Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları


Müəssisə və region, onların qarşılıqlı fəaliyyət sistemi



Yüklə 1,72 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə23/90
tarix02.01.2022
ölçüsü1,72 Mb.
#39349
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   90
YourFileName

           2.4.Müəssisə və region, onların qarşılıqlı fəaliyyət sistemi 
 
 
 
«Müəssisə))  anlayışı  «nəyəsə  təşəbbüs  etmək,  iş  aparmaq))  deməkdir. 
Doğrudan da, ümumi şəkildə müəssisə
nin
 daxili və xarici fəaliyyətini, onun mikro 
və  makro  aləmini  ayırmaq  olar.  Müəssisənin  mikroabmi  onun  əsas  iqtisadi 
agentləri  (iştirakçıları)  tərəfindən  yaradılır.  Müəssisənin  makroaləmi  mal 
göndərənlərlə,  istehlakçılarla,  rəqiblərlə,  səhmdarlarla,  dövlət  orqanları  ilə  və 
ictimai  təşkilatlarla  əlaqədə  özünü  büruzə  verir.  Müəssisəni  ətraf  mühitdən 
kənarda, izolə edilmiş tərzdə nəzərdən keçirmək qeyri-mümkündür. 
«Müəssisə  haqqmda»  1  iyul  1994-cü  il  və  sahibkarhq  fəahyyəti  haqqında 
1994-cü  il  Azərbaycan  Respublikasının  Mülki  Məcəlləsində  müəssisə  ictimai 
istehlakm  tə
min
  edil
m
əsi və gəhr əldə edilməsi məqsədilə məhsul istehsalı, işlərin 
yerinə  yetirilməsi  və  xidmət  göstərilməsi  üçün  təsdiq  olunmuş  mövcud  qanunda 
göstərilən qaydada yaradıhmş müstəqil təsərrüfat subyektidir. 
Müəssisə  öz  fəahyyətini  mövcud  qanunvericiliyin  tələblərinə  uyğun  olaraq 
həyata  keçirir.  O,  bir  qayda  olaraq,  rəsmi  hüquqi  formada  sənədləşdirihr,  yəni 
müəyyən  təşkilati-hüquqi  forma  alır.  Yuxarıda  deyilən  Qanunda  Azərbaycan 
müəssisələri üçün aşağıdakı təşkilati-hüquqi formalar müəyyən edilmişdir: xüsusi 
(fərdi), ailə müəssisəsi, məhdud məsuliyyəth yoldaşlıq, tam yoldaşlıq, qarışıq, açıq 
tipli səhmdar cəmiyyəti, dövlət müəssisəsi, bələdiyyə müəssisəsi. 
Azərbaycan  Respublikasında  müəssisələrin  təşkilati-hüquqi  formalarının 
seçilməsində müəyyən şərait yaradılmışdır və dövlət müəssisələrində institusional 
dəyişikliklər  başlanmışdır,  bu  proseslər  hələ  ki,  gözlənilən  nəticəni  verməmişdir. 
Belə ki, Azərbaycan Respubilkasınm sənaye müəssisələrində aparılmış tədqiqatlar 
göstərdi ki, 1992-ci ilin  əvvəlindən 1994-cü ilin sonuna qədər aşağıdakı meyillər 
nəzərə çarpmışdır: 

istehsal güclərinin sürətlə azalması; 


  

məhsul buraxılışının xeyli azalması (güclərin yüklənməsindən az intensiv); 

sənaye müəssisələri məhsuluna tələbin aşağı düşməsi; 

sənayedə məşğul olanların sayının yüksək sürətlə ixtisar edilməsi; 

müəssisələrin xüsusi maliyyə resursları ilə tə
mi
n olunmasının 
səviyyəsinin azalması; 

