də müstəmləkə 
sisteminin iflası, bir sıra yeni dövlətlərin yaranması ilə 
səciyyələnirdi. Faktiki olaraq müharibədən sonra dünya üç 
müxtəlif hissəyə ayrılmış oldu ki, bunlardan biri inkişaf etmiş 
kapitalist ölkələri, ikincisi sosialist ölkələri, üçüncüsü isə 

---

419
inkişaf etməkdə olan ölkələr idi. Bunların hər üçü bir-birindən 
iqtisadi inkişaf, həyat tərzi, dünyagörüşü dərəcələrinə görə 
fərqlənirdi. 
ÜÇÜNCÜ DÜNYA ÖLKƏLƏRİ «SOYUQ 
MÜHARİBƏ» DÖVRÜNDƏ BEYNƏLXALQ 
MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ 
İkinci dünya müharibəsi Asiya və Afrika ölkələrinin 
daxili inkişafında müxtəlif və dərin dəyişikliklər yaratdı. 
Müharibə dövründə müstəmləkə və asılı ölkələr ağır itkiyə 
məruz qaldılar. Məsələn Yaponiya ilə 8 il müharibə aparan 
Çində 18 milyon nəfər ölən və yaralanan oldu. Yaponların 
işğalı dövründə yorğunluq və əzablı əməkdən 4 milyona yaxın 
indoneziyalı vəfat etdi.
Bununla bərabər İkinci Dünya müharibəsi bu ölkələrdə 
milli kapitalizmin, milli şüurun inkişafı üçün şərait yaratdı. O, 
birinci dünya müharibəsi ilə müqayisədə daha geniş miqyasda 
müstəmləkələrlə metropoliyalar arasında ziddiyyətləri 
kəskinləşdirdi, milli-azadlıq hərəkatlarının yüksəlişinə səbəb 
oldu. Müharibənin ağırlığı geniş kütlələrdə radikallaşmanı 
gücləndirdi. Müharibə dövründə hərbi əməliyyatlarda iştirak 
edən bu xalqların hərbi, texniki və təşqkilatçılıq təcrübəsi artdı. 
1945-1955-ci illərdə 1,2 milyard əhalisi olan 25 ölkə 
müstəqillik qazandı. 
Müharibə nəticəsində Yaponiya böyük dövlət statusunu 
itirdi, bütün müstəmləkələrindən məhrum oldu. Koreya yapon 
zülmündən xilas olsa, da 1950-1953-cü illərin müharibəsi, 
hansı ki, bu müharibə böyük dövlətlərinin dolayı yolla iştirak 
etdiyi müharibə idi, onun iki dövlətə parçalanmasına -şimalda 
Koreya Xalq Demokratik respublikası, cənubda isə Koreya 
respublikasının yaranmasına gətirib çıxartdı. Fransa və 
Hollandiya müstəmləkəçilərinə qarşı mübarizədə Hind-Çin və 
İndoneziya xalqı müstəqillik qazandılar. Çin 1945-ci ildə 

---

420
böyük dövlət statusunu qazandı və BMT-nin Təhlükəsizlik 
Şurasının üzvü oldu. Lakin bu ölkədə XX əsrin 40-cı illərinin 
II yarısında başlanan vətəndaş müharibəsi 1949-cu ildə Çin 
Xalq Respublikasının yaranması ilə nəticələndi. Hind xalqının 
mübarizəsi nəticəsində Böyük Britaniya məcbur oldu ki, 1947-
ci ildə Hindistanı dini əlamətlərə görə Hindistan və Pakistana 
ayırsın və hər ikisinə dominion hüququ versin. 1950-ci ildə 
Hindistan tam müstəqillik qazandı. 
XX əsrin 50-ci illirinin sonlarında Çinlə SSRİ arasındakı 
münasibətlərdə bir gərginlik, pisləşmə müşahidə olunmağa 
başladı. Bu beynəlxalq münasibətlərə yeni iqlim gətirdi. Çin 
Moskvadan asılı olmayan tam müstəqnil xətt götürdü. 1946-
1954-cü illərdəVyetnam xalqının Fransaya qarşı azadlıq 
müharibəsi qələbə ilə nəticələndi. Lakin ölkə iki hissəyə 
parçalandı. Şimalda Vyetnam Demokratik respublikası, 
Cənubda isə ABŞ-ın köməyi ilə Cənubi Vyetnam respublikası 
təşkil edildi. Lakin tezliklə Sayqon rejiminin zəifliyi özünü 
biruzə verdi. Vətənpərvər qüvvələr Vyetnamın birləşdirilməsi 
uğrunda mübarizəyə başladılar. XX əsrin 60-cı illərinin 
ortalarında ABŞ Hind-Çini özünün strateji və eyni zamanda 
iqtisadi ekspansiya obyektinə çevirmək məqsədi ilə Vyetnamda 
müharibəyə başladı. ABŞ-ın öz müttəfiqlərini müharibəyə cəlb 
etmək və ona beynəlxalq antikommunist müdaxiləsi xarakteri 
vermək cəhdi puça çıxdı.ABŞ-ın təzyiqi altında Vyetnam 
xalqına qarşı müharibədə yalnız Avstraliya, Yeni Zellandiya, 
Cənubi Koreya respublikası, Tailand və Filippin iştirak etdi. 
Sayqon rejimini xilas etmək üçün aparılan və 1964-1973-ci 
illəri əhatə edən bu müharibə ABŞ-a baha başa gəldi. ABŞ bu 
dövrdə Vyetnamdakı müharibəyə 141 milyard dollar pul 
xərclədi, 56,5 min əsgər və zabiti həlak oldu, 303,6 min 
yaralandı. Özü isə biabırçı məğlubiyyətə düçar oldu. Vyetnam 
xalqının ədalətli mübarizəsi, SSRİ və digər sosialist ölkələrinin 
köməyi və dünya ictimaiyyətinin təzyiqi altında ABŞ 1973-cü 
ildə Vyetnamda müharibəni dayandırdı. Sülhün bərpası 

---

421
haqqında bağlanan saziş ölkənin birləşməsinə yol açmış oldu. 
1975-ci ilin aprelində Vyetnam silahlı qüvvələri və Cənubi 
Vyetnam vətənpərvərləri birləşib Cənubi Vyetnamın paytaxtı 
Sayqonu tutdular. Bununla Vyetnamın birləşməsi prosesi başa 
çatmış oldu. 1975-ci ildə Cənubi və Şimali Vyetnam vahid 
dövlətdə birlğəşdi. «Vyetnam sindromu» isə uzun illər ABŞ 
ictimaiyyətinin şüurunda ağrılı nöqtə olaraq qaldı. 
Müharibədən sonrakı dövrdə beynəlxalq sistemdə ən 
mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri Yaxın Şərq 
məsələsinin nizama salınması idi. 1947-ci il noyabrın 29-da 
BMT-nin qətnaməsinə əsasən Fələstində iki dövlət Fələstin 
Yəhudi və Fələstin Ərəb dövləti yaradılmalı, Yerusəlim (Qüds) 
isə vahid inzibati ərazi elan edilməli idi. 1948-ci ilin mayın 14-
də həmin ərazidə İsrail yəhudi dövləti təşkil edilsə də, Fələstin 
ərəblərinin öz dövlətlərini yaratmalarına imkan verilmədi. Bu 
isə həmin hadisənin səhərisi günü Ərəb liqasına (Ərəb ölkələri 
liqası 1945-ci ildə təşkil edilmişdir) daxil olan dövlətlərin 
İsrailə qarşı müharibəyə başlamasına səbəb oldu. ABŞ İsraili, 
SSRİ isə Ərəb dövlətlərini müdafiə edirdi. Beləliklə birinci 
İsrail-Ərəb müharibəsi başlanmış oldu. Fələstin xalqı azadlıq 
müharibəsinə qalxdı. Lakin ərəb ölkələri məğlubiyyətə 
uğradılar. İsrail Fələstin Ərəb dövləti üçün ayrılmış ərazinin bir 
hissəsini zəbt etdi. 900 minə yaxın fələstinli ərəb öz doğma 
yurdlarını tərk etməyə, qonşu ölkələrə qaçmağa məcbur 
oldular. Beləliklə, həmin vaxtdan hələ indiyədək həll 
olunmamış Ərəb-İsrail münaqişəsinin əsası qoyuldu. 
1956-cı ildə Süveys kanalının milliləşdirilməsi ilə 
əlaqədar İngiltərə və Fransa Misirə qarşı müharibəyə girdikdə 
İsrail də onların tərəfində hərbi əməliyyatlarda iştirak etdi. 
İqtisadi yardım yolu ilə Yaxın və Orta Şərq ölkələrini ABŞ-ın 
nüfuz dairəsinə cəlb etmək məqsədi güdən, 1957-ci ildə elan 
edilmiş Eyzenhauer doktrinası da (Bu doktrinanın ilk növbədə 
İsrailə və Bağdad paktının üzvləri olan ölkələrə şamil edilməsi 

---

422
nəzərdə tutulurdu) bu münaqişənin həll olunmasına kömək 
etmədi. 
Yasir Ərafatın rəhbərliyi altında 1964-cü ildə Fələstin 
Azadlıq Təşkilatı (FAT) yarandı. 1967-ci ilin iyununda İsrailin 
başladığı altı günlük müharibə nəticəsində İsrail Fələstin 
ərazisinə aid olan İordan çayının qərb sahilini və Qəzzə 
bölməsini tutdu. Bundan başqa, o, Fələstin ərəblərini müdafiə 
edən Misirdən Sinay yarımadasını, Suriyadan Çolan təpələrini 
götürdü. Ərəb ölkələri itirilmiş torpaqları 1973-cü ildə geri 
almağa cəhd göstərdilər. Bu müharibədə İsrail ilk dəfə məğlub 
oldu. 
Ərəb-İsrail münasibətlərini nizama salmaq üçün 1973-cü 
ilin dekabrında ABŞ və SSRİ-nin sədrliyi ilə Yaxın Şərq üzvə 
Cenevrə sülh konfransı adlandırılan xüsusi beynəlxalq qurum 
yaradıldı. 
Lakin ABŞ və İsrail konfransın işini pozdular. Onlar 
Ərəb dövlətlərinrin vahid cəbhəsini parçalamaq, onları İsrail 
təcavüzünün bütün nəticələrinin aradan qalxmasına əngəl 
törədən natamam separat sazişlər bağlamağa məcbur etmək 
yolunu tutdular. 1975-ci ilin sentyabrında ABŞ-ın köməyi ilə 
Şinayda qoşunları aralamaq haqqında seperat Misir-İsrail sazişi 
imzalandı. Bununla da ərəb ölkələrinin birliyi sarsıldı.
1978-ci ilin sentyabrında Kemp-Deviddə (ABŞ) ABŞ 
prezidenti C.Karterin vasitəçiliyi ilə Misirlə İsrail arasında 
əvvəl separat saziş, 1979-cu ilin martında isə sülh müqaviləsi 
imzalandı. Misir İsraili müstəqil dövlət kimi tanıdı. İsrail isə öz 
növbəsində Sinay yarımadasını Misirə qaytardı. İordan çayının 
qərb sahilindəki və Qəzzə bölgəsindəki Fələstin əhalisinə 
məhdud muxtariyyət verməyi öhdəsinə götürdü, lakin əməl 
etmədi. Bu hərəkətinə görə Misir Ərəb ölkələri Liqasından 
çıxarıldı.
1980-ci ildə İsrail Qüds şəhərini «İsrailin vahid və 
bölünməz» paytaxtı elan etdi. Həmin ilin sonunda ABŞ və 
İsrail «Strateji əməkdaşlıq haqqında» saziş bağladılar. 1982-ci 

---

423
ilin iyun ayında İsrail öz Şimal ərazilərinin təhlükəsizliyini 
qorumaq bəhanəsi ilə Livana hücum etdi. İsrail qoşunları 
Beyruta çatacaq Livanın paytaxtının FAT hərəkatı 
rəhbərliyinin və hərbi dəstələrinin yerləşdiyi qərb hissəsini 
blakadaya aldı. Lakin İsrail məqsədinə çatmadı. FAT və Livan 
vətənpərvərlərinin təzyiqi ilə İsrail qoşunları Livanın cənubuna 
çəkildi. 1980-cı ilin əvvəllərində İsrail 1947-ci ildə yəhudi 
dövləti üçün ayrılmış ərazidən 7,5 dəfə çox əraziyə nəzarət 
edirdi. 
1987-ci ildə Fələstin ərəblərinin üsyanı – «İntifad» 
başlandı. 1988-ci ilin noyabrında Fələstin Milli Şurasının 
Əlcəzairdə toplanmış yığıncağı Fələstin ərəb dövlətinin 
yarandığını elan etdi. 
90-cı illərin əvvəllərində Fələstin-İsrail münasibətlərinin 
qaydaya salmaq üçün əlverişli şərait yaranmış oldu. 1993-cü il 
sentyabrın 13-də Vaşinqtonda İsraillə FAT arasında beş il 
müddətinə « Prinsiplər bəyanatı» adlanan sənəd imzalandı 
1994-cü il mayın 4-də Misirin paytaxtı Qahirədə ABŞ, Rusiya 
və Misir xarici siyasət idarələri başçılarının iştirakı ilə İsrailin 
baş naziri İ.Rabinlə FAT sədri Y.Ərəfat arasında şərti olaraq 
«Qəzzə-Ərihə» adlanan saziş bağlandı. Həmin sazişə görə işğal 
edilmiş Qəzzə və Ərihə vilayətlərində Fələstin muxtariyyəti 
yaradılırdı. 1994-cü il iyulun 25-də İsrailin baş naziri İ.Rabinlə 
İordaniya kralı Hüseyn arasında Vaşinqton deklarasiyası 
imzalandı. 1994-cü ilin oktyabrın 25-də isə hər iki dövlət 
arasında bağlanmış sülh müqaviləsi ilə 46 ildən bəri davam 
edən İsrail-İordaniya müharibə vəziyyətinə son qoyuldu. 1996-
cı ildə ABŞ-ın vasitəçiliyi ilə İsraillə FAT arasında bağlanan 
Oslo sülhünə görə İsrail işğal etdiyi ərazilərin 30%-ni 
boşaltmağı öhdəsinə götürdü. Keçid dövrü adlanan mərhələdə 
İordan çayının bütün qərb sahilinin və Qəzzə bölgəsinin idarə 
olunması Fələstin muxtariyyətinə verildi. Lakin İsrail 1997-ci 
ildə Qüdsün ərəblər yaşayan hissəsində yəhudi məskənləri 

---

424
salmağa başlamaqla, bütövlükdə Yaxın Şərqdə sülh prosesini 
təhlükə altında qoydu. 
2004-cü ilin may ayının 2-də İsraildə baş nazir Oriol 
Şaronun planına əsasən İordan çayının Qərb sahilindən və 
Qəzzə bölgəsindən İsrail qoşunlarının çıxarılsına dair 
referendium keçirildi. Lakin yenə də bu məsələ tam həll 
edilmədi, qanlı qarşıdurma davam edir. 
BİPOLYAR (İKİ QÜTBLÜ) DÜNYA SİSTEMİNİN 
ZƏİFLƏMƏSİ 
Bloklara qoşulmamaq hərəkatı 
Müstəmləkələrə sahib olan dövlətlər müstəmləkə 
sisteminin dağılmasına, Asiya və Afrikada müstəqil Milli 
dövlətlərin meydana gəlməsinə mane ola bilmədilər. 
1955-ci ilin aprelində Bandunqda (İndoneziya) Asiya və 
Afrikanın 29 ölkəsinin konfransı çağırıldı. O, ictimai quruluşu 
müxtəlif olan dövlətlərin dinc yanaşı yaşaması və əməkdaşlıq 
etməsi prinsiplərini bəyəndi. Konfrans Asiya və Afrika 
xalqlarının müstəmləkəçiliyə həmişəlik son qoymaq qətiyyətini 
ifadə etdi, təcavüzkar blokları pislədi, nüvə silahının qadağan 
edilməsi tələbini irəli sürdü. Sonralar digər azad olmuş ölkələr 
də bu prinsiplərə tərəfdar çıxdığını bildirdi. Beləliklə də, 
bloklara qoşulmamaq hərəkatının əsası qoyuldu. Bu hadisə 
1961-ci ilin aprelində Qahirə konfransında rəsmi-ləşdirildi. 
Həmin ilin sentyabrında Belqrad (Yuqoslaviya) konfransında 
qəbul olunmuş Bəyənatda onun 10 maddədən ibarət prinsipləri 
müəyyən edilmişdi. 
Bitərəf və bloklara qoşulmayan ölkələrin 1964-cü ildə 
Qahirədə, 1970-ci ildə Lusakada, 1973-cü ildə Əlcəzairdə, 
1976-cı ildə Kolomboda, 1979-cu ildə Havanada konfransları 
keçirildi. 

---

425
İki qütblü dünyada edilən dəyişikliklərdən biri də 
tədricən Yaponiyanın güclü iqtisadi dövlətə, Çinin isə nüvə 
dövlətinə çevrilməsi idi.
1960-cı ildə inkişaf etmiş sənaye dövlətlərinin diktəsin-
dən azad olmaq məqsədi ilə neft çıxaran ölkələrin təşkilatının 
(OREK) yaranması da mühüm hadisə idi.
60-CI İLLƏRDƏ BEYNƏLXALQ GƏRGİNLİYİN 
YENİDƏN ARTMASI 
SSRİ-də N.S.Xruşşovun hakimiyyətə gəlməsi ilə (1953-
cü il, sentyabr) beynəlxalq münasibətlərdə yaranan 
mülayimləşmə uzun çəkmədi. Berlin (1961) və Karib hövzəsi 
(1962) böhranları beynəlxalq münasibətlərdə yenidən 
gərginliyi artırdı. 1961-ci ilin avqustunda Berlin şəhərinin qərbi 
ilə şərqi arasında 165,7 kilometrlik hasar çəkildi ki, Xruşşov 
bunu «qorxulu iş» Qərb isə «II Çin səddi» adlandırdı. 
1962-ci ilin oktyabrında SSRİ ABŞ-ın Kubaya müdaxilə 
təhlükəsinin qarşısını almaq üçün Karib dənizində sualtı 
raketlər yerləşdirdi. Bu gərginliyin artmasına səbəb oldu. Bu 
üçüncü dünya müharibəsi (həm də nüvə müharibəsi) təhlükəsi 
yaratdı. Tarixə «Karib böhranı» adı ilə daxil olmuş və «soyuq 
müharibənin zirvə nöqtəsi hesab edilən bu münaqişə hər iki 
tərəfin, ilk növbədə isə SSRİ-nin güzəştə getməsi nəticəsində 
nizama salındı. 
60-cı illərdə beynəlxalq gərginliyin ən qızğın 
nöqtələrindən biri də 1968-ci ildə tarixə «Praqa baharı» kimi 
daxil olmuş Çexoslovakiya hadisələri oldu Çexoslovakiyada 
mövcud quruluşa qarşı baş verən çıxışlar SSRİ başda olmaqla 
Varşava müqaviləsinin iştirakçısı olan dövlətlərinin 
(Rumıniyadan başqa) qoşunlarının 1968-ci ilin avqustunda 
oraya yeridilməsi nəticəsində yatırıldı.

