Mir Möhsün NƏvvab

CƏNAB NƏCƏFQULU AĞANIN DƏYİRMANINDA OLMUŞ ƏHVALAT 

 

Qalada  get-gedə  bahalıq  artdığına  görə  Şuşa  cavanları  atlanaraq  iki  araba 

buğda  götürüb  Cavanşir  Nəcəfqulu  ağanın  dəyirmanına  gəldilər.  İki  araba  buğda 

dəyirmanda  üyüdüldükdən  sonra  ermənilər  dəyirmana  hücum  çəkərək  zorla  unu 

onlardan  alıb  aparmaq  istədilər.  Dəyirmanda  iki-üç  tüfəngli  müsəlman  var  idi. 

Onlar  divarın  dalından  erməniləri  gülləyə  tutdular.  Bir  qədər  atışmadan  sonra 

ermənilər heç nə edə bilməyəcəklərinə əmin olub naümid geri qayıtdılar. 

Malıbəyli ilə Xankəndi arasında bir erməni qadını ilə uşağın öldürülməsini 

eşidən ermənilər ştaba üz qoydular. Ştabda bir az rus qoşunu var idi. Eyni zamanda 

ştabın  yerləşdiyi  ərazidə  bir  neçə  müsəlman  və  erməni  ailələri  yaşayırdı. 

Vəziyyətin  gərginliyini  görən  müsəlman  ailələri  tez  öz  tüfənglərini  götürüb 

müharibəyə  hazır  vəziyyətdə  dayandılar.  Onların  içərisində  çoxlu  külfəti  olan 

---

59 

 

Məşədi  Zeynal  adlı  bir  nəfər  var  idi.  O,  bir  erməni  ilə  qonşuluqda  yaşayırdı. 

Ermənilər tökülüb buraya  gələrkən Məşədi  Zeynalın erməni qonşusu onun  yanına 

gəlib  deyir  ki,  ermənilər  sizi  qırmağa  gəliblər.  Buna  görə  gəl  sən  öz  övrətin, 

uşağınla  bizim  evə  daşın,  çünki  mənim  evimdə  sizə  heç  kəs  toxunmağa  cəsarət 

etməz.  Məşədi  erməninin  hiyləsinə  inanıb  bütün  külfəti  və  əşyaları  ilə  erməninin 

evinə  köçdü.  Lakin  Məşədinin  uşaqları  onların  erməninin  evinə  köçməyinə  razı 

deyildilər.  Onlar  köçdükdən  sonra  erməni  Məşədiyə  dedi  ki,  tüfənglərinizi  verin, 

gizlədim,  sonra  yenə  özünüzə  qaytararam.  Əks  təqdirdə,  ermənilər  gəlib  sizin 

tüfənglərinizi  görsələr,  məni  də,  sizi  də  öldürərlər.  Məşədinin  dörd  oğlu  var  idi. 

Onlar  atalarına  dedilər  ki,  bu  hiylədir,  ermənin  sözünə  inanma.  Tüfənglərimizi 

versək bizi qıracaqlar. 

Məşədi  oğlanlarına  acıqlanıb  tüfənglərin  hamısını  götürüb  erməniyə  verdi. 

Erməni  tüfəngləri  apardıqdan  sonra  pusquda  duran  erməniləri  çağırdı.  Onlar 

tökülüb  əvvəlcə  Məşədinin  evini  yandırdılar,  sonra  isə  onun  özünü,  dörd  oğlunu, 

ümumiyyətlə,  südəmər  uşağına  qədər  bütün  külfətini  işgəncə  ilə  öldürdülər. 

Ermənilər  bu  vəhşilikləri  törədərkən  övrət-uşağın  dəhşətli  çığırtıları  bir-birinə 

qarışmışdı.  Neçə  nəfər  cavan  övrət  və  gəlinlər  var  idi.  Onlar  çığırıb  qaçmaq 

istəyərkən  tutub  xəncərlə  doğrayırdılar.  Xülasə,  bu  yırtıcı  heyvanlara  bənzəyən 

ermənilər Məşədinin iyirmiyə qədər külfət üzvlərini doğram-doğram etdilər. 

 

Ey kaş müslimin hamısı baxəbər ola, 

Bu zülmdən ki, ermənilər etdi intişar. 

 

Ol tifli-bigünahları kinü zülm ilən  

Etdilər parə cismlərin cümlə tarimar. 