reallaşdırılmış məhsul, xa
mm
al və materialın qiymətlərinin 
artması; 
İnkişaf  etmiş  bazar  iqtisadiyyatına  malik  ölkələrin  çoxuna  müəssisələr 
arasında daha dərin institusional-hüquqi fərqlərin nəzərə çaprması xarakterikdir. 
İlk  növbədə,  bütün  müəssisələr  mənsubiyyətinə  görə  xüsusi  və  ictimai 
(dövlət,  ümumi)  sektorlara  ayrılır.  Dövlət  müəssisələri  hüquqi  müstəqillik 
dərəcəsinə görə qruplaşdırılır. Bu meyara görə onlar aşağıdakılara ayrılırlar: 
1. 
Müstəqil olmayan dövlət müəssisələri; 
2. 
İşçi hüquqlar çərçivəsində fəaliyyət göstərən müstəqil dövlət 
müəssisələri; 
3. 
Xüsusi hüquqlar əsasında fəaliyyət göstərən müstəqil dövlət müəssisələri. 
Dövlət müəssisələri, adətən açıq tipli sə
hm
dar cəmiyyətinin təş- kilati-hüquqi 
formasında mövcud olur. Mülkiyyət forması nöqteyi- nəzərindən belə müəssisələri 
2  qrupa  ayırmaq  olar.  Birincisi,  bütün  kapital  bilavasitə  dövlətə  məxsus  olan, 
ikincisi, kapital qarışıq qismən dövlətə məxsus olan müəssisələr, bununla da dövlət 
özünün  iştirak  payını  qoruyub  saxlayır.  Dövlət  müəssisələri
ni
  mahyyələşdirmə 
metodlarına  görə,  dövlət  aparatından  və  dövlət  mahyyəsindən  mülkiyyət 
dərəcəsinə görə qruplaşdırıla bilər. 
Müəssisə mürəkkəb təşkilati-iqtisadi qurum ki
mi
 nəzərdən keçirilərkən çoxlu 
sayda  meyarlardan  istifadə  etmək  olar  ki,  bu  da  mütləq  qruplaşdırmamn 
çoxobrazhhğma aparıb çıxarır. 
Təqdim  olunan  materialları  nəzərə  alaraq  konkret  regionun  ərazisində 
yerləşən  müəssisələrin  təsnifləşdirilməsi  tərtib  olunur.  Ona  uyğun  olaraq 
müəssisələr aşağıdakı əlamətlərə görə qruplaşdırır: 

xalq təsərrüfatının sahələrinə görə; 

mülkiyyət formasına görə; 

müəssisə
nin
 təşkilati-hüquqi formasına görə; 

fəaliyyət növünə görə (istehsal, sığorta, birja, informasiya xidməti və s.). 
      Verilmiş  təsnifat  ayrı-ayrı  müəssisələrin  xüsusiyyətlərini  tam,  müfəssəl  şərh 
etmir. Söhbət yalnız onların təsnifləşdirihnəsinə vahid yanaşmadan gedir. 
        Bazar  iqtisadiyyatı  şəraitində  müəssisənin  qiymətləndirilməsində  onların 
arasındakı əlaqə formaları müəyyənedici əhəmiyyətə malik olur. 
         Yuxarıda  qeyd  etdiyimiz  kimi,  müəssisə  müxtəlif  qəbildən  təsərrüfat 
əlaqələrini  quraraq  qarşılıqlı  əlaqə  şəraitində  fəaliyyət  göstərir.  Regionlarda 
müəssisələrin  təsərrüfat  əlaqələrini  sistemə  salmaq  üçün  aşağıdakı  təsnifatdan 
istifadə oluna bilər. 
Təsərrüfat əlaqələrinin ən çox təsadüf edilən tiplərini qeyd etmək lazımdır: 
1. 
Qarşılıqlı  əlaqədə  olan  müəssisələrin  müqavilə  xarakterli  fəaliyyəti. 
Təsərrüfat  əlaqələri  maraqlı  tərəflər  arasında  əməkdaşlığa  dair  müqavilə  əsasında 
həyata keçirilir. 
2. 
Əlaqələrin  sürəkliliyi  və  sabitliyi.  Birdəfəlik  xarakterə  malik  əlaqələrin 
vətəndaş-hüquqi  münasibətləri  istehsal  fəaliyyətinin  əsasını  yaratmır.  Lakin  xalq 