---

426
SSRİ ilə Çin arasındakı soyuq münasibətlər 1969-cu ildə 
Amurdakı Damansk adası rayonunda insan tələfatına səbəb 
olan silahlı toqquşmaya gətirib çıxarmışdı. 
60-cı illərdə beynəlxalq münasibətlərin gərginləşməsinə 
səbəb olan amillərdən biri də Kipr böhranı idi. 1960-cı ildə 
İngiltərə Kiprə müstəqillik versə də, burada İngiltərə, Türkiyə 
və Yunanıstan problemli məsələlərin həllinə münasibətdə eynqi 
hüquqa malik oldular. Kiprin əhalisinin 80% -ni yunanlar, 
20%-ni isə türklər təşkil edirdi. Adada türk icmasının 
sıxışdırılması 1963-cü ilin dekabrında yunan-türk silahlı 
toqquşmasına gətirib çıxardı. Türklərə qarşı vəhşiliklər törədən 
yunanlar, onları əsrlərlə yaşadıqları torpaqlardan qovmağa 
çalışırdılar. 1964-cü ilin martında BMT TŞ-nın qərarı ilə adaya 
BMT qoşunları gətirildi. Lakin bu adada sakitlik yaratmadı. 
1974-cü ilin iyulunda Kipri Yunanıstana birləşdirməyə (enozis) 
çalışan hərbçilər qanuni hökuməti devirdilər. Buna cavab 
olaraq Türkiyə adaya qoşun çıxararaq Kipr türklərini təqib və 
enozisdən, yəni Kiprin türk əhalisinin rəyi olmadan bu ərazinin 
zorla Yunanıstana birləşdirilməsindən xilas etdi. Adanın şimal 
ərazəsində Şimali Kiprıs Türk cumhuriyyəti yaradıldı. 2004-cü 
ilin aprelin 24-də Kiprdə BMT-nqin baş katibi Kofe Annanın 
planına əsasən Federativ Kipr respublikasının yaradılması ilə 
əlaqədar referendum keçirildi. Ancaq adanın yunan əhaləsi 
buna rəy vermədi. 
BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏRDƏ XX ƏSRİN 
60-CI İLLƏRİNİN SONUNDA VƏ 70-Cİ İLLƏRDƏ 
YENİDƏN İSTİLƏŞMƏ 
60-cı illərin sonundan, beynəlxalq münasibələrdə yenidən 
mülayimləşmə başlandı. Qarşıdurma erasını danışıqlar erası 
əvəz etməyə başladı və bu era 70-ci illərin sonuna qədər, yəni 
SSRİ-nin Əfqanıstana müdaxiləsinə qədər davam etdi. 

---

427
Hələ 1963-cü ildə ABŞ, Böyük Britaniya və SSRİ nüvə 
silahı sınaqlarının atmosfer, kosmik fəza və su altında sınaqdan 
keçirilməsinin qadağan olunması barədə müqavilə imzaladılar. 
Bunu «soyuq müharibə»nin həmişə don olan buzladığında «ilk 
çat» adlandırırdılar. Sonradan bu müqaviləyə 100-dən artıq 
dövlət qoşuldu. 1968-ci ilin yazında nüvə silahını yaymamaq 
barədə müqavilə imzalandlı. 1970-ci ildə bu müqavilə qüvvəyə 
mindi. 90-cı illərin əvvəli üçün müqaviləni 35-dən çox ölkə 
imzalamışdı. 1971-ci ilin fevralında dənizin dibində, okeanda 
və okean altında nüvə və digər silahların toplanmasını, 
atılmasını və s. qadağan edən saziş imzalandı. 1972-ci ilin 
aprelində bakteroloji və toksiki silahların qadağan olunması 
haqqında müqavilə bağlandı. 
1972-1974-cü illərdə Sovet-ABŞ danışıqları nəticəsində 
«SSRİ ilə ABŞ arasında qarşılıqlı münasibətlərin əsasları və 
«raketdən müdafiə sisteminin məhdudlaşdırılması haqqında» 
ikitərəfli müqavilə və «Strateji silahların məhdudlaşdırılması 
(SSM-1) sahəsində bəzi tədbirlər barədə» müvəqqəti saziş 
imzalandı və hər iki dövlətin qanunverici orqanı tərəfindən 
ratifikasiya edildi, yəni təsdiqləndi. Uzun danışıqlardan sonra, 
1979-cu ildə SSM-2 müqaviləsi imzalandı. Lakin o, ABŞ 
konqresi tərəfindən təsdiq edilmədi. 
70-ci illərin birinci yarısında gedən yumşalma prosesi 
1975-ci ilin iyulun 30-dan avqustun 1-dək Helsinkidə 
(Finlandiya) 33 Avropa (təkcə Albaniya iştirak etmirdi) dövlə-
ti, ABŞ və Kanadanın iştirakı ilə keçirilmiş Avropada Təh-
lükəsizlik və əməkdaşlıq üzrə müşavirə ilə möhkəmləndirildi. 
Müşavirə İkinci Dünya müharibəsinə siyasi yekun vurdu və 
bildirdi ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra əmələ gəlmiş 
sərhəd dəyişiklikləri dəyişilməzdir. Avropanın 33 dövlətinin, 
habelə ABŞ və Kanadanın rəhbərləri Yekun aktını imzaladılar. 
Aktda Müşavirənin iştirakçısı olan dövlətlərin razılaşdırılmış 
qarşılıqlı münasibət prinsirləri qeyd olundu, onlar arasında 
əməkdaşlığın məzmun və formaları, habelə silahlı münaqişə-

---

428
lərin meydana gəlməsi təhlükəsinin azaldılması üzrə tədbirlər 
müəyyənləşdirildi. ATƏM-in (Avropada Təhlükəsizlik və 
Əməkdaşlıq Müşavirəsi) iştirakçısı olan dövlətlər aşağıdakı 
prinsipləri rəhbər tutacaqlarını öhdələrinə götürdülər. 1. Suve-
ren bərabərlik, suverenliyə aid hüquqlara hörmət edilməsi; 2. 
Zor işlətməmək, yaxud zor gücü ilə təhlükə yaratmamaq; 3) 
sərhədlərin toxunulmazlığı; 4) dövlətlərin ərazi bütövlüyü; 5) 
mübahisəli məsələlərin dinc yolla nizama salınması 6) daxili 
işlərə qarışmamaq; 7) insan hüquqlarına və azadlıqlarına, o 
cümlədən fikir, vicdan, din və məsləkə hörmət edilməsi; 8) 
hüquq bərabərliyi və xalqların öz taleyini həll etmək hüququ. 
9) dövlətlər arasında əməkdaşlıq; 10) beynəlxalq hüquq üzrə 
öhdəliklərin vicdanla yerinə yetirilməsi. Müşavirənin yekunları 
xalqların sülhə, tərksilaha, əməkdaşlığın inkişafına artan mara-
ğını əks etdirirdi. Helsinkidə başlanmış proses bütün Avropa 
xalqlarının xeyrinə olan qarşılıqlı razılaşmaların əldə edilə 
bilməsinin real nümunələrini göstərdi. Bunu ATƏM –in 
iştirakçısı olan dövlətlərin sonrakı Belqrad (1977-1978-ci illər) 
Madrid (1980-1983-cü illər), Stokholm (1984-1987-ci il illər) 
Vyana (1986-1989-cu illər), Paris (1990-cü il), Helsinki (1992-
ci il) , Budapest (1994-cü il) Lissabon (1996-cı il), İstanbul 
(1999-cı il) görüşləri də təsdiq etdi. 
70-ci illərdə Asiyada da əhəmiyyətli dəyişikliklər baş 
verdi . Özünün Milli istiqlaliyyəti uğrunda mübarizədə Şərqi 
Benqaliya (Şərqi Pakistan) xalqı qələbə qazandı. 1971-ci ildə 
Banqladeş Xalq Respublikası yarandı. Pakistan hökuməti 
ölkənin SEATO-dan çıxdığını bildirdi. 1977-ci ildə bu blok öz 
mövcudluğuna son qoydu. 70-ci illərin isonunda SENTO-da 
faktiki olaraq dağıldı.

---

429
2. DÜNYA SİYASƏTİNDƏ MƏRKƏZƏQAÇMA 
MEYLLƏRİ
İnteqrasiya prosesi. XX əsrin ikinci yarısı üçün iqtisadi 
və siyasi əməkdaşlığın artması meyli səciyyəvi cəhətlərdən idi. 
O, hər şeydən əvvəl beynəlxalq dövlətlərarası və qeyri 
hökumət təşkilatlarının yaranmasında özünü göstərdi. 
Müharibədən sonrakı dövrdə onların sayı 2,5 minə yaxın idi. 
İkinci dünya müharibəsindən sonra BMT, NATO, BVF təşkil 
edildi. AİB, QİYŞ, Varşava müqaviləsi təşkilatı və s yaradıldı. 
Müasir dünyada Avropa İttifaqı (Aİ, 1957) Müstəqil Dövlətlər 
Birliyi (MDB,1991), İqtisadi Əməkdaşlıq və İqtisadi İnkişaf 
Təşkilatı (İƏİİT, 1967) Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq 
Təşkilatı (ATƏT, 1975), Amerika Dövlətləri Təşkilatı (ADT, 
1948), Neft İxrac edən ölkələr Təşkilatı (NİÖT, 1960), Afrika 
birliyi Təşkilatı (ABT), İslam Konfransı Təşkilatı (İKT, 1969) 
Asiya – Sakit okean İqtisadi Şurası (APEK, 1989), Cənub-
Şərqi Asiya dövlətləri Assosiasiyası (ASEAN, 1967) Asiya 
İnkişaf Bankı və s. dövlətlər qrupu, ümumdünya və yerli 
təşkilatlar beynəlxalq münasibətlərdə çox mühüm rol 
oynayırlar. 
Bunlarla yanaşı müxtəlif ölkələrin siyasi partiyalarının da 
transmilli əməkdaşlığı geniş miqyas almaqdadır. 1961-cı ildə 
tərkibinə müxtəlif mərkəzçi partiyaların daxil olduğu 
Ümumdünya Xristian-Demokratik İttifaqının əsasının 
qoyulması buna misal ola bilər. 
1983-cü ildə Qərbi Avropanın mühafizəkar partiyalarını, 
ABŞ-ın respublikaçılar, Yaponiyanın liberal-demokratik, 
habelə Avstriyanın Mühafizəkarlar partiyasını birləşdirən 
Beynəlxalq Demokratik İttifaq yaradılmışdır. 
Müasir dünya siyasətində 1975-ci ildən başlayaraq hər il 
keçirilən «Böyük yeddilərin» müşavirəsi mühüm amilə 
çevrilmişdir. Onun tərkibinə sənayecə inkişaf etmiş yeddi ölkə 

---

430
– ABŞ, AFR, Fransa, Böyük Britaniya, Yaponiya, İtaliya və 
Kanada daxildir. 
«Yeddiləri» bəzən «Rambuye klubu» (İlk iclası Parisin 
yaxınlığındakı Rambuye qəsrində keçirildiyinə görə) da 
adlandırırlar. «Yeddilərin müşavirəsində ona daxil olan 
ölkələrin siyasətinin razılaşdırılması, onların maliyyə-iqtisadi, 
hərbi, strateji və xarici siyasət və b. məsələlər müzakirə edilir. 
1997-ci ilin iyununda «Böyük yeddilər»in Denver sammitində 
Rusiya da bu birliyə qəbul olunmuşdur. Qurumun adı bütün 
rəsmi sənədlərdə «Böyük səkkizlər» adlanır. 
QƏRBİ AVROPA İNTEQRASİYASININ İNKİŞAFI 
Avropa dövlətlərinin birləşdirilməsi ideyası hələ XIX 
əsrin ortalarında yayılmışdı. Onun fəal tərəfdarlarından biri 
olan Viktor Hüqo isə 1872-ci ildə yazırdı: «Biz böyük Avropa 
Birləşmiş Ştatlarının yaradılmasına nail olacağıq. Biz sərhədsiz 
vətənə, gömrüksüz ticarətə, maneəsiz hərəkətə, tıxacsız sözə, 
azad vicdana, ehkamsız həqiqətə nail olacağıq». 
İnteqrasiyanın yaranmasının başlanğıcı Fransanın baş 
naziri Robert Şumanın təşəbbüsü ilə 1951-ci ildə yaradılan 
Avropa kömür və polad birliyi (AKPB) ilə qoyuldu. O, altı 
ölkənin (Fransa,AFR, İtaliya, Belçika, Lüksemburq, 
Hollandiya) daş kömür, dəmir filizi və metallurgiya sənayesini 
birləşdirirdi. Hazırda o, Qərbi Avropada bütün daş kömür 
istehsalına, polad əridilməsinin və çuqun istehsalının 90%-dən 
çoxuna, dəmir filizi istehsalının 40 %-nə nəzarət edir. 
1957-ci ildə həmin ölkələrin oxşar atom sənayesinin 
yaradılması – atom enerjisi üzrə Avropa birliyi (Avratom) 
haqqında saziş imzalandı. Qərbi Avropada atom 
energetikasının koordinasiyası birliyin başlıca vəzifəsi oldu. 
Avropa İqtisadi Birliyi (AİB) inteqrasiya prosesini 
müvəffəqiyyətlə başa çatdırdı. Onun yaradılması haqqında 
müqavilə 1957-ci ildə, AFR, Fransa, İtaliya, Belçika, Niderland 

---

431
və Lüksenburqun nümayəndələri tərəfindən Romada imzalandı. 
Məqsəd birliyin iştirakçısı olan ölkələr arasında ticarətdə olan 
məhdudiyyətləri tədricən aradan qaldırmaq və adamların, 
kapitalın, malların, xidmətin sərbəst hərəkətini təmin edən 
vahid daxili bazar yaratmaq idi. Həmçinin nəqliyyat, kənd 
təsərrüfatı sahəsində ümumi siyasətin işlənib hazırlanması, 
valyuta ittifaqının yaradılması, vergi sisteminin unifikasiya 
edilməsi və s. nəzərdə tutulurdu. Mahiyyət etibarı ilə söhbət, 
birliyin iştirakçısı olan dövlətlərin bütün iqtisadi siyasətini 
qeyri-milli, ümumi birliyin nəzarətinə verməkdən gedirdi. 
Avropa İqtisadi Birliyinə daxil olmayan Böyük Britaniya 1960-
cı ildə Avropa Azad Ticarət Assosi–yasiyasını yaratdı ki, onun 
üzvləri Avstriya, Böyük Britaniya, Danimarka, Norveç, 
Portuqaliya, İsveç və İsveçrə idi. Lakin bu iqtisadi qurum AİB-
lə rəqabətə davam gətirə bilmədi və tezliklə öz fəaliyyətini 
dayandırdı. 
AİB-in (bəzən onu «Müştərək bazar», «Ümumi bazar» da 
adlandırırlar) sürətli iqtisadi inkişafı başqa dövlətlərin də ona 
birləşmək arzusuna səbəb oldu. 1973-cü ildə onun tərkibinə 
Böyük Britaniya, Danimarka və İrlandiya, 1981-ci ildə 
Yunanıstan, 1986-cı ildə İspaniya və Portuqaliya , 1995-ci ildə 
isə Finlandiya, İsveç, Avstriya daxil oldu. 
AKPB, Avratom və AİB ümumi şəkildə Avropa Birliyi 
(AB) adlanır. Onların əsasən Brüsseldə, həmçinin Lüksenburq 
və Strasburqda yerləşmiş ümumi büdcə və rəhbər orqanları var. 
İcraedici orqan qanunvericilik təşəbbüsü hüququna malik olan 
Avropa Birliyi Komissiyasıdır (ABK). O, 4 ilə seçilir və hər 
həftə iclas çağırır. Onun vəzifəsi AİB-in fəaliyyətini gündəlik 
müşahidə etməkdən, ona nəzarət etməkdən və zəruri qanun 
layihələri irəli sürməkdən ibarətdir. Adı çəkilən orqanlardan 
başqa Strasburqda işləyən və vəzifəsi daim genişlənən 
Avroparlament mövcuddur. 1978-ci ildə Avropa parlamentinə 
birbaşa seçkilər keçirildi. Onun deputatları hər bir ölkə 
əhalisinin sayına münasib surətdə seçilir, AİB-in özünün 

---

432
bayrağı, himni var, «Avropa pasportu» yaradılıb. Qəbul edilən 
«Əsas sosial hüquqlar xartiyası»nda vətəndaşların AİB-in bir 
ölkəsindən digərinə gedərkən hüquqlarının pozulmamasına 
təminat verən minimum şərtlərin siyahısı verilmişdir. 70-ci 
illərdə AİB-in kənd təsərrüfatı siyasətinin əsaslarının 
möhkəmləndirilməsinə xidmət edən «Yaşıl Avropa» 
proqramının qəbul olunmasına nail olundu. Vahid Avropa 
hesablama vasitəsi olan ekuyə və milli valyutaların 
dəyişməsinin tənzim edilməsi praktikasına keçildi. 70-80-ci 
illərdə AİB ölkələrinin texnoloji əməkdaşlığı genişləndi. FAST 
(Texniki inkişafı proqramlaşdırmaq), «Evrika» (Texnoloji 
inkişafın kompleks inteqrasiyası) proqramlarının həyata 
keçirilməsi Qərbi Avropanın dünyanın qabaqcıl iqtisadi inkişaf 
mərkəzlərindən birinə çevrilməsinə və Avropa İttifaqının 
yaradılmasına keçilməsinə imkan verdi. 
1991-ci ilin dekabrında imzalanmış Maastrix 
(Hollandiya) müqaviləsinə müvafiq olaraq Avropa İttifaqı (Aİ) 
gerçəkliyə çevrildi. Bu sazişin əsas məqsədi Avropada vahid 
iqtisadi, sosial, hüquqi, informasiya və mədəni məkan 
yaratmaqdır. Artıq 1993-cü ildən Aİ ölkələrində yaşayan əhali 
azad hərəkət etmək hüququ qazanmışdır. Vahid kapital, əmtəə 
və xidmət bazarı formalaşmışdır. Gələcəkdə valyuta sistemini 
birləşdirmək, vahid vətəndaşlığa keçmək, təhlükəsizlik 
sistemini möhkəmləndirmək və Avropa ölkələrinin hərbi-siyasi 
cəhətdən daha da yaxınlaşmasını təmin etmək 
planlaşdırılmışdı. 1999-cu ilin yanvarında yeni Avropa 
valyutası-yevro tətbiq olunmağa başlanmışdır. O, artıq Avropa 
İttifaqının sabit valyutasına çevrilmişdir. AİB-də əgər 
«Vətənlərimizin Avropası» prinsipi əsas götürülürdüsə, Aİ-də 
«Avropa vətənimizdir» prinsipi rəhbər tutulur. 
Vaxtilə sosializm birliyi daxilində də QİYS -in vasitəsi 
ilə inteqrasiya prosesi gedirdi. Lakin 1991-ci ildə QİYS-in 
fəaliyyətinin dayandırılması bu prosesə son qoydu SSRİ-nin 
varisi olan Rusiya Federasiyası indi MDB (Müstəqil Dövlətlər 