 

Qoyun-quzu kimi başını cümlə kəsdilər,  

Pamal oldu xakda ol cismi-pürfikar. 

 

Bir zərrə rəhm yoxdu nəsarada et yəqin.  

Et bir nəzarə tifillərə eylə aşikar. 

 

Bir toxum əkdilər ki, çıxar rəstaxizədək  

Hər şaxü bərgi şüru şərrü nari-pürşərar. 

 

Məşədi  Zeynalın  ailəsini  zülm  və  işgəncə  ilə  tamam  öldürərək  şəhid 

etdikdən  sonra  onun  mallarını  talan  etdilər.  Bərk  atışma  nəticəsində  on  bir  nəfər 

erməni öldürüldü. 

Bundan  əvvəl  isə  rus  böyükləri  ermənilərin  Məşədi  Zeynalın  ailəsinin 

başına  gətirdiyi  faciəni  eşidib  o  ərazidə  yaşayan  müsəlman  ailələrini  qırğından 

xilas etmək üçün onların övrət-uşaqlarını toplayıb yaşadıqları kazarmaya apardılar. 

---

60 

 

Bu  zaman  ermənilər  Sadıq  adlı  bir  müsəlman  kişisini  də  öldürdülər.  Ruslar  o 

kişinin qatillərindən iki nəfərini tutdular. 

Bu  qırğından  sonra  ermənilər  qarət  etdikləri  malları  arabalarla  öz  evlərinə 

göndərdilər.  Özləri  isə  atlanıb  Nəcəfqulu  ağanın  dəyirmanına  üz  qoydular. 

Müsəlmanlar  ermənilərlə  ştab  ərazisində  vuruşarkən  fürsət  tapıb  dəyirmanda  olan 

unun hamısını təcili arabalara doldurub Malıbəyliyə aparmışdılar. 

Axşamüstü  ermənilər  dəyirmana  gəlib  gördülər  ki,  müsəlmanlar  bütün 

unları və sair şeyləri tamamən aparıblar. Ermənilər dərhal dəyirmana və Nəcəfqulu 

ağanın  otaqlarına  od  vurub  yandırdılar.  Nəcəfqulu  ağanın  imarətindən, 

dəyirmanından  qalxan  tüstü  və  alov  Qaladan  görünürdü.  Müsəlmanlar  bu 

yanğından  çox  təəssüfləndilər.  Çuxur  məhəlləsinin  cavanları  toplaşaraq  qərara 

gəldilər  ki,  bu  dəyirmanın  əvəzini  ermənilərdən  çıxmaq  lazımdır.  Təcrübəlilərdən 

birisi  dedi  ki,  burada,  bizim  qənşərimizdə  Şuşa  çayında  Xandəmirov  Mikitin 

tikdirdiyi  bir  maşın  dəyirmanı  (mexanikləşdirilmiş)  var.  Əgər  Nəcəfqulu  ağanın 

dəyirmanının qiyməti 300 manat olardısa, Mikitin dəyirmanının dəyəri 5000 manat 

olar. Bir qoçaq igid lazımdır ki, oraya enib həmin dəyirmanı yandırsın. Həmin saat 

bir neçə gün bundan əvvəl ermənilərin ot tayalarına od vurub yandırmış Daşdəmir 

adlı bir cavan oğlan irəliyə çıxaraq dedi ki, Allahın köməyi ilə bu saat gedib sizin 

istəyinizi yerinə yetirərəm. 

Daşdəmir  beş  nəfər  cavan  oğlanla  birlikdə  xeyli  əski  və  neft  götürüb 

«bismillah»  edərək  aşağı  dəyirmana  tərəf  endilər.  Dəyirmana  çatan  kimi  onun  bir 

neçə  yerindən  əski  qoyub  üzərinə  neft  tökərək  od  vurdular.  Alov  göyə  qalxdı. 

Daşdəmir isə  yoldaşları ilə Qalaya qayıtdılar. Çuxur  məhəlləsinin  cavanları onları 

alqışladılar. 

Ermənilər  Şuşakənd  tərəfdən  böyük  bir  alov  qalxdığını  gördülər.  Onlar 

Dəyirmanda  müsəlmanların  olduğunu  zənn  edərək  oraya  çatarkən  atəş  açmağa 

başladılar. Sonra ehtiyat edə-edə gəlib oraya çatanda gördülər ki, heç kim yoxdur. 