  
təsərrüfatı  sahələrindən  və  təsərrüfatçıhğm  digər  spesifik  şərtlərindən  asılı  olaraq 
qısamüddətli müqavilə əlaqələri də səmərəli ola bilər. 
3. 
Yalnız  verilən  regionun  ərazisi  ilə  məhdudlaşmayan,  onun  hüdudlarından 
da  kənar  dövlət  sərhədləri  kəsişənə  qədər  uzanan  və  dünya  bazarına  çıxan  vahid 
iqtisadi məkanda fəaliyyət. 
4. 
Konkret  məqsədin  müəyyənliyi.  Qarşılıqlı  təsirin  dəqiq  müəyyən  edilmiş 
konkret məqsədi müqavilədə qeydə alınmalıdır. 
5. 
Təsərrüfat  əlaqələrinin  əksəriyyətinin  regional  dövlət  idarəetmə  orqanları 
tərəfindən tənzimləyici təsirinə həssaslığı. 
.  Burada  hər  iki  sistem  uyğun  dəyişikliklərə  uğrayır.  Müəssisənin  əsas 
funksiyasım müəyyən ictimai tələbatın təmin edilməsi kimi nəzərə alaraq regionda 
müəssisələrin  istənilən  konkret  qarşıhqh  əlaqəsi  aşağıdakıları  özündə  birləşdirən 
elementlər sistemi kimi nəzərdən keçirilə bilər: 

məhsul, iş, xidmət xarakterli istehsalçının müəssisəsi (həm istehsal, həm də 
qeyri-istehsal); 

məhsul, iş, xidmət istehlakçısının müəssisəsi; 

istehsalçı-müəssisə və istehlakçı-müəssisə arasında iqtisadi maraqlarla 
şərtlənən təsərrüfat əlaqəsi; 

müəssisəyə xarici təsir göstərən regionun daxili və xarici mühit elementləri; 

region, ümumilikdə təşkilati-iqtisadi vahid ki
mi

Müəssisə  regionun  daxili  və  xarici  mühit  elementlərinin  təsiri  ilə 
fəahyyət  göstərir.  Onların  fəahyyətinə  tənzimləyici  təsir  həm  region 
səviyyəsində,  həm  də  Azərbaycan  Respublikası  səviyyəsində  ola  bilər,  lakin 
tənz
im

nm
ənin nəticələri ilk növbədə regionun iqtisadiyyatına təsir göstərir. 
Müəssisənin təşkilati-hüquqi formalarımn müxtəlifliyinə baxmayaraq, onların 
vahidliyi  (tamlığı)  təşkilati-iqtisadi  modelinə  uyğun  şəkildə  formalaşan  daxili 
mühitlə müəyyən edihr. 
Təşkilati-hüquqi modelin məzmununu 3 blok əhatə edir: 
1. 
Müəssisə  iştirakçılarını,  mülkiyyət  formalarını,  müəssisənin  təşkilati-
hüquqi  formasını,  əmlakın  idarə  edilməsi  formasını  özündə  birləşdirən  təşkilati-
hüquqi blok; 
2. 
Müəssisənin 
ixtisaslaşmasını, 
onun 
strukturunu 
və 
istehsalın 
investisiyalaşdırılmasını özündə birləşdirən təşkilat-istehsalat bloku; 
3. 
Kəmiyyəti  kumulyativ  sosial-iqtisadi  səmərə  ilə  müəyyən  edilən 
göstəricilər bloku. 
Model  özünün  ümumi  formasında,  müəyyən  mənada  elementləri  bir-birinə 
qarşılıqlı  təsir  edən  təşkilati-hüquqi  vahid  kimi  nəzərdə  tutulur.  Hər  bir  element 
digər elementlərlə qarşılıqlı əlaqədə olaraq müstəqil əhəmiyyətə malikdir. 
Modelin  fəaliyyət  göstərməsi  əsasında  müəssisənin  iştirakçılarının  iqtisadi 
maraqlarının formalaşdırılması və reallaşdırılması durur. 
Müəssisənin  daxili  strukturunu  onun  2  əsas  iştirakçısı:  əmək  kollektivi  və 
istehsal vasitələrinin mülkiyyətçisi (əmlak sahibi) formalaşdırır. 
Müəssisənin  əmək  kollektivini  əmək  müqaviləsinə  əsasən  öz  əməyi  ilə 
müəssisənin fəaliyyətində iştirak edən işçilər təşkil edir. 
Müəssisənin  mülkiyyətçiləri  əmək  kollektivinin  üzvləri,  fiziki  və  hüquqi 
şəxslər,  o  cümlədən,  xarici  şəxslər  və  həmçinin  dövlət  hakimiyyəti  və  idarəetmə 
orqanları ola bilərlər. 