---

433
Birliyi) vasitəsilə keçmiş SSRİ məkanında inteqrasiya 
prosesinin aparılmasına səy göstərir. 
2004-cü ilin aprelin 30-da Avropa İttifaqına bir neçə 
dövlət yeni üzv (Polşa, Kipr, Çexiya, Macarıstan, Slovakiya, 
Latviya, Litva, Estoniya, Malta və s.) daxil oldu və onun 
üzvlərinin sayı 25-ə çatdı. Makedoniya, Xorvatiya Bolqarıstan 
və Rumıniya da 2007-ci ildə bu quruma daxil oldular. Hazırda 
Avropa İttifaqı 450 milyon adamın yerləşdiyi ərazini əhatə 
edir. 2004-cü ildə Avropa İttifaqı Avropada «yeni qonşuluq» 
siyasəti irəli sürdü ki, bu qitədə yerləşən dövlətlər onu 
dəstəklədilər. Hazırda Avropa İttifaqının qarşısında duran ən 
mühüm problemlərindən biri enerji ehtiyatlarının təhlükəsizliyi 
problemidir. Məhz bu baxımdan Qərb ölkələri Xəzərdə zəngin 
neft ehtiyatlarına malik olan Azərbaycan respublikası ilə 
iqtisadi əməkdaşlığa xüsusi əhəmiyyət verirlər. Hazırda 
Avropa İttifaqının 27 üzvü var. 
90-cı illərdə Azərbaycan Beynəlxalq Valyuta Fondu, 
Dünya Bankı, Beynəlxalq İnkişaf Assosiasiyası, Avropa 
Yenidənqurma və İnkişaf Bankı ilə əlaqələr yaratmışdı. Təkcə 
Dünya Bankı və Beynəlxalq Valyuta Fondu tərəfindən 
Azərbaycana 1 mlrd 300 milyon dollardan çox kredit 
verilmişdi. Xarici ölkələrlə imzalanmış 90-a yaxın mühüm 
sənəd Azərbaycanın Avropa iqtisadi münasibətləri sisteminə 
inteqrasiyası prosesini sürətləndirmişdir.
1994-cü il sentyabrın 20-də Azrəbaycan Dövlət Neft 
Şirkəti ilə ABŞ, Böyük Britaniya, Norveç, Rusiya, Türkiyə, 
Səudiyyə Ərəbistanı, Yunanıstanın neft şirkətləri daxil olan 
konsorsium arasında Xəzər dənizinin Azərbaycan neft 
sektorunda «Azəri», «Çıraq» və «Günəşli» yataqlarının birgə 
işlənməsi haqqında 30 illik saziş imzalandı. Bu sənəd «Əsrin 
müqaviləsi» adını aldı. Əsrin sonunadək 14 ölkənin 30 neft 
şirkəti ilə 57 mlrd sərmayə qoyuluşu nəzərdə tutulan 20 neft 
müqaviləsi imzalandı. Müqavilələrin reallaşmağa başlaması 

---

434
əsrin sonuna kimi Azərbaycan Neft Fonduna 230 milyon ABŞ 
dolları həcmində vəsait gətirdi. 
1998-ci il sentyabrın 8-də Bakıda İpək Yolunun bərpası 
üzrə beynəlxalq konfrans keçirilmiş, «Avropa-Qafqaz-Asiya» 
dəhlizinin inkişafı üzrə beynəlxalq nəqliyyat haqqında əsas 
çoxtərəfli saziş və Bakı bəyannaməsi imzalanmışdır. 
Azərbaycanın TASİS və TRASEKA proqramları çərçivəsində 
Avropa İqtisadi Komissiyası ilə əməkdaşlığı nəticəsində 
respublikamızın nəqliyyat kommunikasiyalarından istifadə 
edilməklə Avropa-Asiya istiqamətində tranzit yüklərinin 
daşınmasının həcmini on dəfələrlə artırmışdır. 
2005-ci ilin mayında Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft-ixrac boru 
kəmərinin açılması ilə Azərbaycan neftinin dünyaya nəqli 
başladı. 
ASİYADA İNTEQRASİYA 
Asiya-Sakit okean regionu (ASOR) da müasir dünyanın 
taleyinə böyük təsir göstərir. Hələ XIX əsrin sonunda ABŞ-ın 
dövlət katibi olmuş Hey demişdi: Aralıq dənizi keçmişin, 
Atlantik okeanı indinin, Sakit okean gələcəyin okeanıdır. 
Asiya (başlıca olaraq Şərqi Asiya) Rusiyanın Uzaq 
Şərqindən şimal-şərqdə Koreyaya, cənubda Avstraliyaya və 
qərbdə Pakistana qədər uzanan olduqca böyük üçbucağı əhatə 
edir. Bu üçbucağın ərazisində planetin əhalisinin təqribən yarışı 
yaşayır. 2000-ci ildə bu ölkələr, ABŞ istisna olmaqla, dünya 
ümummilli məhsulunun 20%-ni vermişlər və region dünyanın 
başlıca güc mərkəzlərindən birinə çevrilməkdədir. 
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin sənaye ixracının 40% -ni 
verən Honqkonq (Syunqun) Tayvan, Cənubi Koreya və 
Sinqapur Şərqi Asiyanın dörd «əjdahası» və ya «pələng» 
adlanır. 1967-ci ildə təşkil edilmiş, Cənub-Şərqi Asiya ölkələri 
Assosiasiyasına-ASEAN-a daxil olmuş beş inkişaf etməkdə 
olan dövlət (Bruney, İndoneziya, Malayziya, Tailand, Filippin 

---

435
və b.) Cənub Şərqi Asiyanın və dünyanın iqtisadi inkişafında 
özünə məxsus rol oynayırlar. Dünya kapitalizminin bu güc 
mərkəzinin aparıcı qüvvəsi Yaponiyadır. Çin də Şərqdə belə 
mərkəzə çevrilmək niyyətindədir. 
Son illərdə Şanxay qrupunun fəaliyyəti sürətlə nəzərə 
çarpmaqdadır. Bu qrup 1996-cı ilin aprelində Çinin Şanxay 
şəhərində beş dövlət (Rusiya Federasiyası, Çin, Qazaxıstan, 
Qırğızıstan və Tacikistan) başçısının regional siyasi-iqtisadi-
hərbi məsələlərlə bağlı toplantısında yarandı və “Şanxay 
beşliyi” adı ilə formalaşdı. Bu qrupun üzvləri 1996-cı ilin 
aprelində Şanxayda “Sərhəd bölgəsində hərbi sahədə etimadın 
möhkəmləndirilməsi haqqında” , 1997-ci ilin aprelində isə 
Moskvada “sərhəd bölgələrində qarşılıqlı olaraq hərbi 
qüvvələrin azaldılması haqqında” müqavilələr imzaladılar. 
“Şanxay beşliyi” 2001-ci il iyunun 15-də Özbəkistanın da 
iştirakı ilə imzalanmış müqavilədən sonra Şanxay əməkdaşlıq 
Təşkilatı (ŞƏT) adlandı və onun strukturu dövlət başçıları 
şurası, hökumət başçıları şurası, xarici işlər nazirləri şurası, 
Nazirliklərin rəhbərələrinin müşavirəsi, milli koordinatorlar 
şurası, Katiblik, regional antiterror strukturu (RATS) şurası 
kimi müəyyənləşdirildi. ŞƏT-nin işində 2004-cü ildən 
Monqolustan, 2005-ci ildən isə İran, Pakistan və Hindistan 
müşahidəçi dövlət kimi iştirak edir. 2004-cü ilin dekabrında 
BMT-nin Baş Assembleyasında ŞƏT-ə müşahidəçi statusu 
verilmişdir. ŞƏT-də iş Çin və Rus dillərində aparılır.
AMERİKA QİTƏSİNDƏ İNTEQRASİYA 
İnteqrasiya prosesi Amerika qitəsində də gedir. Qitədə 
ən böyük siyasi və iqtisadi təşkilat Panamerika İttifaqı (1890) 
əsasında 1948-ci ildə yaradılmış Amerika Dövlətləri 
Təşkilatıdır. 1975-ci ildə 25 dövlətin iştirakı ilə Latın 
Amerikası İqtisadi sisteminin əsası qoyulmuşdu. Qitədə 
inteqrasiyanın inkişa–fında Mərkəzi Amerika Müştərək Bazarı 

---

436
(MAMB) və 1981-ci ildə fəaliyyətə başlamış Latın 
Amerikasının Azad Ticarət Assosiyasiyası (LAATA) birlikləri 
mühüm rol oynamışdılar. Assosiasiyaya Argentina, Boliviya, 
Venesuela, Kolumbiya, Meksika, Paraqvay, Peru, Uruqvay, 
Çili, Ekvador daxil idi. 
1989-cu ildə ABŞ-ın təşəbbüsü ilə bölgədə azad ticarət 
zonası yaradılmışdı. Buraya Kanada, Meksika, Çili,Qvatemala, 
Honduras, Salvador, Nikaraqua, Kosta-Rika daxildir. 
BMT VƏ ONUN FƏALİYYƏTİ 
1945-ci ilin oktyabrın 24-də təsis edilmiş BMT 
beynəlxalq münasibətlər sistemində yeri olan bir təşkilatdır. 
Əgər yaranarkən BMT-nin 50 üzvü vardırsa, indi onların 
sayı 192-yə çatmışdır.BMT-nin başlıca məqsədi Yer kürəsində 
sülhün qorunması, millətlər arasında dostluq və qardaşlıq 
əlaqələrinin yaradılması və möhkəmləndirilməsi, insanların 
həyat səviyyəsinin və rifahının yaxşılaşdırılması, hüquq və 
vəzifələrinin qorunub təmin edilməsidir. 
Təşkilatın fəaliyyəti altı əsas orqan – Baş Məclis, 
Təhlükəsizlik Şurası, İqtisadi və Sosial Şura, Hamilik Şurası, 
Beynəlxalq ədalət məhkəməsi və katiblik tərəfindən həyata 
keçirilir. 
BMT-nin mərkəzi orqanı Baş Məclisdir. Burada bütün 
dövrlər qeyd-şərtsiz olaraq eyni səsvermə hüququna malikdir. 
O, ildə bir dəfə toplanır. Onun sədri hər il yenidən seçilir. 
Təhlükəsizlik şurası yalnız sülh və təhlükəsizlik 
məsələləri ilə məşğul olur. Onun beş daimi üzvü (ABŞ Böyük 
Britaniya, Rusiya, Fransa, Çin) və Baş Məclis tərəfindən iki il 
müddətinə seçilən on üzvü (3-ü Afrikadan, 2-ci Asiyadan, 2-ci 
Latın Amerikasından, 2-ci Qərbi Avropa, Kanada, Avstraliya 
və Yeni Zellandiya, 1-i Şərqi Avropadan) vardır. TŞ-da 
mühüm qərarın qəbul edilməsi üçün doqquz üzv onun lehinə 

---

437
səs verməlidir. Lakin beş daimi üzvdən biri qətnamənin 
əleyhinə çıxış edərsə (veto hüququ) qətnamə qəbul edilmir.
BMT-nin gündəlik fəaliyyətini Baş katibin rəhbərlik 
etdiyi katiblik həyata keçirir. BMT-də rəsmi olaraq ingilis, 
ərəb, çin, fransız, rus və ispan dilləri işlənir. BMT-nin Baş 
Qərargahı Nyu-York şəhərində yerləşir. 
BMT-nin ali orqanları ilə yanaşı, sonradan beynəlxalq 
həyatın müxtəlif sahələrində fəaliyyət göstərən xüsusi 
bölmələri yaradılmışdır. 1948-ci ildə yaradılmış mədəniyyət və 
elmin inkişafı ilə məşğul olan YUNESKO belə–lərindəndir. 
Nüvə silahının qarşısına almaq və atom enerjisini qoruyub 
saxlamaq məqsədini güdən BMT-nin 1957-ci ildə atom enerjisi 
üzrə Beynəlxalq nümayəndəliyinin (NAQATE) yaradılması da 
mühüm əhəmiyyətə malikdir 
BMT insan hüquqlarının qorumaq işini özünün əsas 
vəzifəsi hesab etmiş və edir. Bu BMT-nin Baş Məclisinin 
1948-ci ildə qəbul etdiyi “İnsan haqlarının Ümumi 
Bəyannaməsi”ndə öz məntiqi təcəssümünü tapmışdır. 
BMT tərəfindən 1948-ci ildən 1991-ci ilə qədər olan 
dövrdə sülhü qorumaq məqsədilə 23 əməliyyat keçirilmişdir. 
BMT həmişə dövlətlərarası münaqişələrin həll edilməsi və 
qaydaya salınmasına çalışır. 
70-ci illərin sonu 80-cı illərin əvvəllərində beynəlxalq 
münasibətlərin yenidən gərginləşməsi. 70-ci illərin II 
yarısında gərginliyin zəifləməsi prosesi ləngidi. Bu dövrdə istər 
ABŞ-da, istərsə də SSRİ-də xarici siyasətin mühüm məsələləri 
ali rəhbərlərin dar dairəsi tərəfindən həll edilir, qəbul edilmiş 
qərarların hansı nəticələr verəcəyi dərindən 
qiymətləndirilmirdi.
SSRİ-nin köhnə orta mənzilli nüvə silahlarını yeniləri ilə 
əvəz etməsi ABŞ-a və NATO-ya əsas verdi ki, bir sıra Qərbi 
Avropa ölkələri ərazisində SSRİ-yə və onun müttəfiqlərinə 
qarşı toplanmış Amerika nüvə raketlərini yerləşdirmək 
haqqında qərar qəbul etsin və NATO-nun hərbi xərclərinin 3% 

---

438
artırsın. XX əsrin 70-ci illərində Aralıq dənizi rayonunda 
NATO hərbi qüvvələri 1,2 milyon əsgər və zabitə, 600 min 
silah daşıyıcılarına, 600 mindən çox tanka, 1200 təyyarəyə 
malik idi. ABŞ ordusunun 43% -i onun sərhədlərindən kənarda 
yerləşirdi ABŞ-ın özünün Aralıq dənizi rayonunda 30-dan çox 
hərbi gəmisi, 200-dən çox döyüş təyyarəsi, 25 min hərbi 
qulluqçusu var idi. Bir sıra Aralıq dənizi rayonlarında İspaniya, 
Yunanıstan, İtaliya və Türkiyədə 170 ABŞ bazası və hərbi 
obyekti var idi ki, onların da 71-ində nüvə silahı saxlanılırdı. 
70-ci illərin II yarısı-80-ci illərin əvvəllərində Qərb 
dünyası ilə qarşıdurma dövründə SSRİ-nin hərbi xərcləri 700 
milyard rubl olmuşdu.
Alimlər hesablamışdılar ki, bəşər tarixinin 5 min ili 
ərzində Yer üzündə cəmi 292 il dinclik olmuşdur. 15513 böyük 
və ya kiçik müharibələr olmuşdur ki, onlarda 3 milyard 640 
min adam qırılmışdı. 70-ci illərdə bəşəriyyət elə bil silah anbarı 
üstündə əyləşmişdi. Belə ki, Yer kürəsini 16 dəfə öz 
məhvərindən çıxara biləcək silahlar hazırlanmışdı. Bir adamı 
öldürmək üçün 15 qram partlayıcı maddə kifayət olduğu halda, 
hər adama 15 ton partlayıcı maddə düşürdü. Bəşəriyyət hər 
dəqiqə silahlanmaya 2 milyon dollar xərcləyirdi.
1979-cu ilin dekabrında öz cənub sərhədlərinin 
təhlükəsizliyini təmin etmək amilini irəli sürərək SSRİ-nin 
Əfqanıstana qoşun yeritməsi beynəlxalq münasibətlərdə «son 
tutaşma» adlanan mərhələnin başlanması demək oldu. ABŞ 
Konqresi SSM-2 müqaviləsini ratifikasiya etmədi. O, 1980-ci 
ildə SSRİ-də keçiriləcək olimpiadanı baykot etmək taktikasını 
irəli sürdü və SSRİ-yə qarşı xaç yürüşünə başlamaq» ideyasını 
təbliğ etdi. Bir çox kapitalist ölkələri də ona qoşuldular. 
ABŞ-ın SSRİ-yə münasibətdə yetirdiyi xətt 1981-ci ilin 
yanvarında Reyqan hökumətinin hakimiyyətə gəlməsi ilə daha 
da pisləşdi. Ağ ev tərəfindən elan olunmuş strateji silahların 
artırılması proqramının maliyyələşdirilməsinə nail olmaq üçün 
«sovet hərbi təhlükəsi», ABŞ və NATO -nun hərbi sahədə 

---

439
«geri qalması kimi» köhnə tezislərdən geniş istifadə olunurdu. 
1983-cü ilin martında Reyqan «Strateji müdafiə təşəbbüsü» 
(SMT) proqramı – müəyyən elementləri kosmosda yerləşdiri-
lən raket əleyhinə uzun müddətli müdafiə proqramı yara-
dılmasını təklif etdi. 
Reallaşdırma imkanları geniş izah olunmayan SMT 
proqramı «kosmik bəla» qarşısında qorxu hissinin yaranmasına 
səbəb oldu. Gərginlik 1983-cü ilin payızında kulminasiya 
nöqtəsinə çatdı. Belə ki, həmin vaxt Uzaq Şərqdə SSRİ-nin 
hava sərhədinə soxulmuş Cənubi Koreya sərnişin təyyarəsi 
sovet hərbi təyyarəsi tərəfindən vuruldu.
Mütəxəssislər bu toqquşmaya nüvə müharibəsinin 
başlanmasının güman edilən nümunələrindən biri kimi 
baxırdlılar. 
Beynəlxalq gərginliyin artması, həmçinin ABŞ-ın başqa 
dövlətlərin daxili işlərinə qarışması, onların milli müstəqilliyini 
və suverenliyini məhdudlaşdırılması ilə əlaqədar idi. Yaxın 
Şərq, Afrika, Hind okeanı ABŞ-ın «həyati mənafe» dairəsi elan 
olunmuşdu. Pentaqon ABŞ-ın bu regionlarda iştirakını 
genişləndirmişdi. 70-ci illərin sonu 80-ci illərin əvvəllərində 
İran, Livan, Liviya, Nikaraqua, Salvador, Qrenada və digər 
dövlətlər Amerikanın açıq müdaxilə obyktləri oldular. 1983-cü 
ildə ABŞ cəmisi 100 min əhalisi olan Qrenadaya təcavüz etdi. 
Dünya meydanında qarşıdurma bəşəriyyətin nüvə uçurumuna 
sürüklənməsi üçün təhlükə yaratdı. 
80-ci illərin ortalarına doğru beynəlxalq münasibətlərdə 
qəti dönüşə çox mühüm ehtiyac yarandı. 
1980-ci ilin sentyabrında İraqla İran arasında başlanan 
sərhəd münaqişəsi az sonra uzun sürən müharibəyə çevrildi və 
1988-ci ilin avqustuna qədər davam etdi. 1990-cı ildə İraqla 
İran arasında sülh bağlandı. İraq öz qoşunlarını İran 
ərazisindən çıxartdı. İki dövlət arasında diplomatik münasi–
bətlər bərpa olundu. 

---

440
«SOYUQ MÜHARİBƏ»YƏ SON QOYULMASI 
80-cı illərin II yarısında M.S.Qorbaçovun SSRİ-də 
hakimiyyəti gəlməsi ilə SSRİ, dünya sosializm sistemi, eləcə 
də bütün dünyada sosial-siyasi proseslərdə dərin dəyişikliklər 
başlandı. Bu isə SSRİ-nin və dünya sosializm sisteminin 
dağılmasına, «soyuq müharibə»nin qurtarmasına, dünyanın iki 
qütbə parçalanmasına son qoyulmasına səbəb oldu. 
SSRİ və dünya sosializm sisteminin dağılmasına səbəb 
olan amillər içərisində ən mühümləri, onların iki sistemin 
mübarizəsi şəraitinə uyğunlaş–mağı bacarmaması, 
mülkiyyətçilik hissi qanına hopmuş insan psixologiyasına 
uyğun gəlməməsi, burjua təbliğat maşınının daha güclü, daha 
təcrübəli və daha yaşlı olması, ETİ-nin verdiyi nəticələr, nüvə 
fəlakəti və insan nəslinin qırılmasından dünya birliyini xilas 
etmək zərurəti daha mühüm yer tutur. «Güclülər həmişə 
qalibdirlər» və «Qaliblər heç vaxt mühakimə olunmurlar» 
tezislərinin rəhbər tutulduğu bir dünyada yaşadığını dərk edən 
SSRİ hərbi -iqtisadi istehsal və silahlanma sahəsində daha 
ABŞ-a tab gətirə bilmədiyindən Qərblə Şərq arasında 
ziddiyyətləri yumşaltmaq xəttini götürdü. Bu məqsədlə SSRİ 
və ABŞ arasında bir sıra görüşlər (1985-ci ilin noyabrında 
Cenevrədə, 1986-cı ilin oktyabrında Reykyavikdə, 1987-ci ilin 
dekabrında Vaşinqtonda) keçirildi. 1987-ci ilin dekabrın 8-də 
orta və yaxın mənzilli raketlərin ləğv olunması barədə saziş 
imzalandı. İki il sonra sovet qoşunları Əfqanıstandan çıxarıldı. 
Bu elan edilməmiş müharibədə 15 mindən çox sovet əsgəri 
həlak oldu, 35 mini yaralandı, 300 nəfərdən çox itkin düşdü. 
Əfqan xalqının ümumi itgisi 2 milyona yaxın idi.
SSRİ və ABŞ dövlət başçılarının (M.Qorbaçov və C.Buş) 
1989-cu il dekabrın 2-3-də Malta görüşlərindən sonra 
beynəlxalq münasibətlərdəki gərginlik tamamilə zəiflədi. 
1989-cu ilin noyabrında « Berlin hasarı» söküldü. 1990-
cı il (31 may -3 iyun) Vaşinqton zirvə görüşündə Almaniyanın 

---

441
birləşməsi məsələsi müzakirə olundu. Görüşdən sonra ABŞ 
SSRİ-nin təhlükəsizliyinə müdaxilə etməyəcəyi barədə bəyanat 
verdi. Sovet rəhbərliyi isə öz növbəsində Cənubi və Mərkəzi 
Afrikada, habelə İran körfəzində, Cənub-Şərqi Asiyadakı 
regional münaqişələrə yumşaq münasibət bəsləyəcəyi 
öhdəliyini götürdü. 1989-1990-cı illərdə Mərkəzi və Cənubi-
Şərqi Avropa ölkələrində böyük dəyişikliklər nəticəsində 
kommunist rejimindən liberal-demokratizm idarəçiliyi yoluna 
keçildi. 
Öz müqəddəratını təyin etmək hüququnu azad surətdə 
həyata keçirən alman xalqı Almaniyanın birləşdirilməsinə cəhd 
göstərirdi. Sovet rəhbərliyinin tutduğu yol bunun üçün əlverişli 
şərait yaratdı. 
1990-cı ilin fevralında İkinci Dünya müharibəsindəki 
qalib dövlətlər – Böyük Britaniya, SSRİ, ABŞ və Fransa ilə iki 
alman dövləti arasında «2 üstəgəl 4» danışıq mexanizminin 
yaradılması haqqında razılıq əldə edildi. 1990-cı ilin sentyabrın 
12-də Moskvada altı ölkənin xarici işlər naziri «Almaniya ilə 
münasibətlərin qəti nizama salınması haqqında» müqavilə 
imzaladı. Müqavilədə qeyd edildi ki, birləşdirilmiş 
Almaniyanın xariclə sərhədi ADR və AFR sərhədləridir və 
onların qəti xarakterini təsdiq edir. Tərəflər etiraf etdilər ki, 
birləşmiş Almaniyanın başqa dövlətlərə heç bir ərazi iddiası 
yoxdur və gələcəkdə də belə iddialar irəli sürülməyəcək. Hər 
iki dövlət öz bəyanatlarında sülhü qoruyacaqlarını, həmçinin 
nüvə, bioloji və kimyəvi silahlar istehsalından və onlara sahib 
olmaq və sərəncam verməkdən imtina etdiklərini bildirdilər. 
Birləşmiş Almaniyanın silahlı qüvvələri 3-4 il ərzində 370 min 
nəfərə qədər ixtisar edilməli idi. 1994-cü ilin sonuna qədər 
Sovet qoşunları ADR və Berlin ərazisindən çıxarılmalı, orada 
yalnız məhəlli alman hərbi hissələri yerləşdirilməli idi. Alman 
torpağında olduqları müddətdə Böyük Britaniya, ABŞ və 
Fransanın qoşunları Berlində yerləşməli idi. SSRİ NATO-nun 

---

442
öz fəaliyyətində dəyişikliklər edəcəyini nəzərə alaraq birləşmiş 
Almaniyanın NATO-ya daxil olmasına razılıq verdi. 
Almaniyanın birləşdirilməsi ilə əlaqədar dörd dövlətin 
Berlin və bütövlükdə Almaniya haqqında hüquq və 
məsuliyyətləri bitmiş oldu. Böyük Britaniya, SSRİ, ABŞ və 
Fransa hökumətləri Almaniya haqqında müharibə vaxtı və 
müharibədən sonrakı dövrün dördtərəfli saziş və qərarlarının 
icrasının dayandırıldığını bildirdi. Birləşmiş Almaniya özünün 
daxili və xarici siyasət məsələlərində tamamilə dövlət 
müstəqilliyinə nail oldu. Müqavilə İkinci Dünya müharibəsinin 
və müharibədən sonrakı dövrün nəticələrini qəti olaraq 
yekunlaşdırdı. Almaniya birləşəndən sonra 1990-cı ilin 
noyabrın 9-da SSRİ və AFR «Mehriban qonşuluq, partnyorluq 
və əməkdaşlıq haqqında» Müqavilə bağladılar. Bu müqavilə 
təhlükəsizlik sistemində yeni münasibətləri müəyyənləşdirdi. 
O, bir-birinə, yaxud üçüncü dövlətə qarşı birinci olaraq hərbi 
qüvvələrdən istifadə etməyi istisna etdi, həmçinin onlardan biri 
təcavüzün obyekti olsa, ona hərbi kömək göstərməyi vəd etdi. 
Bu sənəd etibarlı və məsuliyyətli partnyorluq istiqamətində 
ikitərəfli münasibətlərdə ciddi dönüş demək idi. Sovet 
qoşunlarının keçmiş ADR ərazisindən çıxarılmasının 
təxsisatlar yolu ilə təmin edilməsi haqqında SSRİ və AFR 
arasında saziş əldə edildi. Bununla əlaqədar AFR Sovet İttifaqı 
qarşısında öz üzərinə böyük maliyyə öhdəliyi görürdü. 
SSRİ və ABŞ dövlət başçılarının Vaşinqton (1990) və 
Moskva (1991) görüşləri «Soyuq müharibə»yə son qoyulma-
sında çox mühüm addımlar oldu. 1990-cı ilin noyabrında 
ATƏM-in iştirakçısı olan ölkələrin nümayəndələrinin Parisdə 
zirvə görüşündə Yeni Avropa üçün xartiya qəbul olundu. O, 
tarixdə “Paris xartiyası” adlandırılır. Xartiyada Avropa ölkələ-
rinin çoxtərəfli əməkdaşlığını genişləndirmək proqramı müəy-
yən edilmişdi. Paris forumu Avropada da qarşıdurmanın bitdi-
yini və dövlətlərarası münasibətlərdə yeni dövrün bağlandığını 

---

443
bəyan etdi. O, «Ümumavropa evi» yaratmaq ideyası irəli 
sürürdü. 
90-cı illərin əvvəli üçün Avropada qalan iki sosialist döv-
ləti – Yuqoslaviya və Çexoslovakiya da dağıldı. Onların yerin-
də yeni müstəqil dövlətlər meydana gəldi. 
Beləliklə, 1946-cı ildən etibarən davam edən «soyuq 
müharibə»yə son qoyuldu.
3. DÜNYA MÜASİR MƏRHƏLƏDƏ 
SSRİ-nin dağılmasının beynəlxalq
münasibətlərə təsiri 
SSRİ və dünya sosializm sisteminin dağılması ilə vahid 
dünya birliyi bərpa olunmuş oldu. Dünya dövlətləri arasında 
əməkdaşlıq təcrübəsi də geniş tətbiq edilməyə başladı. 
Beynəlxalq səhnəyə yeni müstəqil demokratik dövlətlər 
çıxdılar. Bu öz əksini 1992-ci il iyulun 10-da qəbul edilmiş 
«Dəyişikliklər dövrünün ümidləri və problemləri» adlı Helsinki 
Bəyannaməsində də tapdı. SSRİ-nin dağılması ABŞ-ın 
nüfuzunu artırdı, NATO-nun Şərqə doğru istiqamətlənməsinə 
imkan yaratdı. Təhlükəsizlik və əməkdaşlıq mühiti yaratmağı 
qarşısına qoyan təşkilat kimi ATƏT-in də rolu artmışdır. O, 
dünyada baş verən regional münqaqişələri yoluna qoymağa 
çalışır. ATƏM-in hələ 1992-ci ilin mart ayından fəaliyyətə 
başlayan Minsk qrupuna (onun üzvləri 11 dövlətdən – ABŞ, 
Almaniya, Fransa, İtaliya, İsveç, Çexiya, Türkiyə, Belorus, 
Rusiya, Azərbaycan və Ermənistan dövlətlərindən ibarətdir) 
Ermənistan – Azərbaycan münaqişəsini nizama salmaq vəzifəsi 
həvalə edilmişdi. Hazırda Dağlıq Qarabağ problemi ilə ABŞ, 
Fransa və Rusiya nümayəndələrindən ibarət həmsədrlər məşğul 
olurlar. 1994-cü il dekabrın 5-6-da Budapeştdə keçirilmiş zirvə 
toplanışında bu təşkilat sülhü, demokratiyanı və insan 
hüquqlarının qorunmasını təmin edən Ümumavropa təşkilatı 
kimi çıxış etmişdi. Bu sammitdə ilk dəfə olaraq ATƏM-in 

---

444
Avropanın ümumtəhlükəsizlik tədbirlərində iştirak edə biləcək 
sülh məramlı qüvvələrinin yaradılması və münaqişə ərazilərinə 
göndərilməsi qərara alınmışdı. Bu toplanışda ATƏT-ə məxsus 
çoxmillətli qüvvələrin proposional əsasda yaradılması 
haqqında qərar qəbul edildi.Bundan sonra ATƏM ümumavropa 
təşkilatına –ATƏT-ə çevrildi. 
ATƏT-in 1996-cı ilin dekabr ayının 2-3-də Lissabonda 
keçirilən Zirvə toplanışında da Avropada təhlükəsizliyi və 
əməkdaşlığı təmin etməyə xidmət edən sənədlər qəbul edildi. 
Bu sənədlərə XXI əsr Avropa evi üçün ümumi və hərtərəfli 
təhlükəsizlik modeli haqqında Bəyannamə də daxil idi. 
Lissabon sammitində ATƏT sədri 53 dövlət adından 
Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinin həlli prinsipləri barədə 
bəyanat verdi və ATƏT in üzvü olan 54 dövlətdən 
Ermənistandan başqa 53-ü Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın 
tərtkib hissəsi olduğunu qəbul etdilər . 
ATƏT-in növbəti zirvə toplantısı 1999-cu ilin noyabrında 
İstanbulda olmuşdu. Burada Avropa Təhlükəsizliyi Xartiyası 
qəbul edilmişdi. Noyabrın 18-də sammitin iştirakçıları olan 
Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyənin dövlət başçıları 
Azərbaycan neftinin Bakı-Tbilisi-Ceyhan əsas ixrac boru 
kəməri vasitəsi ilə nəql edilməsinə dair saziş imzaladılar. 
SSRİ-nin dağılması türk dünyasının, xüsusilə sovet 
məkanında yaşayan türk xalqlarının ictimai-siyasi həyatında da 
kəskin dönüş yaratmasına, onların müstəqil dövlət kimi inkişaf 
etməsinə, dünyanın bərabər hüquqlu subyektlərinə 
çevrilmələrinə şərait yaratmışdır. 
Yeni tarixi şəraitdən istğifadə edən türk dövlətləri siyasi, 
iqtisadi və mədəni əlaqələri genişləndirməyə başladılar. 
Onların dövlət başçılarının 1992-ci ilin oktyabrın 30-31-də 
Ankarada, 1994-cü ilin oktyabrında İstanbulda (türk 
dövlətlərinin iqtisadi və siyasi vəziyyəti müzakirə olunaraq 
İstanbul Bəyan–naməsi qəbul edildi), 1995-ci ilin avqustunda 

---

445
Bişkekdə, 1998-ci ilin iyunun 9-da Astanada, 2000-ci ilin 
aprelində Bakıda zirvə toplanışları keçirilmişdi. 
QLOBAL PROBLEMLƏR 
XX əsr yeni yüzillik üçün bir sıra qlobal problemlər də 
miras qoymuşdur. Onlardan biri bir sıra ölkələrdə nüvə 
silahlarının toplanması üzündən istilik-nüvə müharibəsi 
təhlükəsinin hələ də qalmasıdır. XX əsrdə təhlükəli qlobal 
problemlərdən biri də təbii ehtiyatların tükənməsi və ekologiya 
problemdir. Hesablamalara görə, bəşəriyyəti yaşadan 
məhsuldar toraqların sahəsi hər il 6-7 min hektara qədər itirilir. 
Səmərəli istismar olunmaması üzündən yeraltı ehtiyatlar da 
getdikcə tükənir. 
XX əsrdə özünü göstərən qlobal problemlərdən biri də 
demoqrafiya və ərzaq məsələsidir. Əgər XX əsrin əvvəllərində 
Yer kürəsində bir milyard əhali var idisə, əsrin sonunda onun 
sayı 6 milyarda çatmışdır. Əhalinin artımı öz növbəsində ərzaq 
təminatını çətinləşdirir, ərzaq problemi yaradır. Dünyada hər il 
13 milyon adam acından ölür. Son məlumatlara görə isə 
sutkada 18 min adam acından ölür. 
XX əsrdə beynəlxalq səciyyə almış terrorizm də 
dövrümüzün qlobal problemlərindən biri olmuşdur. Qlobal 
problemlərdən biri də, qorxulu xəstəliklərə qarşı mübarizə 
problemidir. Həmçinin üçüncü dünya ölkələrinin borc problemi 
də bəşəriyyəti düşündürən mühüm məsələlərdəndir. 
90-cı illərdə beynəlxalq münasibətlər 
90-cı illərin əvvəllərində Yaxın və Orta Şərqdə yenə də 
vəziyyət gərginləşdi. 1990-cı il avqustun 2-də İraq Küveytə 
təcavüz edərək onun ərazisini işğal etdi və Küveytin həmişəlik 
olaraq İraq dövlətinin tərkibinə qatıldığını elan etdi. BMT-nin 
Təhlükəsizlik Şurası 1990-cı il avqustun 15-nə kimi Küveyt 
ərazisini azad etməyi İraqdan tələb etdi. İraq bu tələbi rədd etdi 

---

446
ABŞ və İngiltərə daxil olmaqla bir sıra dövlətlər 1991-ci ilin 
yanvarın 17-də İraqa qarşı «Səhrada tufan» şərti adı ilə hərbi 
əməliyyata başladılar. İraq müharibəni uduzdu. 1991-ci ilin 
fevral ayının 28-də BMT Təhlükəsizlik Şurasının tələbi ilə o, 
Küveyti tərk edərək təslim oldu. Bu müharibə tarixə «Körfəz 
müharibəsi» kimi daxil oldu. 
ABŞ-ın təhriki ilə BMT Təhlükəsizlik Şurası İraqa qarşı 
daha sərt tədbirlərə əl atmağa və müxtəlif sanksiyalar tətbiq 
etməyə başladı. İraqdan hər cür xammal və hazır məhsul 
çıxarılmasına, ilk növbədə neftin və təbii qazın ixracına, eləcə 
də ərzaq və dərman məmulatları istisna olmaqla, İraqa 
xammalın, hazır məhsulların, xüsusilə hərb sənayesinə kömək 
edəcək məhsulların idxalına qadağa qoyuldu. 1998-ci ildə 
etibarən ABŞ və İngiltərənin hərbi hava və hərbi dəniz 
qüvvələri İraqı müntəzəm bombardman etməyə başladı. 
90-cı illərdə Yuqoslaviyada da münaqişə oldu. Belə ki, 
1992-ci ilin martın 4-də Serb millətçiləri yeni yaradılmış 
Bosniya-Hersoqovina Respublikasına təcavüz etdilər. Müsəl-
manlarla xorvatlar birlikdə çıxış etdilər. Misilsiz müsəlman 
soyqırımı beynəlxalq aləmdə çox böyük əks – səda doğurdu. 
ABŞ-ın fəal müdaxiləsi ilə bu bölgədə sülhün və sabitliyin 
bərqərar olması üçün 1995-ci ilin dekabrın 17-də Deyton sülh 
müqaviləsi bağlandı. 
1998-ci ildə Yuqoslaviya prezidenti S.Miloşeviçin 
birbaşa göstərişi və rəhbərliyi ilə serblər muxtariyyət tələb edən 
Kosovo albanlarına qarşı növbəti cinayət törətdilər. Yüz 
minlərlə alban soyqırıma məruz qaldı. BMT Yuqolslayviya bir 
sıra sanksiyalar tətbiq etdi. 1999-cı ildə NATO Yuqoslaviyaya 
qarşı silah işlətdi və Kosovada öz qoşunlarını yerləşdirdi. ABŞ-
ın tələbi ilə Kosovo albanlarının soyqırımının əsas təşkilatçısı 
kimi Miloşeviç Beynəlxalq Haaqa məhkəməsinə verildi. 2008-
ci ilin fevralında Kosovanın müstəqilliyi elan edildi. 
90-cı illərin ən mühüm məhəlli problemlərindən biri də 
Çeçenistan-Rusiya problemi idi. 1991-ci ilin may-iyununda 

---

447
Çeçen və İnquş respublikaları ayrıldı. C.Dudayev Çeçenistan 
respublikasının prezidenti oldu. Çeçenistanda 1992-ci il martın 
31-də imzalanan Federasiya müqaviləsinə qoşulmaqdan imtina 
etmək, Federasiyadan çıxmaq və hərbi vəziyyət elan etmək 
hüququ, respublika konstitusiyasının Federasiyanın əsas 
qanunundan aliliyi haqqında qərarlar qəbul edildi. Respublika-
da 15 minlik ordu yaradıldı. Dağlarda partizan dəstələri üçün 
bazalar təşkil edildi. Çeçenistanın separatizm kimi 
qiymətləndirilən müstəqillik addımlarının qarşısını almaq üçün 
1994-cü il noyabrın 30-da prezident Yeltsin «Çeçen 
Respublikasının ərazisində konstitusiya qanunçuluğu və 
qaydalarının bərpası üzrə tədbirlr haqqında» məxfi fərman 
imzalandı. Birinci Çeçenistan müharibəsi başlandı. Dudayevi 
başlıca maneə hesab edən Rusiya hökuməti 1996-cı ildə onun 
məhvinə nail oldu. Onu vitse-prezident Z.Yandarbayev əvəz 
etdi. Avqust ayında çeçen qüvvələri Qroznını azad etməyə 
müvəffəq oldular. Rusiya ilə Çeçenistan arasında 1996-cı ilin 
sentyabrında bağlanmış Xasavyurd razılaşmasına əsasən 
Rusiya qoşunları Çeçenistan ərazisini tərk etdi. 1997-ci ilin 
yanvarında A.Məshədov Çeçenistan respublikasının prezidenti 
seçildi. Lakin hadisələrin sonrakı gedişi Çeçenistanı öz 
müstəqilliyini möhkəmləndirməyə imkan vermədi. 1999-cu ilin 
sonlarında Rusiya yenidən Çeçenistana təcavüz etdi. İkinci 
Çeçenistan müharibəsi başlandı. Qanlı döyüşlər nəticəsində 
Qroznı (Cövhərqala) şəhəri ruslar tərəfindən işğal edildi. Çeçen 
xalqı amansız soyqırımına məruz qaldı. Hazırda bölgədə yenə 
də partizan müharibəsi davam edir və Çeçenistan problemi öz 
həllini tapmamış qalır. 
XX əsrin 80-ci illərinin sonunda meydana çıxan və 
indiyədək öz həllini tapmayan və artıq beynəlxalq miqyaslı bir 
problemə çevrilən hadisələrdən biri də uydurma Dağlıq 
Qarabağ problemi idi. Bu problemdən əslində məqsəd Dağlıq 
Qarabağı zorla Azərbaycandan ayırmaq və Ermənistana 
birləşdirməkdir. Bu hərəkat 1988-ci ildə başladı. Yüzminlərlə 

---

448
azərbaycanlı Ermənistandakı öz dədə-baba yurdlarından 
qovuldu. Dağlıq Qarabağdan da azərbaycanlılar qovuldu. 1990-
cı ilin 20 Yanvar hadisələrindən sonra Rusiya tərəfindən 
müdafiə edilən Ermənistanın Azərbaycana qarşı elan edilmiş 
müharibəsi başlandı. 1992-ci il fevralın 26-da Xocalı faciəsi 
baş verdi. 1992-ci ilin martında Dağlıq Qarabağ məsələsi üzrə 
ATƏT-in Minsk qrupu yaradıldı. Bununla belə, Azərbaycan 
haqqında həqiqətlərin dünya birliyinə çatdırıla bilməməsinin 
nəticəsi idi ki, ABŞ konqresi təcavüzə məruz qalmış 
Azərbaycanı Ermənistanı blokadaya almaqda günahlandırdı. 
Konqresin 1992-ci ilin oktyabrında «Azadlığı müdafiə aktı»na 
etdiyi 907 saylı əlavəsi Azərbaycan Respublikasına ABŞ-ın 
dövlət səviyyəsində yardımını qadağan etdi. Azərbaycanın 
Dağlıq Qarabağdan başqa yeddi rayonu da işğal olundu. Bu 
Azərbaycan ərazisinin təqribən 20 %-i demək idi. Bir milyona 
qədər soydaşımız qaçqın vəziyyətə düşdü. Azərbaycan xalqı 20 
minə qədər şəhid verdi. 
1994-cü ilin mayında Ermənistanla Azərbaycan arasında 
atəşkəsə nail olundu. Lakin indiyə qədər bu məsələ öz həllini 
tapmamış, işğal edilmiş torpaqlarımız qaytarılmamış, qaçqınlar 
öz yurd-yuvalarına qayıtmamışdır. İndi Azərbaycanla Ermə-
nistan atəşkəs vəziyyətində olsa da, heç kəs təminat verə 
bilməz ki, müharibə yenidən başlamayacaqdır. 
DÜNYA YENİ ƏSRDƏ 
Bəşəriyyət artıq XXI əsrə qədəm qoymuşdur. Bu əsrə 
həm XX yüzillikdən çoxlu nailiyyətləri, həm də bir çox həllini 
gözləyən problemləri gətirmişdir. Keçən əsrdən bu əsrə qalan 
ən böyük miras vahid ictimai təmələ malik Dünya birliyidir. Bu 
birliyi və demokratiyanı qorumaq yeni əsrin ən vacib 
vəzifəsidir. 
Əsası hələ XIX əsrdə qoyulmuş terrorizm XXI əsrdə tam 
mənası ilə beynəlxalq hadisəyə çevrilmişdir. 2001-ci ilin 
sentyabrın 11-də Nyu-York və Vaşinqtonda baş verən terror 6 

---

449
mindən çox insanın həyatına son qoydu. Bu hadisəni dünya 
ictimaiyyəti, demokratik qüvvələr qəzəblə qarşıladı. ABŞ, 
Böyük Britaniya və digər dövlətlərdə terrorizm əleyhinə 
mübarizə cəbhəsi təşkil edildi. Bu məsələdə (terrorçuları 
gizlətməkdə) Əfqanıstan günahlandırılaraq 2001-ci ilin 
sonunda oraya ABŞ başda olaraq bir sıra dövlətlər qoşun 
yeritdilər. Bunun ardınca isə ABŞ yenidən İraqı bakterioloji 
silahları gizlətməkdə günahlandırdı. Dəfələrlə BMT-nin 
göndərdiyi ekspertlərin İraqda bu silahın olmadığını yəqin 
etmələrinə baxmayaraq ABŞ və Böyük Britaniya 35 dövlətin 
dəstəyi ilə İraqa 2003-cü ilin martın 20-də təcavüz etdi. 
Əslində əsas məqsəd İraqı regional dövlət kimi sıradan 
çıxarmaq idi. Çünki İraq Yaxın və Orta Şərqin ən böyük neft 
ehtiyatı olan ölkələrindəndir. (İraq 1960-cı ildə təşkil edilmiş 
Neft İxrac edən Dövlətlərin Təşkilatının əsas üzvlərindən 
biridir. Bu təşkilata daxil olan ölkələr dünyada istehsal edilən 
neftin 48%-ni verirlər. Dünya neft ehtiyatlarının 67%-i bu 
ölkələrin ərazisində yerləşir. Dünyada neft ixracının 72%-i də 
onların payına düşür.) Dünyada neft ehtiyatlarına görə Rusiya 
və Səudiyyə Ərəbistanından sonra III yeri tutur. Onun 65 
milyard barel neft ehtiyatı vardır. İraq sutkada 2 mil yon barel 
neft ixrac edirdi və 1960-cı ildə Bağdadda yaradılmış neft ixrac 
edən ölkələrin təşkilatında aparıcı rol oynayırdı. Bütün bunlar 
isə ABŞ-ı narahat etməyə bilməzdi. ABŞ və Böyük Britaniya 
qoşunları hərbi əməliyyata Küveyt ərazisindən başladılar. 
Pentaqon bunu «İraq azadlığı əməliyyatı» adlandırdı. Bir ay 
müddətində İraqda mövcud rejim devrildi. Hazırda İraqda ABŞ 
qoşunları qalmaqdadır. Mövcud rejimin devrilməsi İraqda 
sülhü təmin etmədi. Əksinə, İraqın özündə və dünyada terror 
əməliyyatlarının yeni dalğası üçün şərait yaratdı. 
XXI əsr XX əsrdən həm də qloballaşma prosesini 
gətirmişdir. Qloballaşma prorsesi «qürbət» sözünün altından 
birdəfəlik xətt çəkir. XXI yüzillikdə hər bir xalq öz milli 
dəyərlərini saxlamaqla ümumbəşəri mədəniy–yətə qovuşmaq 

---

450
üçün daha böyük imkanlara malik olacaqdır. Bu əsrdə XX 
əsrdən fərqli olaraq insanlarda sabahkı günə inam artacaq, 
dünya öz ölməzliyinə inanacaqdır. Bu əsr insan ümidlərini 
doğruldan bir əsr olacaqdır. 

---

451
LÜĞƏT 
Avtoritar rejim – (latınca auctoritas sözündən götürül-
müş, hərfi mənası «hakimiyyət deməkdir») – idarəedənin şəxsi 
diktaturasına əsaslanar hakimiyyət sistemi 
Avtoritar – latınca «hakimiyyət», «nüfuz» deməkdir. 
Siyasi hakimiyyətin antidemokratik sistemi. Ali hakimiyyətin 
bir nəfərin əlində mərkəzləşməsi. 
Alternativ – latınca «ikisindən biri» mənasını verir. İki 
imkandan birini seçmək zərurəti 
Antisemitizm – Almaniya faşistlərinin yəhudilərə qarşı 
tətbiq etdikləri Milli və dini ayrı-seçkildiyin ifrat forması 
Avtargiya – təcavüzkar və işğalçı müharibələrə 
hazırlaşan imperialist dövlətlərin öz ölkələrini dünya 
bazarından asılı olmayacaq bir hala gətirmək üçün yeritdikləri 
iqtisadi siyasət 
Anklav – (latınca inclavo sözündən götürülmüş, hərfi 
mənası açarla bağlamaq deməkdir) – ərazinin bir hissəsində 
olan bir dövlətin bütün tərəflərdən başqa dövlətin 
mühasirəsində olması 
Aparteid – (latınca «ayrı yanaşma» deməkdir) – CAR 
hakim dairələri tərəifndən Afrikanın yerli əhalisinə, rənglilərə 
və Asiyadan köçüb gələnlərə qarşı aparılan irqi ayri-seçkilik 
siyasəti 
Əmək haqqının mütəhərrik şkalası – Bu tədbir rəsmi 
yaşayış dəyəri indeksinin artmasından asılı olaraq əmək haqqı 
tarifinin avtomatik artırılması 
Ərzaq problemi – xroniki yarıaclıq və aclıqla ifadə 
olunur. Başlıca olaraq inkiaşf etməkdə olan ölkələrdə, xüsusən 
Afrikada 1 milyarda yaxın adamı əhatə edir. Səbəbi həmin 
ölkələrdə sosial-iqtisadi strukturların pozulmasıdır, nəticədə 
kənd təsərrüfatı istehsalı tənəzzül etmiş və inkiaşf etmiş 
kapitalist ölkələrindən ərzaq gətirilməsindən olan asılılıq 
artmışdır 

---

452
Büdcə defisiti – dövlət büdcəsi məxaricinin onun 
mədaxilindən artıq olması 
Bürokratiya – süründürməçilik rəsmiyyəti. Alman sözü 
olub, hərfi mənası mənsəbpərəstlik deməkdir. 
Genosid – hər hansı milli, etnik, yaxud dini qrupu
tamamilə, yaxud qismən məhv etmək məqsədi ilə aparılan 
siyasət 
Gettolar – ABŞ-da qaradərili əhalinin yaşaması üçün 
salınmış xüsusi məhəllələr 
Qiymətli kağızlar – hər hansı bir sərvəti və ya pulu almaq 
üçün hüquq verən təqdim edilən sənədlər (səhmlər, istiqrazlar, 
veksellər və s.) 
Devalvasiya – pul vahidinin qızıl məzmununun rəsmi 
azalması, yaxud qızıla, gümüşə, xarici volyutaya görə milli 
valyutanın məzənnəsinin aşağı salınması 
Departasiya – azlıqla qalan əhalinin zorla kütləvi şəkildə 
öz yurdlarından köçürülməsi 
Dekret – latıncadan götürülmüq, hərfi mənası «qərar» 
deməkdir. Dövlət və hökumət başçısı tərəfindən qəbul edilmiş 
qanunvericilik aktı. 
Dövlət borcu – hökumətin bankirlərdən, xüsusi 
adamlardan, yaxud xarici kreditorlardan aldığı istiqrazlar üzrə 
ödənilmiş ümumi dövlət borcunun məbləği 
Demoqrafik partlayış – müharibədən sonrakı ilk illərdə 
dünyanın bir çox ölkələrində doğumun xeyli artmasını 
səciyyələndirən hadisə 
Demakrasiya xətti – Sülh danışıqları gedən zaman müha-
ribə edən tərəflərin mövqeləri arasında qoyulan və ya 
mübahisəli yerlərin sərhədlərini təyin edən xətt 
Demilitarizasiya – (latın sözü olub, «de» - iştirak etmə-
mək, «buraxmaq», «militaris» isə «hərbi deməkdir») – 
silahsızlaşdırma, tərksilah, müharibədən imtina etmək 

---

453
Diskriminasiya – (latınca hərfi mənası «fərqlənmək» 
deməkdir) – bir qrup vətəndaşa qarşı milli, dini zəmində ayrı-
seçkilik siyasəti 
Diktatura – latınca «əzmək», «qurmaq» mənasını verir. 
Qeyri-məhdud hakimiyyət. Hakim qrupun siyasi hakimiyyətini 
təmin etmək forması 
Dövlət terrorizmi – digər suveren dövlətlərdə ictima-
siyasi quruluşu sarsıtmaq üçün bəzi dövlətlərin terrorizm üsul 
və metodlarından (hərbi, siyasi, iqtisadi və mənəvi-psixoloji 
təzyiş, şantaj və qorxutmaq, dövlətlərin ərazi bütövlüyünün və 
suverenliyinin pozulması) istifadə etməsi ilə bağlı olan siyasəti. 
Siyasi qətlər, oğurlama 
De-yure – beynəlxalq hüquqla dövləti və ya hökuməti 
tam rəsmi tanımaq 
Dominion – (ingilis sözü olub, «mülk», «sahiblik» 
mənasını verir) – İngiltərə kralını özünün başçısı hesab edən 
yarımmüstəqil dövlət 
Despotizm – istibdad, zülmkarlıq, qəddarlıq 
Denonsasiya – dövlətin özü bağladığı beynəlxalq 
müqavilədən lazımi şəkildə rəsmiləşdirilmiş imtinası 
Kamikadze – Yaponca «ilahi külək» deməkdir. İkinci 
dünya müharibəsində yapon təyyarəçi – ölümə məhkum 
edilmişlərin düşmən gəmilərinə qarşı hərəkəti 
Kolxoz – (rusca) kollektiv təsərrüfat deməkdir 
Kansler – Almaniya və Avstriyada hökumət başçıları 
Koalisiya – Latıncadan mənası «İttifaq» deməkdir. Bir 
neçə siyasi partiyanın razılığı əsasında yaradılmış hökumət 
Konfrontasiya – qarşıdurma, qarşı qoyulma, üz-üzə 
toqquşma 
Konservator – latınca «mühafizəçi» mənasını verir. Mü-
hafizəkar baxışlara, cəmiyyətin həyat və mədəniyyətində 
ənənəvi ideyalara sadiq qalaraq, dəyişikliklərin əleyhinə olan 
Konsessiya – icazə, güzəşt mənasını verir. Xarici dövlət 
və ya kompaniyaya dövlətə məxsus olan, təbii ehtiyatların, 

---

454
müəssisə və digər obyektlərin istismara verilməsi haqqında 
müqavilə 
İqtisadi inteqrasiya – təsərrüfat həyatının beynəlmiləl-
ləşdirilməsi forması 
İnflyasiya – pulun qiymətdən düşməsi 
İnsan hüquqları – insanın yaşamaq, iqtisadi, sosial-
mədəni, vətəndaşlıq, siyasi hüquqlarını xarakterizə edən 
anlayışlar kompleksi 
İnzibati-amirlik – hakimiyyətin vahid bir partiya əlində 
cəmləşməsi və idarə olunması 
İmport – Xaricdən mal və kapitalın idxal edilməsi, 
gətirilməsi 
İslam fundamentalizmi – şəriətdən ilahinin qoyduğu 
qaydaları «Əbədi və dəyişilməz» elan edən müsəlman hüquq 
və ilahiyyət normaları məcəlləsindən hər cür kənara çıxmanı 
rədd edən mühafizəkar cərəyan 
İmmiqrant – bir dövlətin vətəndaşının daima və ya uzun 
müddətə başqa bir dövlətin ərazisində yaşaması 
Liberal – latınca «azad», «sərbəst» mənasını verir. 
Sərbəstfikirli, liberalizm tərəfdarı. Liberalizm Avropa 
ölkələrində XVII-XVIII əsərlərdə meydana gələn, mülki, siyasi 
və iqtisadi azadlıq prinsiplərini elan edən ictimai cərəyandır. 
Lokaut – sahibkarların qəsdən müəssisələri bağalyıb 
fəhlələri kütləvi şəkildə işdən çıxarmaları 
Lobbi – (İngilis sözüdür. Parlamentə keçidi yeridir ki, 
burada deputatlar kənar adamlarla görüşə bilərdilər). 
Parlamentdə qəbul edilən qərarlara təsir göstərmək gücünə 
malik olan, xüsusi və icitmai təşkilatlara təsir göstərən 
deputatlar qruppu 
Landtaq – Almaniyada nümayəndəli orqan 
Müstəmləkə – Xarici dövlətin tam nəzarəti altında olan 
ərazi
Moratorium – öhdəliklərin yerinə yetirilməsi vaxtının 
geri çəkilməsi 

---

455
Mandatlı ərazilər – latınca «tapşırıq» mənasını verir. 
Almaniyanın keçmiş koloniyalarının və Türkiyənin mülklərinin 
birinci dünya müharibəsindən sonra Millətlər Cəmiyyəti 
tərəifndən qalib dövlətlərin xüsusi sənəd – mandat əsasında 
idarəsinə verilməsi 
Millətçilik siyasəti – bir millətin digər millətdən üstün 
tutulması siyasəti 
Masonçuluq – fransızca «sərbəst bənna» mənasını verir. 
XVIII əsrin əvvəllərində İngiltərədə meydana çıxmış dini-etik 
və siyasi cərəyan 
Mafiya – XIX-XX əsrlərdə Siciliyada meydana gələn 
cinayətkarların gizli təşkilatı hərfi mənası «cəsarət» deməkdir. 
Metropoliya – yunanca «ana» və «şəhər» mənalarını 
verir. Müstəmləkələri olan dövlət deməkdir 
Miqrant – latınca «gəlmə» mənasını verir.
Militarizm – latınca «hərb» mənasını verir. Ölkənin hərbi 
qüdrətini artırmaq üçün ölkələrin hökumətlərinin istifadə etdiyi 
siyasi, iqtisadi, ideoloji vasitələr sistemi 
Missioner – latınca mənası «göndərmə», «tapşırıq» 
deməkdir. Kilsə tərəfindən onun təlimini başqa dinə itaət 
edənlər içərisində yaymaq üçün göndərilmiş nümayəndə 
Monopoliya – yunanca «mono», «vahid», «poleo» isə 
«satıram» mənasını verir. Firma və ya təşkilata fəaliyyətin hər 
hansı bir sahəsində müstəsna hüquq verilməsi 
Memorandum – latınca, yadda saxlanılmalı şey. 
Diplomatik yazışma forması, sənəd 
Milliləşdirmə – xüsusi mülkiyyətin dövlət mülkiyyətinə 
keçirilməsi 
Mojaritar – «çoxluq» deməkdir. Çoxmandatlı seçki 
sistemi 
Pentaqon – ABŞ müdafiə nazirliyinin geniş yayılmış adı 
(mənşəyinə görə bu söz nazirliyin Vaşinqtondakı beşbucaqlı 
binası ilə əlaqədardır) 

---

456
Prolonqasiya – beynəlxalq müqavilənin qüvvədə olma 
müddətinin uzaldılması 
Pasifizm – latınca «sülhsevər» deəkdir. Müharibə 
əleyhinə hərəkat, hər hansı müharibə əleyhinə çıxış edən 
iştirakçılar 
Plüarizm – çoxfikirlilik, çoxpartiyalılıq. 
Plutokratiya – yunanca «plutos» - «sərvət», «kratos» - 
«hakimiyyət» deməkdir – dövlət quruluşu, cəmiyyətin varlı 
hissəsinə məxsus olan siyasi hakimiyyət 
Privatizasiya – yunanca «xüsusi» mənasını verir. Dövlət 
və ya bələdiyyənin mülkiyyətinin pulla və ya əvəzi 
ödənilmədən ayrı-ayrı şəxslərin və ya kollektivin şəxsi 
mülkiyyətinə verilməsi. «Özəlləşdirmə» mənasını da verir 
Protektorat – latınca «müdafiə edən», «müdafiəçi» 
mənasını verir. Tabe dövlət forması. Bu formada daxili işlərdə 
ölkə öz müstəqililyini saxalyır 
Putc – almanca «çevriliş» mənasını verir.
Federasiya – latınca ititfaq, «birlik» mənasını verir. 
Hüquqi cəhətdən siyasi müsiəqilliyi olan bir neçə dövlətin bir 
ititfaqda birləşməsi 
Feminizm – latınca «qadın» mənasını verir. Qadınların 
kişilərlə bərabər hüquqa və nailiyyətlərə çatması məqsədini 
qarşıya qoyan hərəkat. 
Terror – qorxuya salma, sui-qəsd 
Tendem – siyasi cütlük deməkdir 
Torpaq – Almaniya və Avstriyada federativ vahidlər 
Totalitarizm – avtoritar dövlət formalarından biri, 
cəmiyyət həyatının bütün sahələri üzərində onun tam (ümumi) 
nəzarətinin olması ilə xarakterizə olanar. 
Təzminat (reparasiya) – hücuma məruz qalmış dövlətə 
dəymiş zərəri ödəmək üçü məğlub olmuş tərəfin öhdəsinə 
götürdüyü ödənc 
Teokratiya – siyasi hakimiyyətin ruhanilərin əlində 
olduğu idarə üsulu. 

---

457
Ehkamçılıq – yeniliyi nəzərə almayan, dəyişməz və 
donuq müddəalardan istifadə edən təfəkkür metodu 
Ekstremizm – əsasən siyasətdə ifrat görüş və baxışlara 
tərəfdar olmaq 
Eksport – latınca «aparmaq» mənasını verir. Malın və ya 
kapitalın ölkədən xaricə aparılması 
Energetika problemi – İkinci Dünya müharibəisndən 
sonra yanacaqdan istifadə strukturunun və qiymətlər 
səviyyəsinin dəyişməsi nəticəsində bir çox dövlətlərin qazıntı 
halında çıxarılan yanacaqla təminatının pisləşməsi ilə bağlı 
meydana çıxan problem. Bu böhranın 70-ci illərdə 
kəskinləşməsi energetika böhranı xarakteri aldı. Nisbətən ucuz 
neft hasilatı siyasətinin artması və iqitsadiyyatın enerji tutumlu 
sahələrinin surətli inkişafı duru yanacağın təbii ehtiyatları ilə 
onun istehlakının ölçüləri arasına uyğunluğun pozulmasına 
səbəb olur. 
Etatizm – fransızca dövlət deməkdir. Dövlətin iqitsadi, 
sosial və mədəni sahələrdə rolunun artırılması mənasında 
işlədilir. 
Regent – latınca «idarəedən» mənasını verir. Monarxiyalı 
dövlətdə dövlət başçısının və kralın yeri boş olan vaxt onun 
səlahiyyətlərini yerinə yetirən şəxs 
Repressiya – əzilmə, təzyiq göstərilmə 
Rezervasiya – latınca «qoruyuram», «saxlayıram» 
mənasını verir. Ölkənin yerli əhalisinin yerləşdirilməsi üçün 
ayrılmış ərazi. Bu hal ABŞ, Kanada və bir sıra digər ölkələrdə 
mövcuddur. Rezervasiya hindulların yerdəyişmə, hərəkət 
imkanını məhdudlaşdırsa da, onların ərazisinə orada yaşayan 
tayfaların razılığı olmadan daxil olmağı da qadağan edir. 
Ratifikasiya – danışıq aparan dövlətlər tərəifndən vəkil 
edilmiş adamların başladığı beynəlxalq müqavilə və sazişlərin 
ali dövlət orqanları tərəifndən təsdiq edilməsi 
Radikal – latınca kök«, «əsas» mənasını verir. Köklü, 
qətiyyətli ölçülər tərəfdarı 

---

458
Referendum – latınca «tamamilə» mənasını verir. Dövlət 
həyatının mühüm məsələlərini həll etmək üçün ümumi 
səsvermə 
Rasion – yemək norması 
Seqreqasiya – ABŞ-da həyata keçirilmiş irqi ayrı-seçkilik 
siyasəti 
Sionizm – (Qüdsdəki Sion dağının adından 
götürülmüşdür). Yəhudilərin müxtəlif ölkələrdə təqibinə və 
sıxışdırılmasına cavab olaraq XIX əsrin sonunda meydana 
gəlmişdir. Məqsədi yəhudilərin, uzaq əcdadlarının torpaqlarına 
köçürülməsi və orada milli yəhudi ocağının yaradılması idi. 
Hazırda İsrailin rəsmi ideologiyası və siyasətidir. 
Suverenlik – fransız sözü olub, ali hakimiyyət deməkdir. 
Ölkənin daxili həyatının bütün məsələlərinin həllində və digər 
dövlətlər ilə münasibətlərdə hakimiyyətin sərbəstliyi, dövlətin 
istiqlaliyyəti və müstəqililyi 
Sabotaj – fransızca «inkar» mənasını verir. Müəyyən 
öhdəliyi şüurlu surətdə yerinə yetirməmək 
Sanksiya – latınca «qoruyucu qərar» mənasını verir. 
Beynəlxalq hüquqda təsiretmə vasitəsi, öz öhdəliklərini pozan 
dövlətə tətbiq edilir, onun diplomatik və ticarət münasibətləri 
qadağan edilir 
Status – (latınca «vəziyyət» deməkdir) və ya hüquqi 
şəxslərin hüququ 
Satellit – latınca «peyk» mənasını verir. Həqiqətdə 
özündən daha güclü dövlətin tabeliyində, formal isə müstəqil 
olan dövlət 
Seperatistlər – latınca «ayrı», «xüsusi» mənasını verir. 
Dövlətin hər hansı bir hissəsini təcrid etmk, ayırmaq 
tərəfdarları 
Separat sülh – Düşmən tərəifn dövlətlərindən biri ilə 
koalisiyada olan dövlətlərdən birinin öz müttəfiqləri ilə 
razılaşmadan müharibənin gedişində sülh bağlaması 
Opponent – qarşı duran fikir sahibi 

---

459
Şovinizm – Fransız millətini bütün millətlərdən yüksəkdə 
tutan Napoleonun əsgərlərinin birinin adından götürülmüşdür. 
Hazırda millətçiliyin ən mürtəce forması belə adlanır. 
Xammal problemi – mineral xammal istehsalının armtası 
ilə onun istehsalının həcmi arasında 70-ci illərin əvvəllərində 
meydana çıxmış qlobal miqyasda böyük uyğunsuzluqlar.
Faşizm – latınca «faşio» sözündən götürülmüş mənası 
«bağlama», «dəstə» deməkdir. Qədim Romada yüksək rütblü 
şəxslərin əllərində daşıdıqları baltalar da «fasces» adlanırdı. Bu 
baltalar hakimiyyətin və dövlətin xalqla sıx birliyinin rəmzi 
hesab edilirdi. 
Neofaşizm - İkinci dünya müharibəsindən sonra ləğv 
edilmiş, faşist təşkilatlarının siyasi və ideya cəhətdən varisləri 
olan müasir sağ, daha mürtəce hərəkətlər 
Uzurpator – latınca «sahib oluram» mənasını verir. 
Hakimiyyəti zorla ələ keçirən və ya başqasının hüquq və 
səlahiyyətlərini mənimsəyən şəxs 
Unifikasiya - latınca «vahid şəklə salma» mənasını verir. 
İqtisadiyyatın vahid mərkəzdən idarə etmək deməkdir. 
Almaniyada bu siyasət İkinci dünya müharibəsindən əvvəl 
həyata keçirilmişdir 
Yeni beynəlxalq iqtisadi qayda – beynəlxalq iqtisadi 
əlaqələrin ədalətli və hüquq bərabərliyi əsasında yenidən 
qurulması üzrə inkişaf etməkdə olan ölkələrin konsepsiyası. 
Əsas tələbləri BMT tərəfindən 1973-1974-cü illərdə qəbul 
edilmiş sənədlərdə qısa və dürüst ifadə edilmişdir 

---

460
AVROPA VƏ AMERİKANIN BÖYÜK 
DÖVLƏTLƏRİNİN İNZİBATİ - ƏRAZİ BÖLGÜSÜ 
Amerika Birləşmiş Ştatları, onların paytaxtları, daxil 
olduğu illər 
1.
Aydaho-Boyse (1890) 
2.
Ayova-De-Moyn (1846) 
3.
Alabama-Birmingem (1818) 
4.
Alyaska-Cuna (1959) 
5.
Arizona-Finiks (1912) 
6.
Arkanzas-Litl-Rok (1836) 
7.
Vayominq-Şayenn (1890) 
8.
Vaşinqton-Olimpiya (1889) 
9.
Vermond-Montpilyer (1791) 
10.
Virginiya-Riçmond (1788) 
11.
Qərbi Viginiya-Çarlston (1863) 
12.
Viskonsin-Medison (1848) 
13.
Havay-Honolulu (1959) 
14.
Corciya-Atlanta (1788) 
15.
Delaver-Dover (1987) 
16.
İllinoys-Spriqfild (1818) 
17.
İndiana-İndianapolis (1816) 
18.
Kaliforniya-Sakramento (1850) 
19.
Kanzas-Topika (1861) 
20.
Kentukİ-Frankford (1792) 
21.
Kolarado-Denver (1876) 
22.
Konnektikut-Hartford (1788) 
23.
Luiziana-Baton-Ruj (1812) 
24.
Massaçusets-Boston (1788) 
25.
Minnesota-Sent-Pol (1858) 
26.
Missisipi-Cekson (1817) 
27.
Missuri-Ceferson-Siti (1821) 
28.
Miçiqan-Lansinq (1837) 

---

461
29.
Montana-Helina (1889) 
30.
Men-Oqasta (1820) 
31.
Merilend-Annapolis (1788) 
32.
Nebraska-Linkoln (1867) 
33.
Nevada-Karson-Siti (1864) 
34.
Nyu-Hempşir-Konkord (1788) 
35.
Nyu-Cersi-Trenton (1787) 
36.
Nyu-York-Olbani (1788) 
37.
Nyu-Meksiko-Santa-Fe (1912) 
38.
Ohayo-Kolumbus (1803) 
39.
Oklaxoma-Oklaxoma Siti (1907) 
40.
Oreqon-Seylem (1859) 
41.
Pensilvaniya-Harrisberq (1787) 
42.
Rod-Aylend-Providens (1790) 
43.
Şimali Dakota-Bismark (1889) 
44.
Şimali Karolina-Roli (1789) 
45.
Tenensi-Neşvill (1796) 
46.
Texas-Ostin (1845) 
47.
Florida-Tallaxassi (1815) 
48.
Cənubi Dakota-Pirr (1889) 
49.
Cənubi Karolina-Kolumbiya (1788) 
50.
Yuta-Solt-Leyk-Siti (1896) 
Kolumbiya Federal dairəsi 
KANADA 
Əyalətlər 
1.
Ontario-Toronto 
2.
Kvebek-Kvebek 
3.
Britaniya Kolumbiyası 
4.
Viktoriya 
5.
Alberta-Edmont 
6.
Manitoba-Vinnipeq 
7.
Saskeçevan-Ruçayna 

---

462
8.
Nyu-Bransuik-Frederikton 
9.
Yeni Şotlandiya-Halifaks 
10.
Nyufaudlend-Send-Cons 
11.
Şahzadə Edvard adası-Şarlottaun 
Ərazilər 
1.
Şimali-Qərbi torpaqlar 
2.
Yellounayf 
3.
Nanavut-İkaluit 
4.
Yukon-Uaythors 
ALMANİYA 
Torpaqlar 
1.
Şimali Reyn – Vestfaliya 
2.
Düseldorf 
3.
Bavariya-Münxen 
4.
Baden-Vürtenberq-Ştutqard 
5.
Aşağı Saksoniya-Hannover 
6.
Hesen-Visbaden 
7.
Saksoniya-Drezden 
8.
REynland-Pfalts-Mayns 
9.
Şilezviq-Holşteyn-Kil 
10.
Brandenburq-Postdam 
11.
Saksoniya-Anhalt-Maqdenburq 
12.
Türingiya-Erfurt 
13.
MAklenburq-Ön Pomeraniya-Şverin 
14.
Saar-Saarbrükken 
Torpaq statuslu şəhərlər 
1.
Berlin 
2.
Hamburq 

---

463
3.
Bremen 
İTALİYA 
Muxtar mahallar 
1.
Siciliya-Palermo 
2.
Sardinya-Kalyari 
3.
Friuli-Venesiya-Culia 
4.
Trentino-Alto-Adice-Trento 
5.
Vale-d Aosta -Aosta 
Vilayətlər 
1.
Lombardiya-Milan 
2.
Kampaniya-Neapol 
3.
Lasio-Roma 
4.
Venesiya-Venesiya 
5.
Pyemont-Turin 
6.
Apulia-Bari 
7.
Umbria-Peruca 
8.
Bazilikata-Potensa 
9.
Emilia-Romania-Bolonya 
10.
Toskana-Florensiya 
11.
Kalabriya-Katandzaro 
12.
Liquria-Genuya 
13.
Marke-Ankona 
14.
Abrusso-L′Akvila 
15.
Molize-Kampobasso 
İSPANİYA 
Muxtar icmalar (vilayətlər) 
1.
Andalusiya-Sevilya 
2.
Araqon-Saraqosa 

---

464
3.
Asturiya-Ovyedo 
4.
Balear adaları – Palma de Malyorka 
5.
Valensiya-Valensiya 
6.
Qalisiya-Santyaqo de Kompostela 
7.
Kanar adaları – Las Palmas de Qrand Kanariya 
8.
Kantabriya-Sanander 
9.
Kastiliya La Mança-Toledo 
10.
Kastiliya-Valyadolit 
11.
Leon-Leon 
12.
Katalonya-Barselona 
13.
Rioxa-Loqronyo 
14.
Madrid-Madrid 
15.
Mursiya-Mursiya 
Muxtar şəhərlər 
1.
Seutu 
2.
Meliya 
Suveren ərazilər 
1.
Cafarinos 
2.
Penon de Alusemas 
3.
Penon de Veles 
Əyalətlər 
1.
Avila 
2.
Alava 
3.
Alikante 
4.
Albasete 
5.
Almeriya 
6.
Asturiya 
7.
Badaxos 

---

465
8.
Barselona 
9.
Biskaya 
10.
Burqos 
11.
Valensiya 
12.
Valyadolid 
13.
Qvadalaxara 
14.
Qupusskao 
15.
Qranada 
16.
Kaseres 
17.
Kastalyon 
18.
Kordova 
19.
Kadis 
20.
Kuenka 
21.
La-Korunya 
22.
Las-Palmas 
23.
La Rioxa 
24.
Leon 
25.
Lerida 
26.
Luqo 
27.
Malaqa 
28.
Melilya 
29.
Madrid 
30.
Mursiya 
31.
Navarra 
32.
Orense 
33.
Palensiya 
34.
Pontevedra 
35.
Salamanka 
36.
Samora 
37.
Santa-Krus de Tenerife 
38.
Saraqosa 
39.
Sevilya 
40.
Seqoviya 
41.
Seula 

---

466
42.
Sorio 
43.
Syudad Real 
44.
Taraqona 
45.
Teruel 
46.
Toledo 
47.
Uelva 
48.
Ueska 
49.
Xaen 
50.
Xerona (Jirona) 
Rusiya Federaiyasının subyektləri 
Milli Respublikalar 
1.
Adıgey Respublikası (Adigeya) – Maykop 
2.
Altay Respublikası – Qorno-Altaysk 
3.
Başkırdıstan Respublikası – Ufa 
4.
Buratiya Respublikası – Ulan-Ude 
5.
Dağıstan «__» Maxaçqala 
6.
İnquşetiya «__» Maqas 
7.
Kabardin-Balkar «__» Nalçik 
8.
Kalmıkiya «__» Elista 
9.
Karaçay-Çerkes «__» Çerkerssk 
10.
Kareliya «__» Petrozavodsk 
11.
Komi «__» Sıktıvkar 
12.
Mariy El «__» Yoşkar-Ola 
13.
Mordoviya «__» Saransk 
14.
Saxa (Yakutiya) «__» Yakutsk 
15.
Şimali Osetiya (Alaniya) – Vladikavkaz 
16.
Tatarıstan «__» Kazan 
17.
Tıva «__» Kızıl 
18.
Udmurt «__» İjevsk 
19.
Xakasiya «__» Abakan 
20.
Çeçen «__» Qroznıy 
21.
Çuvaş «__» (Çuvaşiya) Çeboksar 

---

467
VİLAYƏTLƏR 
1.
Amur 
2.
Arxangelsk 
3.
Həştərxan 
4.
Belqorod 
5.
Bryansk 
6.
Vladimir 
7.
Volqorqrad 
8.
Voloqda 
9.
Voronej 
10.
İvanov 
11.
İrkutsk 
12.
Kaliniqrad 
13.
Kaluqa 
14.
Kamçatka 
15.
Kemerov 
16.
Kirov 
17.
Kostrama 
18.
Kurqan 
19.
Kursk 
20.
Leninqrad 
21.
Lipetsk 
22.
Maqadan 
23.
Moskva 
24.
Murmansk 
25.
Nijeqorod 
26.
Novqorod 
27.
Novosibirsk 
28.
Omsk 
29.
Orenburq 
30.
Orlov 
31.
Penza 
32.
Pskov 

---

468
33.
Rostov 
34.
Rzyazan 
35.
Samara 
36.
Saratov 
37.
Saxalin 
38.
Sverdlov 
39.
Smolensk 
40.
Tambov 
41.
Tver 
42.
Tomsk 
43.
Tula 
44.
TYumen 
45.
Ulyanov 
46.
Çelyabinsk 
47.
Çita 
48.
Yaroslav 
MUXTAR VİLAYƏT 
1.
Yəhudi Muxtar Vilayəti – Birobican 
MUXTAR MAHALLAR 
1.
Agin-Buryat-Aginskoye 
2.
Koryak-Palana 
3.
Nen-Naryan-Mar 
4.
Taymır (Dolqan-Nen)- Dudinka 
5.
Ust Orda-Buryat-Ust-Ordınskiy 
6.
Xantı-Mansi (Yuqra) – Xantı-Mansiysk 
7.
Çukot-Anadır 
8.
Yamal-Nun-Saluxard 
9.
Evenki – Tura 

---

469
DİYARLAR 
1.
Atlay diyari 
2.
Krasnodar diyarı 
3.
Krasnoyarsk diyarı 
4.
Primorsk diyarı 
5.
Stavropol diyarı 
6.
Xabarovsk diyarı 
7.
Perm diyarı
∗
İNGİLTƏRƏ 
QRAFLIQLAR 
1.
Bakingemşir Eylsberi 
2.
Berkşir Redinq 
3.
Şərqi Susseks Lyuis 
4.
Qlosterşir 
5.
Hemmpşir Uinçestr 
6.
Darem 
7.
Devon Ekseter 
8.
Derbişir Matlok 
9.
Qərbi Susseks Çiçestr 
10.
Kambriya Karlayl 
11.
Kembricşir 
12.
Kent Meydstoun 
13.
Klivlend Midlsbro 
14.
Kornuoll Truro 
15.
Lankşir Preston 
16.
Lesterşir 
17.
Linkolnşir 
18.
Şimali Hempşir Hempton 
19.
Şimali Yorkşir Allerton 
∗
Перм дийары 7 декабр 2003-ъц ил референдуму иля Прем вил. Вя Коми-Перм 
Мухт. Мащ. Бирляшмяси нятиъясиндя 1 декабр 2005-ъи илдя йарадылмышдыр. 

---

470
20.
Şimali Amberlend Morpet 
21.
Norfolk Noric 
22.
Nottinhemşir Nottingem 
23.
Oksfordir 
24.
Ayl of-Uayt Nyoport 
25.
Somerset Tonton 
26.
Staffordşir 
27.
Surrey Knigston-apon 
28.
Tems 
29.
Saffolk İpsuic 
30.
Uiltşir Troubric 
31.
Uokşir Uorik 
32.
Hembersayd Beverli 
33.
Hardfordşir 
34.
Hereford və Vuster 
35.
Çeşir Çester 
36.
Şropşir Şrusberi 
37.
Eyvon Bristol 
METROPOL QRAFLIQLAR 
1.
Böyük Mançestr 
2.
Mersisayd Liverpul 
3.
Saut-Yorkşir Barnsli 
4.
Tayn və Uir Nyukasl 
5.
Qərbi Yorkşir Uekfild 
6.
Qərbi Midlends Birmingem 
UELS 
Qraflıqlar 
1.
Pouis 
2.
Karmartenşir 
3.
Flintşir 

---

471
4.
Denbişir 
5.
Qvined 
6.
Anqlsi adası 
7.
Pembrukşir 
Şəhərlər 
1.
Nyuport 
2.
Kardiff 
3.
Suonisi 
Şəhər qraflıqlar 
1.
Mertir Tidvil 
2.
Kayrfilli
3.
Torvayn 
4.
Qlamorqan dərəsi 
5.
Bricent 
6.
Ronta Kion Tav 
7.
Nit-Port Telbot 
8.
Reksxen 
9.
Konui 
ŞİMALİ İRLANDİYA 
QRAFLIQLAR 
1.
Antrim 
2.
Arma 
3.
Daun 
4.
Londonderri 
5.
Tiron 
6.
Fermona 

---

472
Rayonlar 
1.
Antrim 
2.
Ards 
3.
Arma 
4.
Banbric 
5.
Betast 
6.
Bellimani 
7.
Bellimena 
8.
Dangennon və Cən.Tİvon 
9.
Daun 
10.
Deri 
11.
Kalsri 
12.
Kolreyn 
13.
Kreyqevon 
14.
Kukstaun 
15.
Laru 
16.
Limavedi 
17.
Lisberu 
18.
Maxerafeld 
19.
Moye 
20.
Nyuri və Murn 
21.
Nyutannebi 
22.
Oma 
23.
Şimali Daun 
24.
Kermana 
ŞOTLANDİYA 
1.
Aberdinşir 
2.
Aberdin 
3.
Şərqi Eyrşir 
4.
Şimali Eyrşir 
5.
Anqus 
6.
Arqayl 

---

473
7.
Arqayl və Byut 
8.
Daxili Hebrid 
9.
Qlazqo 
10.
Şərqi Dambartonşir 
11.
Qərbi Dambartonşir 
12.
Pamfris və Qallouey 
13.
Dondi 
14.
İnveklayd 
15.
Klakmanşir 
16.
Şimali Lanarkşir 
17.
Cənubi Lanarkşir 
18.
Şərqi Lotian 
19.
Qərbi Lotian 
20.
Midlotian 
21.
Morey 
22.
Orkney adaları 
23.
Pert və Kinross 
24.
Renfruşir 
25.
Sterlinq 
26.
Folkerk 
27.
Haylend 
28.
Şetland adaları 
29.
Edindurq 
Böyük Britaniya parlamentinin 1996-cı il qərarıyla 
Şotlandiya 32 vilayətə bölünmüşdür. 
FRANSANIN DEPARTAMENTLƏRİ 
1.
Pa-de-Kale 
2.
Nor 
3.
Somma 
4.
Dənizkənarı Sena 
5.
Uaza 
6.
Ena 

---

474
7.
Ardenna 
8.
Marna 
9.
Möz 
10.
Mört və Mozel 
11.
Mozel 
12.
Aşağı Reyn 
13.
Yuxarı Reyn 
14.
Er 
15.
Sena və Uaza 
16.
Sena 
17.
Sena və Marna 
18.
Ob 
19.
Yuxarı Marna 
20.
Vogeza 
21.
Manş 
22.
Kalvados 
23.
Orn 
24.
Er və Luar 
25.
Laur və Şer 
26.
Şer 
27.
Luare 
28.
Yonna 
29.
Kot-d′Or 
30.
Yuxarı Sona 
31.
Belfor 
32.
Du 
33.
Finister 
34.
Kot-dü-Nor 
35.
Morbian 
36.
İl və Vilen 
37.
Mayenn 
38.
Luara 
39.
Yuxarı Luara 
40.
Men və Luara 

---

475
41.
Sarta 
42.
Endr və Luara 
43.
Nyever 
44.
Sona və Luara 
45.
Yura 
46.
Atlantik Luara 
47.
Vandeya 
48.
Dö-Sevr 
49.
Vyenna 
50.
Endr 
51.
Alye 
52.
Dənizkanarı Şaranta 
53.
Şaranta 
54.
Yuxarı Vyenna 
55.
Kröz 
56.
Korrez 
57.
Püi-de-Dom 
58.
Rona 
59.
En 
60.
Yuxarı Savoyya 
61.
Jironda 
62.
Dordon 
63.
Lov ə Qaronna 
64.
Lo 
65.
Kantal 
66.
Averon 
67.
Lozer 
68.
Ardeş 
69.
Drom 
70.
İzer 
71.
Savoyya 
72.
Yuxarı Alp 
73.
Land 
74.
Jer 

---

476
75.
Tarn və Qoronna 
76.
Tarn 
77.
Ero 
78.
Qar 
79.
Voklüz 
80.
Aşağı Alp 
81.
Dənizkanarı Alp 
82.
Aşağı Pireney 
83.
Yuxarı Pireney 
84.
Yuxarı Qaronna 
85.
Aryej 
86.
Od 
87.
Şərqi Pireney 
88.
Buş-dü-Ron 
89.
Var 
90.
Yuxarı Korsika 
91.
Cənubi Korsika 
92.
Kot-d′Amor 
93.
Eson 
94.
Yuxarı Sen 
95.
Sena və Sen-Deni 
96.
Val-de-Marn 
97.
Val-d′Uaz 
98.
İvelin 
99.
Paris 
DƏNİZARXASI DEPARTAMENTLƏR 
1.
Qvadelupa 
2.
Qviana 
3.
Martinka 
4.
Reyunyon 

---

477
DƏNİZARXASI ƏRAZİLƏR 
1.
Sen-Pyer və Mikelon 
2.
Yeni Kaledoniya 
3.
Fransaya aid Antraktida torpaqları 
4.
Uollis və Fotuna adaları 
5.
Fransız Polineziyası 
1976-cı ildə Mayotta adasına xüsusi status verilmişdir. 
Bunlardan başqa aşağıdakı tarixi əyalət bölgüsü də 
mövcuddur 
1.
Land 
2.
Lotararingiya 
3.
Bretan 
4.
Normandiya 
5.
Qasqon 
6.
Lanqodek 
7.
Provans 
8.
Puatu 
9.
Burqundiya 
10.
Flandriya 
11.
Şampan 
12.
Savoyya 
13.
Pikardiya 
14.
İl-de-Frans və s. 

---

478
Хроноложи ъядвял 
1946-ъы ил 
йанвар Франсада Шарл де Голлун баш назир вязифясиндян 
истефасы 
йанвар 
Мексика ингилаб партийасынын йенидян тяшкил 
едиляряк Институт-ингилаб партийасы адланмасы 
йанвар Йугославийанын 
конститусийасынын гябул едилмяси 
Феврал 
Бюйцк Британийада банкларын миллиляшдирилмяси
март 
У.Чюрчиллин АБШ-ын Фултон шящяриндя нитги 
Март 
Йунаныстанда вятяндаш мцщарибяси вя 
мцщафизякар гцввялярин
гялябяси 
ийун 
Италийада халгын монархийа вя йа республика 
тяряфдары олмасы щаггында референдум. 
Монархийанын ляьви. Италийанын республика елан 
едилмяси. 
Ийун 
Христиан-демократлар партийасынын лидери Алчиде де 
Гасперинин биринъи республика, коалисийа щюкумяти 
тяшкил етмяси. 
Ийул 
Арэентинада игтисади мцстягиллик щаггында 
бяйяннамянин гябул
едилмяси 
Сентйабр Чилидя Демократик алйансын намизяди Г.Виделанын 
президент сечилмяси 
Сентйабр Болгарыстанын халг республикасы елан едилмяси 
Сентйабр Бразилийада конститусийанын гябул едилмяси 
октйабр Франсада ЫВ республиканын конститусийасынын гябул 
едилмяси 
декабр 
Алманийада «Сойуг мцщарибянин» башланмасы. 
АБШ вя Инэилтяря ишьал зоналарынын бирляшмяси вя 
бизонийа тяшкил етмяси 

---

479
1947-ъи ил 
Феврал 
Галиб дювлятлярля Алманийанын мцттяфигляри олан 
Италийа, Маъарыстан, Румынийа, Финландийа, 
Болгарыстан иля сцлщ мцгавиляляринин баьланмасы 
март 
Трумен доктринасы. Йунаныстан вя Тцркийяйя 
АБШ-ын «йардым» сийасяти 
ийун 
Мцщарибя нятиъясиндя зяряр чякмиш Авропа 
юлкяляринин бярпасына кюмяк етмяйи нязярдя 
тутан. Маршалл планынын иряли сцрцлмяси 
ийун 
АБШ-да сянайедя ямяк мцнасибятлярини низама 
салмаг щаггында (Тафт-Хартли гануну) ганунун 
гябул едилмяси 
сентйабр 
Гярб йарымкцрясинин мцдафияси щаггында АБШ-
ын башчылыьы алтында Рио-де-Жанейро пактынын 
баьланмасы 
декабр 
Италийа республика конститусийасынын 
референдумда бяйянилмяси 
1948-ъи ил 
феврал 
Румынийа фящля партийасынын (РФР) тяшкили 
Март 
Гярби Авропа Иттифагынын тяшкили (Инэилтяря, 
Франса, Нидерланд, Белчика, Лцксембург) 
апрел 
ССРИ иля Финландийа арасында достлуг, 
ямякдашлыг вя гаршылыглы йардым щаггында 
мцгавилянин баьланмасы 
апрел 
Италийада кечирилмиш парламент сечкиляриндя 
Христиан-демократлар партийасынын гялябяси 

---

480
ийун 
Маъарыстан Коммунист вя сосиал-демократ 
партийасынын бирляшмяси. Йаранан йени 
партийанын Маъарыстан Зящмяткешляр партийасы 
(МЗС) адланмасы 
ийун 
Чехословакийа Коммунист вя сосиал-демократ 
партийасынын ващид бир партийада бирляшмяси вя 
бирляшмиш партийанын Чехословакийа коммунист 
партийасы (ЧКР) адланмасы 
май 
Исраил дювлятинин йаранмасы
ийун 
АФР-дя пул ислащатынын кечирилмяси 
август Болгарыстан ващид фящля (коммунист) 
партийасынын (БФ(К)Р) тяшкили 
нойабр Албанийа 
Коммунист 
партийасынын Албанийа 
ямяк партийасы адланмасы 
1949-ъу ил 
йанвар 
Гаршылыглы Игтисади Йардым Шурасынын (ГИЙШ) 
тяшкили 
апрел 
Шимали Атлантика пактынын (НАТО) тяшкили 
апрел 
Ирландийанын Британийа Бирлийиндян чыхмасы вя 
Ирландийа республикасы адланмасы 
апрел 
Сцлщ тяряфдарларынын Парис вя Прагада 
цмумдцнйа конгресляри 
май 
АФР-ин конститусийасынын гябул едилмяси 
сентйабр Алманийа Федератив республикасынын (ИФР) 
тяшкили 
октйабр Алманийа Демократик республикасынын 
йарадылмасынын елан едилмяси 
октйабр Чин 
Халг 
Республикасынын йаранмасынын елан 
едилмяси 

---

481
1950-ъи ил 
ийун 
Корейа халгынын азадлыг мцбаризясинин 
башланмасы 
1951-ъи ил 
ийун 
Сосиалист интернасионалынын тяшкили 
сентйабр АНЗЙУС (Австралийа, Йени Зеландийа, АБШ) 
блокунун тяшкили 
сентйабр Йапонийа иля сцлщ баьланылмасы. АБШ-ла 
Йапонийа арасында «Тящлцкясизлик щаггында» 
мцгавилянин баьланмасы 
1952-ъи ил 
апрел 
Боливийада антиимпериолист ингилабын гялябяси 
май 
Бонн «цмуми разылыг» мцгавилясинин 
баьланмасы 
нойабр Йугославийа Коммунист партийасынын 
Йугославийа Коммунистляр ИИтифагы адланмасы 
1953-ъц ил 
ийул 
Ф.Кастро башда олмагла Сантйаго де Кубадакы 
«Монкада галасындан» ингилабчы эянъляр 
гурупунун йцрцшц 
ийун 
Сянайенин инкиашфына цстцнлцк верилмяси 
нятиъясиндя ящалинин халг истещлакы малларына 
олан тялябатында йаранмыш ъидди уйьунсузлуг 
ялейщиня АДР-дя эцълц нцмайишлярин 
башланмасы 
сентйабр Н.С.Хрушшовун Сов.ИКП МК-нын биринъи катиби 
сечилмяси 

---

482
1954-ъу ил 
феврал 
Крым вилайятинин РСФСР-ин тяркибиндян чыхараг 
Украйна ССР-ин тяркибиня гатылмасы 
ийун 
АБШ-ын Гватемалайа мцдахиляси 
ийул 
Ъеневрядя Щинд-Чиндя щярби ямялиййатларын 
дайандырылмасы щаггында сазишин имзаланмасы 
сентйабр СЕАТО-нун 
тяшкили 
нойабр Ялъазаир 
халгынын 
силащлы азадлыг мцбаризясинин 
башланмасы 
1955-ъи ил 
апрел 
Асийа вя Африка юлкяляринин Бандунг конфрансы 
Динъ йанашы йашамаьын беш принсипинин гябул 
едилмяси 
май ССРИ, Полша, Румынийа, Маъарыстан, 
Чехословакийа, Албанийа, АДР, Болгарыстан 
арасында достлуг, ямякдашлыг вя гаршылыглы йардым 
щаггында мцгавилянин (Варшава мцгавиляси) 
баьланмасы 
май 
Вйанада ССРИ, АБШ, Бюйцк Британийа вя Франса 
арасында Австрийа иля ялагядар Дювлят 
мцгавилясинин баьланмасы 
1956-ъы ил 
Йанвар Франсада «Республика ъябщяси» щюкумятинин 
щакимиййятя эялмяси 
апрел 
Коммунист вя фящля партийалаларынын Мялумат 
Бцросунун фяалиййятинин дайандырылмасы щаггында 
гярарын гябул едилмяси 
Октйабр-
нойабр 
Маъарыстанда бющран 
октйабр Маъарыстанда 
тоталитар 
сосиализм режиминя гаршы 

---

483
кцтляви нцмайишлярин башланмасы 
декабр Куба халгынын Фидел Кастронун башчылыьы алтында 
Батиста диктатурасына гаршы силащлы мцбаризяйя 
башламасы 
Октйабр, 
декабр 
Инэилтярядя, Франса вя Исраилин Мисиря гаршы 
мцщарибяйя башламасы 
1957-ъи ил 
март 
Ромада Авропа игтисади бирлийинин (АИБ вя йа 
«цмуми базар») йарадылмасы щаггында 
мцгавилянин имзаланмасы 
ийун Маъарыстан Зящмяткешляр партийасынын 
Маъарыстан Сосиолист Фящля партийасы (МСФР) 
кими йенидян тяшкил едилмяси 
октйабр Дцнйада илк дяфя олараг ССРИ-дян Йерин илк 
сцни пейкинин бурахылмасы. Бяшяриййятин 
космос ерасынын башланмасы 
1958-ъи ил 
май 
Ялъазаирдя йарыммийонлуг франсыз ордусунун 
гийамы 
ийун 
Франса Милли Мяълиси тяряифндян де Голлун 
щюкумят башчысы сечилмяси 
сентйабр Франсада 
Бешинъи 
республиканын 
конститусийасынын гябул едилмяси 
декабр 
Шарл де Голлун Франсанын президенти сечилмяси 
1959-ъу ил 
йанвар 
Кубада халг ингилабынын гялябяси 

---

484
1960-ъы ил 
ийул Чехословакийанын конститусийасынын гябул 
едилмяси. Чехословакийанын сосиалист республикасы 
адланмасы 
нойабр Африка или кими танынмасы вя бу илдя Африканын 16 
дювлятинин мцстягиллик алмасы 
1961-ъи ил 
апрел 
ССРИ вятяндашы Й.А.Гагаринин космоса учмасы 
апрел Гащиря конфрансында блоклара гошулмамаг 
щярякатынын рясмиляшдирилмяси. ССРИ-дя шящяр 
ящалисинин илк дяфя кянд ящалисини ютцб кечмяси. 
ССРИ-дя пул ислащаты кечирилмяси 
август 
Берлин щасарынын чякилмяси 
1962-ъи ил 
феврал 
ХДП-нин мцлайим ганадынын лидери А.Фанфани 
тяряфиндян Италийада илк» сол мяркяз 
щюкумяти»нин тяшкили 
март 
Франса иля Ялъазаир арасында Евиан сазишинин 
баьланмасы 
сентйабр ССРИ-нин Саймен каналынын совет щиссясини 50 
ил мцддятиня Финландийайа иъаряйя вермяси 
сентйабр Ялъазаир Халг Демократик Республикасынын 
елан едилмяси 
Октйабр, 
нойабр 
«Кариб бющраны» 
1963-ъц ил 
апрел Йугославийанын Конститусийасынын гябул 
едилмяси. ЙФХР-нин Йугославийа Сосиалист 
Федератив Республикасы адланмасы (ЙСФР) 

---

485
август Москвада ССРИ, АБШ, Инэилтяря Хариъи ишляр 
назирляринин суда, гуруда вя щавада нцвя 
силащларынын сынаг кечирилмясинин гадаьан 
едилмяси щаггында мцгавиля имзаламалары 
нойабр 
АБШ президенти Ъ.Кеннединин юлдцрцлмяси 
декабр Италийада Алдо Моронун тяшкил етдийи 
щюкумятин тяркибиня ИСП-нин нцмайяндяляринин 
дахил олмасы 
1964-ъц ил 
Март-
апрел 
Бразилийада дювлят чеврилиши. Президент Гулартын 
деврилмяси 
март 
БМТ ТШ-нын гярары иля Кипр адасына БМТ 
гошунларынын эятирилмяси 
октйабр Сов.ИКП МК-нын Пленумунда Н.С.Хрушшовун 
вязифясиндян кянарлашдырылмасы 
1965-ъи ил 
март 
Сов. ИКП МК-нын Пленумунда ССРИ-дя 
кянд тясяррцфаты иля ялагядар тяхирясалынмаз 
тядбирлярин мцяййян едилмяси 
апрел 
АБШ-ын Доминикан республикасына силащлы 
мцдахиляси 
август Румынийанын конститусийасынын гябул 
едилмяси. Румынийанын сосиалист республикасы 
елан едилмяси 
сентйабр Сов. ИКП-нин Пленумунда сянайени инкишаф 
етдирмякля ялагядар гаршыда дуран 
вязифялярин мцяййян едилмяси 

---

486
1966-ъы ил 
март Франса щюкумятинин НАТО-нун щярби 
тяшкилатындан чыхдыьыны елан етмяси 
1967-ъи ил 
апрел 
Йунаныстанда щярби-фашист чеврилиши 
ийун 
Исраилин БЯР, Сурийа вя Иорданийайа щцъуму 
1968-ъи ил 
апрел 
Мартин Лцтер Кингин юлдцрцлмяси 
май, 
ийун 
Франсада фящля вя тялябялярин кцтляви 
чыхышлары 
август Прага бащары. Чехословакийада бющран 
октйабр 
Шимали Ирландийада сийаси бющранын 
башланмасы 
1969-ъу ил 
март 
ССРИ иля Чин арасында Амурдакы Даманск 
адасы районунда силащлы тоггушма 
апрел Шарл де Голлун Франсанын президенти 
вязифясиндян истефа вермяси 
ийул АБШ космонавтлары (Н.Армстронг, 
М.Коллине, Е.Олдрин) Ай сятщиня енмяси 
сентйабр 
АФР-дя сосиал-демократларын азад 
демократларла ититфага эиряряк «Кичик 
коалисийа щюкумяти тяшкил етмяляри» 

---

487
1970-ъи ил 
март Нцвя силащынын йаймамаг щаггында 
мцгавилянин гцввяйя минмяси 
август 
ССРИ вя АФР арасында мцгавилянин баьланмасы 
нойабр Чилидя Салвадор Алйенде башда олмагла Халг 
Бирлийи Щюкумятинин щакимиййятя эялмяси 
декабр Полша иля АФР арасында мцгавилянин 
имзаланмасы 
1971-ъи ил 
феврал 
Дянизин дибиндя, океанда вя океан алтында нцвя 
вя силащларын топланмасыны, атылмасыны вя с. гадабан 
едян сазишин имзаланмасы 
сентйабр Гярби Берлин мясялясиня аид ССРИ, Франса, АБШ 
вя Бюйцк Британийа арасында дюрдтяряфли 
мцгавилянин имзаланмасы 
1972-ъи ил 
апрел Бактероложи вя токсики силащларын гадаьан 
олунмасы щаггында мцгавилянин баьланмасы 
май 
АБШ президенти Р.НИксонун ССРИ-йя рясми 
сяфяри «ССРИ иля АБШ арасында гаршылыглы 
мцнасибятлярин ясаслары щаггында» сянядин 
имзаланмасы 
декабр АФР вя АДР арасындакы мцнасибятлярин ясаслары 
щаггында мцгавилянин имзаланмасы 
1973-ъц ил 
йанвар 
Данимарканын АИБ-я цзв олмасы 
йанвар 
Парисдя Вйетнамда мцщарибянин гуртармасы вя 
сцлщцн бярпасы щаггында мцгавилянин 
имзаланмасы 

---

488
феврал 
Вйетнам мясяляляри цзря бейнялхалг конфранс 
ийун 
ССРИ вя АБШ арасында нцвя мцщарибясинин 
гаршысыны алмаг щаггында сазишин имзаланмасы 
сентйабр Чилидя 
фашист 
чеврилиши 
сентйабр Эенерал Пиночетин башчылыьы алтында Чилидя 
дювлят чеврилиши вя щярби хунтанын щакимиййятя 
эялмяси 
октйабр Вйанада Мяркязи Авропада силащларын вя 
Силащлы Гцввялярин гаршылыглы ихтисары щаггында 
мясяляляр цзря данышыгларын башланмасы 
октйабр Йахын Шяргдя щярби мцнагишя 
декабр Йахын Шярг цзря Ъеневря сцлщ конфрансы 
адландырылан хцсуси бейнялхалг гурумун 
йарадылмасы 
1974-ъц ил 
апрел Португалийада антифашист, демократик 
ингилабын башламасы 
май 
АФР-дя Вилили Брандтын канслер вязифясиндян 
кянарлашдырылмасы 
ийун 
Йунаныстанда щярби-фашист режимин ляьви 
ийун 
ССРИ иля Португалийа арасында дипломатик 
мцнасибятлярин йаранмасы 
август 
АБШ президенти Р.Никсонун вахтындан яввял 
истефайа эетмяси 
декабр Исвечрядя малиййя ислащаты иля ялагядар 
референдумун кечирилмяси 
1975-ъи ил 
апрел 
Исвечин йени Конститусийасынын гябулу 
ийул-
август 
Щелсинкидя Авропада тящлцкясизлик вя 
ямякдашлыг мясяляляриня щяср едилмиш 
Цмумавропа Мцшавирясинин йекун 

---

489
мярщяляси 
нойабр Испанийада 
Ф.Франконун 
юлцмц 
1976-ъы ил 
апрел Португалийанын йени Конститусийасынын 
МЦяссисяляр мяълиси тяряфиндян тясдиг едилмяси 
декабр 
Албанийа Халг Сосиалист республикасынын йени 
Конститусийасынын гябул едилмяси 
1977-ъи ил 
сентйабр АБШ вя Панама арасында Панама каналы 
щаггында ики мцгавилянин имзаланмасы 
Октйабр 
1977 
Март 
1978 
АТЯМ-я цзв олан 35 дювлятин Белград дюйцшц 
октйабр 
ССРИ-нин йени, цчцнъц Конститусийасынын гябул 
едилмяси 
октйабр Сол мцхалифятля щюкумят арасында Мадриддя 
Монклоа адланан щюкумят игамятэащында 
разылашма имзаланмасы вя онун Монклоа пакты 
адыны алмасы 
1978-ъи ил 
сентйабр АБШ, Исраил вя Мисир арасында Йахын Шяргя даир 
сепарат сазишлярин баьланмасы (Кемп Девиддя) 
март 
Италийада ХДП сол ъяряйанынын рящбяри Алдо 
Моронун оьурланмасы вя гятля йетирилмяси 
Декабр
Йанвар 
1979 
Чин иля Вйетнам арасында силащлы тоггушма 
декабр Испанийанын йени Конститусийасынын референдум 
йолу иля бяйянилмяси 

---

490
1979-ъу ил 
март Вашингтонда сепарат АБШ-Исраил сцлщ 
мцгавилясинин имзаланмасы 
Май 
1979 
Нойабр 
1990 
«Дямир леди»нин (Маргарет Тетчер) Бюйцк 
Британийада щакимиййят илляри 
ийун 
Вйанада ССРИ иля АБШ арасында стратежи силащлары 
мящдуллашдырмаг щаггында (ССМ-2) 
мцгавилянин имзаланмасы 
сентйабр Рясми шякилдя СЕНТО-нун фяалиййятинин 
дайандырылмасы 
декабр 
Совет гошунларынын Яфганыстана йеридилмяси 
1980-ъи ил 
сентйабр Полшада сосиал-сийаси бющранын башланмасы 
сентйабр Иранла Ираг арасында 8 ил давам едян 
мцщарибянин башланмасы 
нойабр Мадриддя 35 дювлятин нцмайяндяляринин 
эюрцшц 
1981-ъи ил 
феврал Испанийада дювлят чеврилиши ъящдляринин 
гаршысынын алынмасы 
феврал 
Норвечин кимйяви силащ истещсалындан вя ону 
яразисиндя йерляшдирмякдян там имтина 
етдийини билдирмяси 
нойабр Эеневрядя Авропада атом силащынын 
мящдудлашдырылмасы щаггында АБШ-ла ССРИ 
арасында данышыгларын башланмасы 

---

491
1982-ъи ил 
Апрел-
ийул 
Фолкленд(Малвин) адалары цстцндя Бюйцк 
Британийа иля Арэентина арасында мцнагишя 
апрел Канаданын биринъи Милли Конститусийасынын 
фяалиййятя башламасы 
ийун 
Исраилин Ливана гаршы мцщарибяси 
1983-ъц ил 
феврал 
Нидерландын йени Конститусийасынын гябулу 
сентйабр 35 дювлятин Мадрид эюрцшцнцн баша чатмасы 
октйабр АБШ-ын Гренедайа тяъавцзц 
1984-ъц ил 
йанвар Стокщолмда тярксилащ, тящлцкясизлик вя гаршылыглы 
етибары мющкямляндирмяк тядбирляри щаггында 
конфрансын чаьрылмасы 
1985-ъи ил 
март 
Ъеневредя космосда силащланма вя нцвя силащы 
иля ялагядар ССРИ-АБШ данышыгларынын 
башланмасы 
март 
Белчика яразисиндя АБШ ганадлы ракетляринин 
йерляшдирилмяси 
нойабр 
АБШ вя ССРИ рящбярлийинин Ъеневрядя эюрцшляри 
1986-ъы ил 
йанвар 
Испанийанын АИБ-я цзв олмасы 
йанвар 
Португалийанын АИБ-я цзв олмасы 
март Бейнялхалг 
Сцлщ 
или 
Феврал-
март 
Сов. ИКП-нин ХХВЫЫ гурултайы 

---

492
март Референдумда Исвечря халгынын БМТ-йя 
Исвечрянин эирмясинин ялейщиня олмасы 
октйабр М.С.Горбачовла Рейганын Рейкйавикдя 
эюрцшляри 
нойабр 
АТЯМ цзвляринин Вйана эюрцшц 
нойабр М.С. Горбачовун Щиндистана сяфяри. Нцвя 
силащы вя сцлщя тясир едян бцтцн щяркятлярдян 
азад олмаьын принсипляри щаггында 
бяйяннамянин имзаланмасы 
1987-ъи ил 
декабр Вашингтонда йцксяк сявиййядя Совет-
Америка эюрцшц. Йахын вя орта мянзилли 
ракетлярин ляьви щаггында мцгавилянин 
гцввяйя минмяси.
йанвар 
М.С.Горбачов тяряфиндян ССРИ-дя 
«йенидянгурма» сийасятинин елан едилмяси 
1988-ъи ил 
Май-
ийун 
Москвада йцксяк сявиййядя Совет-Америка 
эюрцшц. Йахын вя Орта мянзилли ракетлярин ляьви 
щаггында мцгавилянин гцввяйя минмяси 
нойабр 
Фялястин дювлятинин елан едилмяси 
1989-ъу ил 
феврал 
Совет гошунларынын Яфганыстандан чыхарылмасы 
нойабр Чехословакийада «мяхмяр ингилаб». Динъ 
йолла чохпартийалылыьа вя базар игтисадиййатына 
кечид 
нойабр 
Берлин щасарларынын сюкцлмяси 
декабр ССРИ вя АБШ дювлят башчыларынын Малта эюрцшц 
вя бейнялхалг мцнасибятлярдяки эярэинлийи 
зяифлятмяси 

---

493
1990-ъы ил 
йанвар Полшада «Шок терапейасына», йяни базар 
игтисадиййатына кечилмяси 
март 
Литва вя Естонийанын мцстягиллиklяrinin 
бярпасы щаггында гярар гябул етмяlяri 
Май-
ийун 
Вашингтонда йцксяк сявиййядя Совет-
Америка эюрцшляри вя Алманийа мясялясинин 
мцзакиряси 
ийул 
АДР вя АФР арасында валйута, игтисади вя 
сосиал иттифаг щаггында дювлят мцгавилясинин 
гцввяйя минмяси 
Сентйабр- 
октйабр 
Алманийада мцнасибятлярин гяти сурятдя 
низама салынмасы щаггында мцгавилянин 
баьланмасы. Алманийанын бирляшдирилмяси
нойабр Авропада ади силащлы гцввяляр щаггында 
мцгавилянин вя Йени Авропа цчцн Парис 
хартийасынын имзаланмасы 
1991-ъи ил 
Йанвар 
феврал 
Иран кюрфязи районунда мцщарибя. «Сящрада 
туфан» ямялиййаты. 
Ийул-
август 
Москвада йцксяк сявиййядя Совет - Америка 
эюрцшц. Стратежи щцъума силащларынын 
мящдудлашдырылмасы вя ихтисар едилмяси щаггында 
Мцгавилянин баьланмасы 
нойабр Македонийанын Йугославийанын тяркибиндян 
чыхыб юзцнц мцстягил елан етмяси. 
декабр ССРИ-нин мювъудлуьуна сон гойулмасы. 
Мцстягил Дювлятляр Бирлийинин (МДБ-нин) 
йаранмасы 
декабр АИБ цзвляри арасында имзаланмыш Маастрих 
мцгавилясиня уйьун олараг АИБ-ин Авропа 
Иттифагы адланмасы 

---

494
1992-ъи ил 
йанвар Боснийа вя Щерсоговинанын Йугославийанын 
тяркибиндян чыхараг юз мцстягилликлярини 
елан етмяляри 
март Русийа Федерасийасы иля Федерасийа 
субйектляри арасында федератив мцгавилялярин 
имзаланмасы 
март Серб миллятчиляринин йени йарадылмыш 
Боснийа-Щерсоговина Республикасына 
тяъавцз етмяси 
апрел Йугославийаны бярпа етмяк мягсяди иля 
Сербийа вя Черногорийа арасында мцгавиля 
баьланмасы 
ийун 
Полшада «Милли разылыг» щюкумятинин тяшкили 
октйабр АБШ конгресинин «Азадлыьы мцдафия 
акты»на етдийи 907 сайлы ялавяси иля 
Азярбайъан республикасына АБШ-ын дювлят 
сявиййясиндя йардымыны гадаьан етмяси 
1993-ъц ил 
йанвар 
Чехийа вя Словакийа Федератив 
Республикасынын мювъудлуьуна сон гойулмасы 
йанвар АИБ юлкяляриндя йашайан 350 милйон 
авропалынын азад щярякят етмяк щцгугу 
газанмасы 
октйабр Русийа Федерасийасында президент - Али Совет 
гаршыдурмасы вя президентин гялябяси 
сентйабр Вашингтонда Исраилля ФАТ арасында беш ил 
мцддятиня «Принсипляр Бяйянаты» адланан 
сянядин имзаланмасы 

---

495
1994-ъц ил 
феврал Русийа Федерасийасы иля Татарыстан арасында 
сялащиййятлярин бюлцшдцрцлмяси щаггында 
мцгавиля имзаланмасы 
март 
Италийада кечирилян парламент сечкиляриндя ясас 
сийаси партийаларын мяьлубиййятя уьрамасы 
май 
Мисирин пайтахты Гащирядя Исраилля ФАТ арасында 
Гяззя вя Ярищя вилайятляриндя Фялястин 
мухтариййятинин йарадылмасыны нязярдя тутан 
«Гяззя-Ярищя» сазишинин имзаланмасы
ийул 
Иорданийа иля Исраил арасында Вашингтон 
декларасийасынын имзаланмасы 
сентйабр Азярбайъан Дювлят Нефт шИркяти иля АБШ, Бюйцк 
Британийа, Норвеч, Русийа, Тцркийя, Сяудиййя 
Ярябистаны вя Йунаныстанын нефт ширкятляри дахил 
олан консорсиум арасында Хязяр дянизинин 
Азярбайъан секторунда «Азяри», «Чыраг» вя 
«Эцняшли» йатагларынын бирэя ишлянмяси щаггында 
30 иллик «Ясрин мцгавиляси»нин имзаланмасы 
декабр АТЯТ-ин Будапешт зирвя топлантысында илк дяфя 
олараг Авропанын цмумитящлцкясизлик 
тядбирляриндя иштирак едя биляъяк сцлщ мярамлы 
гцввялярин йарадылмасынын гярара алынмасы вя 
АТЯМ-ин цмумавропа тяшкилатына – АТЯТ-я 
чеврилмяси 
1995-ъи ил 
апрел-
май 
Жак Ширакын Франсанын президенти сечилмяси 
декабр Йугославийа иля Боснийа-Щерсоговина 
Республикасы арасында Дейтон сцлщ мцгавилясинин 
баьланмасы 

---

496
1996-ъы ил 
декабр АТЯТ-ин Лиссабон зирвя топлантысында ХХЫ яср 
Авропа еви цчцн цмуми вя щяртяряфли 
тящлцкясизлик модели щаггында бяйяннамянин 
гябул едилмяси вя АТЯТ сядринин 53 дювлят 
адындан Ермянистан-Азярбайъан мцнагишясинин 
щялли принсипляри барядя бяйанат вермяси 
1997-ъи ил 
май 
Бюйцк Британийада парламент сечкиляриндя 
лейбористлярин гялябяси вя Ентони Блеерин баш 
назир тяйин едилмяси 
Май - 
ийун 
Франсада кечирилян Милли Мяълися сечкилярдя 
Сол гцввяляр блокунун гялябяси 
1998-ъи ил 
май 
Бюйцк Британийа иля Шимали Ирландийа арасында 
Олстердя гаршыдурманын дайандырылмасы вя 
сечкили юзцнцидаря органларынын йарадылмасы 
щаггында сазишин баьланмасы 
октйабр АФР-дя кечирилян парламент сечкиляриндя 
сосиал-демократларын гялябяси 
1999-ъу ил 
йанвар Йени Авропа валйутасынын – йевронун тятбиг 
олунмаьа башланмасы 
март 
Полша, Маъарыстан вя Чехийанын НАТО-йа 
дахил олмасы 
нойабр АТЯТ-ин Истанбул топлантысында Авропа 
тящлцкясизлийи хартийасынын гябул едилмяси 
декабр Б.Н.Йелтсенин РФ-нин президенти вязифясиндян 
истефа вермяси 

---

497
2000-ъи ил 
май 
В.В.Путинин РФ-нин президенти сечилмяси 
сентйабр Миниллийин саммити. БМТ-нин зирвя эюрцшц 
нойабр Азярбайъанын Авропа шурасынын там щцгуглу 
цзвцлцйцня гябул едилмяси щаггында 
мясялянин мцзакиряси. 

---

498
Истифадя едилмиш мянбя вя ядябиййат 
Цмуми вясаитляр 
История зарубежных стран после второй мировой 
войны. Учебное пособие, М., 1964. 
Новейшая история зарубежных стран. Европа и 
Америка, 1939-1975 гг., под ред. С.М.Стеткевича, М., 1978. 
История новейшего времени стран Европы и 
Америки 1945-1990, М., 1993. 
История государства и права зарубежных стран,