Onlar tökülüb dəyirmanı söndürmək istəyəndə gördülər ki, maşınların əsas yerləri 

yanıb. Onlar dəyirmanı sahibsiz qoyub getdiklərinə çox təəssüfləndilər. 

Bir  neçə  gündən  sonra  məlum  oldu  ki,  dəyirmanın  bir  para  yerləri 

yanmayıb.  Həmin  Daşdəmir  altı  nəfər  cavanla  gecə  həmin  dəyirmana  gələrək 

yanmayan  alətlərə  və  bir  neçə  otağa  od  vurub  yandırdılar.  Bacardıqları  qədər  də 

un-buğda  götürüb  Qalaya  gəldilər.  Şuşakənddən  alovu  görənlər  dəyirmana  tərəf 

atəş  açmağa  başladılar.  Arada  dəyirmandan  bir  neçə  dəfə  bərk  gurultu  səsi  gəldi. 

Dedilər ki, ermənilər aftafalara barıt və yumru dəmirlər dolduraraq lazım gəldikdə 

onlardan  partlayıcı  bir  maddə  kimi  istifadə  etmişlər.  Belə  ki,  onlar  partlatmaq 

istədikləri yerə həmin aftafadan birini qoyub, piltə ilə lüləyə uzaqdan od vururlar. 

Bu  zaman  aftafa  gurultu  ilə  partlayıb,  onun  parça-parça  olmuş  gövdəsi  və  yumru 

dəmirlər  hər  tərəfə  yayılır.  Görünür  dəyirmanda  partlayan  da  belə  aftafalar 

olmuşdur. 

---

61 

 

Ermənilər  isə  bunun  əvəzini  çıxmaq  üçün  Muxətər  kəndinə  gələrək  Hacı 

Əsgər uşağının burada olan bir bağına və balaca evinə od vurub yandırırlar. 

1323-cü il zilqədə ayının 9-da dilənçi Bayramın 12 yaşlı Ağca adlı qızı bir 

şahı  götürüb  neft  almağa  gedir.  Yollar  bağlı  olduğundan  bazarda  neft  olmur.  Bir 

mömin  bəndə  qızı  evinə  apararaq  şüşəsini  neftlə  doldurub  yola  salır.  Qız  geri 

qayıdanda  yolunu azıb erməni məhəlləsinə çıxır. Ermənilər onu tutub qımdatların 

yanına  aparırlar.  Qımdatlar  Ağcadan  soruşurlar  ki,  müsəlmanların  yeməyi 

çoxdurmu? Qız cavab verdi ki, hər yerdə çoxdur, amma yalnız bizim evdə yoxdur. 

Qımdatlar yenə soruşdular ki, müsəlmanların atmağa nəyi var? Qız cavab verdi ki, 

topları,  hamıda  və  hər  evdə  tüfəng  və  tapança  çoxdur.  Bu  sual-cavabdan  sonra 

ermənilər qonşu otağa keçdilər. Bir azdan Ağcanın yanına bir erməni övrəti gələrək 

qıza dedi ki, bir də ermənilər səndən müsəlmanların əhvalını soruşsa, deginən ki, 

müsəlmanlar  sizi  qıracaqlar.  Bax,  deməsən  səni  diri-diri  öldürəcəklər.  Bir  də 

müsəlmanlara  deginən  ki,  dəxi  dava  bəsdir,  evimiz  yandı,  malımız,  dövlətimiz 

getdi. Allah xatirinə qoysunlar rahat oturaq. 

Ermənilər  yenə  də  gəldilər.  Onlar  qızdan  sual  etdilər  ki,  müsəlmanlar  nə 

işdə və nə fikirdədirlər? 

Qız  cavab  verdi  ki,  sizi  qıracaqlar.  Erməni  onun  üzərinə  qışqıraraq 

susmasını  əmr  etdi.  Sonra  çay  içməyə  və  horra  kimi  bir  şey  yeməyə  başladılar. 

Mənə də təklif etdilər, lakin iyrəndim. Səhərisi gün ermənilər Ağcanı polisə təhvil 

verdilər  və  bildirdilər  ki,  yolunu  azıb  erməni  məhəlləsinə  gəlib  çıxıbdır.  Polis 

övrəti ilə bərabər, qızı da sankaya mindirib müsəlmanlara təhvil verdilər.