  
Ayrı-ayrı  funksiyaları  həyata  keçirən  mülkiyyətçilər  arasında  müəssisə 
kapitalının müəyyən hissəsinə malik olan, sadəcə mülkiyyətçiləri (səhmdarları) və 
müəssisənin yaranmasının təşəbbüskarlarını, yəni təsisçiləri ayırmaq lazımdır. Bu 
və  ya  digəri  həm  müəssisə
n
i

əmək  kollektivinin  üzvü,  həm  də  fiziki  və  hüquqi 
şəxs  tərəfindən  ola  bilər.  Bundan  əlavə,  əmək  kollektivinin  üzvləri  arasında 
mülkiyyətçi olmayan və muzdla işləyən qrupları fərqləndirmək lazımdır. 
Beləliklə,  müəssisə  işçiləri  mülkiyyətə  münasibət  sistemində  tutduğu  yerinə 
görə aşağıdakı qruplara bölünürlər: 
1. 
Müəssisə  mülkiyyətçisi  olmayan  və  müzdla  işləyən  əmək  kollektivinin 
üzvləri; 
2. 
Müəssisənin əmək kollektivinin üzvləri; 
3. 
Müəssisənin əmək kollektivinin üzvü olmayan təsisçilər; 
4. 
Mülkiyyətçi  olub,  lakin  müəssisənin  təsisçisi  olmayan  əmək  kollektivinin 
üzvləri; 
5. 
Müəssisənin  əmək  kollektivinin  üzvü  və  təsisçisi  olmayan  mülkiyyətçi 
(sahibkar). 
Müəssisə  iştirakçılarının  iqtisadi  maraqları  bu  və  ya  digər  ixti-  saslaşrmş 
qrupa mənsubiyyətindən asıh olaraq fərqləndirilir. 
Müəssisə  fəaliyyətinin  dövlət  tənzimlənməsi,  ümumilikdə  regionun 
inkişafının  məqsəd  və  vəzifələrinin  həyata  keçirilməsində  müstəqil  və 
xüsusiləşdirilmiş təsərrüfat subyektlərinin cəlb olunması üçün həvəsləndirici vasitə 
kimi çıxış edir. 
İstənilən müəssisə (həm fəaliyyət göstərən, həm də yeni yaradılan) müəyyən 
iqtisadi  hüquqi  forma  daxilində  fəaliyyət  göstərir.  O,  yerləşdiyi  ərazi  üzrə,  yəni 
konkret region ərazisində məcburi şəkildə qeydiyyatdan keçməlidir. Buna görə də 
institusional-hüquqi  quruluş  regionda  bazar  münasibətlərinin  formalaşmasının 
mühüm  göstəricilərindən  hesab  olunur.  Onun  təkmilləşdirilməsi  və  istənilən 
istiqamətə  dəyişdirilməsi  üçün  xüsusi  region  proqramları  işlənib  hazırlamr: 
özəlləşdirmə,  kiçik  biznesin  inkişafı,  yeni  təşkilati  strukturlara  və  sahibkarlığa 
kömək  (müdafiə  olunması)  və  s.  Bundan  əlavə,  dövlətin  təsiri,  dövlət  və 
müəssisənin təşkilati-hüquqi formasından asıhdır. 
Belə ki, dövlət müəssisələrinin xüsusi kapitalının tamamilə olmadığı şəraitdə 
idarəetmə bilavasitə inzibati orqanların əlində cəmləşir. Belə müəsisələrin maliyyə 
fəaliyyəti regionların büdcələri çərçivəsində həyata keçirihr, onlar müəssisələrin və 
ya onları idarə edən orqanların normal fəaliyyətini təmin edir, ya da ictimai tələbatı 
ödəmək  üçün  mühüm  xidmətlər  istehsalı  ilə  məşğul  olurlar.  Praktiki  cəhətdən 
bütün  ölkələrdə  bu  kateqoriyaya  dövlət  və  bələdiyyə  məktəbləri,  uşaq  bağçaları, 
xəstəxanalar, mədəniyyət idarələri və s. aid edilir. 
Müəssisənin hər bir təşkilati-hüquqi formasına mülkiyyətin müəyyən forması 
uyğun  gəldiyindən  dövlət  idarəetmə  orqanları  insti-  tusional  islahatlar  həyata 
keçirərkən mülkiyyət münasibətlərini də tənzimləyirlər. 
Dövlət  və  müəssisənin  qarşılıqlı  münasibətləri
n
i
n
  əsas  formalarım  nəzərdən 
keçirək. 
Dövlət  və  idarəetmə  orqanları  müəssisə  iştirakçısı  ola  bilərlər.  Onların 
səlahiyyətinə  aşağıdakılar  aiddir:  əgər  dövlətin,  bələdiyyənin  xidmət  və  məhsul 
istehlakçılarının tələbatı artırsa,  yeni dövlət  (bələ  diyyə)  müəssisələri təsis  etmək; 
«Səhmdar  cəmiyyəti  haqqmda»  Azərbaycan  Respublikası  Qanununa  (29  avqust 


  
1995-ci ildə dəyişikliklər edilib) əsasən açıq tipli səhmdar cəmiyyətlərin təsisçiləri 
ki
mi
  çıxış  etmək;  təsis  edilmiş  səhmdar  cəmiyyətlərinin  Direktorlar  Şurasında 
özünün  nümayəndəliyinə  malik  ohnaq;  xüsusi  hallarda  səhmdarların 
yığıncaqlarında  səsvermə  prosesində  üstün  hüquqlar  verən  səhmlərin  nəzarət 
paketini  və  ya  «qızıl»  səhmləri  əldə  etmək;  qeyri-dövlət  müəssisələrinin,  o 

m
lədən iştirakçı payın hüquqları əsasında xarici part- nyorlarla birgə yaradılmış 
müəssisələrdə həmtəsisçi ki
mi
 çıxış etmək. 
Dövlət idarəetmə orqanları ya
lnız
 hər hansı bir müəssisə
nin 
mülkiyyətinin bir 
hissəsinə  mahk  olduğu  halda  onun  iştirakçısına  çev-  riürlər.  Dövlət  (bələdiyyə) 
müəssisəni  təsis  edərək  müvafiq 
inz
ibati  orqan  onun  bütün  ə
ml
akının 
mülkiyyətçisinə  çevrüir.  Başqa  təşkilati-  hüquqi  formalarda  olan  müəssisələrin 
əmlakında  dövlətin  payı  təsis  müqaviləsinin  şərtləri  ilə  müəyyən  olunur. 
Səhmləşdirmə  yolu  ilə  özəlləşdirilən  müəssisələrdə  dövlətin  payı  qanunvericiliklə 
müəyyən edi
li
r. 
Dövlətin  qarşılıqlı  təsir  formasının  ən  geniş  yayılmış  formaları 
aşağıdakılardır: 

region və dövlət ehtiyaclarını təmin etmək məqsədilə məhsulun tədarükünə 
dair müəssisələrlə müqavilələrin bağlanması; 

uyğun  büdcələrə  keçirilən  məbləğ  həddində  fəaliyyətin  ayrı-  ayrı 
istiqamətləri  üzrə  vergi  növləri  nəzərə  alınmaqla  müəssisələrə  vergi  güzəştlərinin 
müəyyən edilməsi; 

gömrük tariflərinin tənzimlənməsi və s. 
Regionların  maliyyə  müstəqilliyinin  artması  ilə  investisiya  resurslarının 
region bazarları
n
ı
n
 formalaşması baş verir. Büdcə daxilində formalaşan investisiya 
fondlarının  hesabına  investisiya  proqramlarının  maliyyələşdirilməsinin  yeni 
mexanizmi  yaradılır.  Burada  ictimai  istehsalın  investisiyalaşdırılmasmda  ağırlıq 
dövlətin makrosə- viyyəsindən region səviyyəsinə yerini dəyişdirir. 
Dövlət  tənzimlənməsinin  perspektiv  metodlarına  bir  və  ya  bir  neçə  sahənin 
kompleks  tədbirlərini  özündə  birləşdirən  targetləşdirmə  siyasəti  adlandırılan 
siyasət aid edilir. 
Özəlləşdirmə, səhmləşdirmə, təsərrüfat inteqrasiyası (birləşmə) proseslərinin 
inkişafı regionda bağlı müəssisələr şəklində ictimai istehsalın və idarəetmənin yeni 
strukturunun formalaşdırıhnasma gətirib çıxarır. Belə struktur inkişaf etmiş bazar 
iqtisadiyyatına malik ölkələrin əksəriyyətinə xasdır. 

Bağlı dedikdə, hüquqi baxımdan müstəqil müəssisələr başa düşülür ki, bunlar 
da aşağıdakı kimi bir-birilə əlaqədə olurlar: 

böyük pay iştirakçılarının nəzdində (idarəsində) yerləşən və əksəriyyət səslə 
iştirak edən (səhmdar cəmiyyət) müəssisələr; 

konsern tərkibinə daxil olan asılı və hakim müəssisələr; 

başqa müəssisənin payının ən azı dörddə birinə malik olan qarşılıqlı iştirakçı 
müəssisələr; 

sahibkarlıq müqaviləsində tərəflər. 
Müəssisə 
iştirakçılarmın 
iqtisadi 
maraqlarının 
əsaslandırı
lm
asına 
istiqamətlənmiş tənzimləyici təsir əlavə kumulyativ səmərənin meydana çıxmasına 
gətirib çıxarır və bu həm müəssisənin, eləcə də regionun inkişafımn sosial-iqtisadi 
səviyyəsinin artmasına imkan yaradır. 


  
Kumulyativ  effekt-modelin  ayrı-ayrı  elementlərinin  dəyişməsi  ilə  əlaqədar 
əldə  edilmiş  nəticələrin  toplanmasında  və  artırı
lm
asında  ifadə  olunmuş  və 
müəssiənin şərait və göstəricilərin yaxşılaşmasına yönəlmiş səmərədir. 
Keyfiyyətli kumulyativ effekt müəssisənin fəaliyyət şəraitinin əhəmiyyətli 
dərəcədə dəyişməsi ilə əlaqədardır. Hər bir müəssisənin fəaliyyət şəraitinin 
məcmuu bütövlükdə regionun həyat fəaliyyətini xarakterizə edir. 
Müəssisə üçün xarici tənzimləmə vasitəsilə keyfiyyətli kumulya- tiv effekt bu 
misallarla  ifadə  oluna  bilər:  müəssisədə  istehsal  faktorlarının  iqtisadi  nisbətinin 
dəyişilməsi  və  əmək  kollektivinin  iqtisadi  maraqlarının  daha  tam  həyata 
keçirilməsi, təsərrüfat və əmək motiva- siyasının gücləndirilməsi, təsərrüfatçıhğm, 
yeni  texnika  və  texnologiyanın  proqressiv  metodlarımn  tətbiqi  üçün  i
mk
anların 
yaranması, məhsulun yeniləşməsi və rəqabətqabiliyyəti səviyyəsinin artırılması baş 
verir. 
 
 
 
 
 

Yüklə 1,72 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   19   20   21   22   23   24   25   26   ...   90




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin