Mövzu Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1.Regionun sosial-iqtisadi inkişafının məqsıdləri,meyarları və idarə edilmə metodları
|
Mövzu 1.Regional sosial-iqtisadi inkişafın nəzəri metodoloji əsasları 1.1 Regionun sosial-iqtisadi inkişafının məqsıdləri,meyarları və idarə edilmə metodları 1.2 Regional sosial-iqtisadi inkişafın tətbiqi xüsusiyyətləri 1.3 İqtisadi rayon anlayışı.Rayonlaşmanın zəruriliyi və amilləri 1.4 Rayonlaşmanın xarici təcrübəsi və Azərbaycanda rayonlaşmanın inkişafı 1.5 Azərbaycan Respublikasının iqtisadi rayonlarının xarakteristikası 1.Regionun sosial-iqtisadi inkişafının məqsıdləri,meyarları və idarə edilmə metodları «İnkişaf» termini tez-tez aşağıdakı birləşmələr şəklində istifadə edilir: iqtisadi inkişaf, sosial-iqtisadi inkişaf, Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafı (və ya başqa ölkənin), regionun inkişafı, sahələrin inkişafı. Hər halda inkişaf ifadəsi altında hər şeydən əvvəl iqtisadi sferada mütərəqqi dəyişikliklər başa düşülür. Əgər kəmiyyət dəyişiklik- ləridirsə, onda iqtisadi artımdan danışılır. Keyfiyyət dəyişikliklərində struktur dəyişikliklərindən və ya inkişafın məz m ununun dəyişilməsindən, yaxud da iqtisadi sistemin yeni xarakteristika almasından söhbət gedə bilər. Xalis iqtisadi xarakteristikalarla yanaşı çox vaxt inkişafın sosial parametrlərinə baxılır. Sosial xarakteristikalar çoxdan hər bir regionun inkişaf dərəcəsini qiymətləndirən tamhüquqlu göstəricilərə çevrilmişdir. İnkişaf həmişə məqsədi və ya məqsədlər sistemini müəyyən edən istiqamətə malikdir. Əgər bu istiqamət müsbətdirsə, onda tərəqqidən, mənfidirsə tədricilik və ya tənəzzüldən danışıla bilər. Başqa sözlə, regionların inkişafımn təbiəti həmişə müəyyən məqsəd və ya bir neçə məqsədi nəzərdə tutur. Regionun inkişafı çoxölçülü və çoxbaxışh prosesdir. Buna, adətən müxtəlif sosial və iqtisadi məqsədlərinin məcmuu nöqteyi-nəzərdən baxıhr. Sosial-iqtisadi inkişaf aşağıdakı baxışlan özündə birləşdirir: 1) istehsahn və gəlirlərin artımı; 2) cəmiyyətin institusional, sosial və inzibati strukturlarda dəyişikliklər; 3) ictimai şüurda dəyişikliklər; 4) ənənələrdə və adətlərdə dəyişikhklər. Hazırkı dövrdə dünyanın bir çox ölkələrinin və onların regionlarının iqtisadi inkişafımn əsas məqsədi əhalinin həyat keyfiyyətinin yaxşıfaşdırıhnasıdır. Buna görə də sosiaf-iqtisadi inkişaf prosesi üç tərkib elementi ni özündə birləşdirir: 5) əhalinin gəhrlərinin artırmaq, sağlamlığını yaxşılaşdırmaq və təhsil səviyyəsini yüksəltmək; 6) İnsan ləyaqətinə hörmət etməyə yönəldilmiş sosial, siyasi, iqtisadi və institusional siste min formalaşması nəticəsində insanların özünəhörmətinin art ım ı n a imkan verən şərait yaratmaq; 7) insanların azadlıq, o cümlədən iqtisadi azadhq dərəcəsini yüksəltmək. Ölkənin və regionların sosial-iqtisadi inkişaf səviyyəsini qiymətləndirərkən həyat keyfiyyətinin sonuncu iki elementi heç də həmişə nəzərə alı nmı r, ancaq son dövrdə iqtisad e lmin də və siyasi təcrübədə onlara daha çox əhəmiyyət verilir. Hər bir regionun inkişafı çoxməqsədli və çoxmeyarh prosesdir. Regionların inkişafının məz m unu çox fərqlənə bilər. Həqiqətən də Abşeron, Grəncə, Quba- Xaçmaz, Lənkəran, Aran, Dağlıq Şirvan regionları və Bakı şəhərinin inkişafı öz məz m ununa görə kəskin fərqlənir və bu fərqlər həm də hər bir regionun xüsusiyyətləri, onun istehsal strukturu, coğrafi vəziyyəti, istehsal ixtisaslaşması və s. ilə şərtlənir. Regionun sosial-iqtisadi inkişafının məqsədləri ki mi gəlirlərin artımı, təhsilin, qidalanma və səhiyyənin yaxşılaşması, yoxsulluq səviyyəsinin azaldılması, ətraf mühitin sağlamlaşdırıhnası, imkanların bərabərliyi, şəxsi azadlığın genişlənməsi, mədəni həyatın zənginləşdi- rilməsindən istifadə olunur. Bu məqsədlərdən bəziləri oxşardır. Lakin müəyyən şərtlərdə onların köklü fərqləri ola bilər. Regionların inkişafı məqsədlərinə müvafiq olaraq meyarlar (inkişaf xarakteristikaları) və bu meyarları ölçən göstəricilər sistemi qurulur. İnkişafın məqsədləri və sərvətlərin iyerarxiyasına görə ölkələr və regionlar arasında bəzi fərqlərə baxmayaraq beynəlxalq təşkilatlar arasında bəzi universal inteqral göstəricilərlə qiymətləndirihrlər. Bu göstəricilərdən biri də BMT-nin İnkişafı Proqramı çərçivəsində işlənib hazırlanan insanın inkişafı indeksidir. Bu göstərici ölkəni 00- dan 1-ə qədər yüksələn əhəmiyyətinə (vacibliyinə) görə sıraya düzür. Bu halda hesablama üçün iqtisadi inkişafın üç göstəricisindən istifadə olunur: -doğulandan gözlənilən ömür müddəti; -zehni potensial (yaşlı əhalinin savadlılığı və təhsil vermə n i n orta müddəti); -valyutanın alıcıhq qabiliyyəti və gəlirin faydahhğınm son həddinin azalmasını nəzərə almaqla adambaşına düşən gəlirin həcmi. Beynəlxalq təhhldə olduğu kimi regionlararası müqayisədə də insanın inkişafı indeksindən və başqa analoji göstəricilərdən istifadə etmək olar. İnteqral göstəricilərlə yanaşı regionun inkişafının müxtəlif istisna göstəricilərindən də istifadə etmək olar. Bunlara daxildir: 1) əhalinin hər nəfərinə düşən milli gəlir; 2)müxtəlif maddi nemətlərin istehlak səviyyəsi; 3)gəlirlərin diferensiallaşması dərəcəsi; 4)yaşama müddəti (ömür); 4)fiziki sağlamlıq səviyyəsi;5)təhsil səviyyəsi; 6)əhalinin xoşbəxtlik dərəcəsi. Uzunmüddətli və qısamüddətli məqsədlərə və bunlara uyğun ölkənin iqtisadi inkişaf meyarlarını ayırmaq məqsədəuyğundur. Uzunmüddətli məqsədlər arasında sənayeləşmiş cəmiyyətin yaranması və inkişafı, gələcək nəsillər üçün yüksəkixtisaslı iş yerlərini yaratmaq, səhiyyənin, təhsilin və mədəniyyətin səviyyəsi də daxil olmaqla ölkənin bütün vətəndaşlarının həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi vardır. Qısamüddətli məqsədlər kimi böhranın aradan qaldırılması və növbəti ildə, kvartalda, ayda və s. ümumi milli məhsullar artımımn konkret həcmlərinə nail olmaq və başqalara baxmaq olar. Uzunmüddətli və qısamüddətli məqsədlər öz mahiyyətinə görə güclü fərqlənir, onlara nail olmaq tədbirləri də həmçinin eyni deyildir. İqtisadi inkişafın meyarları heç də həmişə məqsədlərin və ya məqsədli oriyenterlərin rolunu oynaya bilməz və əksinə. Çox vaxt regional inkişafın faktiki məqsədləri kimi müvəffəqiyyətlə inkişafın zəruri şəraiti rolunu oynayan aralıq vəzifələr çıxış edir. Regionun və ya şəhərin inkişafının belə taktiki məqsədləri arasında aşağıdakıları göstərmək olar: -yeni biznes növlərinin cəlb edihnəsi; -mövcud biznesin genişləndirilməsi; -kiçik biznesin inkişafı; -şəhərin mərkəzinin inkişafı; -sənayenin inkişafı; -xidmət sferasının inkişafı; -region əhalisi n i n məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsi. Regionun iqtisadi inkişaf səviyyəsinin müəyyən edilməsində maddi nemətlər istehsalı və istehlakı səviyyəsini və əhalinin hər nəfərinə (ümumi daxili məhsul (ÜDM), ümumi milli gəlir (ÜMM), əhalinin hər nəfərinə real ÜMM, bu göstəricilərin artım sürəti) bu səviyyənin artımı kimi ənənəvi göstəricilərin böyük əhəmiyyəti vardır. İnkişaf dinamikasını qiymətləndirmək üçün regionda iqtisadi artım sürətini qiymətləndirən: adambaşına gəlirin artı m sürətləri, əmək məhsuldarlığı, habelə istehsalın və cəmiyyətin struktur transformasiyasının sürətləri kimi göstəricilərdən istifadə etmək məqsədəuyğundur. ÜDM, adambaşına gəlir, əmək məhsuldarlığı və onların artım sürəti kimi təmiz iqtisadi göstəricilər regionun sosial-iqtisadi inkişafını tam şəkildə qiymətləndirə bi lm ə/. Ömür müddəti, əhalinin sağlamlıq səviyyəsi, onun təhsil və ixtisas səviyyəsi, habelə istehsalda və cəmiyyətdə struktur dəyişiklikləri göstəriciləri də əhəmiyyət kəsb etmir. Ənənəvi olaraq ölkələr və regionlar sərvət nöqteyi-nəzərdən meşələrə, faydalı qazıntılara, torpağa, təbii şəraitə, əsas fondlara, coğrafi vəziyyətə görə qiymətləndirilir. Dəyərin çox hissəsini yaradan qeyri- maddi istehsal sferasına dair yeni təsəvvür ölkə və regionlarm sərvətinin qiymətləndirilməsi meyarlarını dəyişdirir. İxtisaslı işçi qüvvəsinin, idarəetmə texnologiyaların, bazar infrastrukturunun, biznes şəbəkəsinin, təşkilat mədəniyyətinin mövcudluğu birinci yerə irəli sürülür. İqtisadi inkişafın yeni mənbələri və amillərinə dair yeni baxışlara, yəni bütövlükdə ölkənin iqtisadi inkişafının istiqamətlərinə və sürətlərinə həlledici təsir göstərən təhsilə, ehnə, tibbə, telekommunikasiyalara, menecmentin şərtlərinə yenidən baxmağı tələb edir. Beləliklə, region səviyyəsində aşağıdakı meyarları və onlara müvafiq sosial- iqtisadi inkişaf göstəricilərini gözdən keçirmək olar: 1)ÜMM və ya ÜDM (mütləq həcmi və əhalinin hər nəfərinə) və bu göstəricilərin artım sürətləri; 2)əhahnin gəlirlərinin orta səviyyəsi və onların diferensiallaşması dərəcəsi; 3)ömür müddəti, i n sanların fiziki və psixoloji sağlamhq səviyyəsi; 4)təhsil səviyyəsi; 5)maddi nemətlərin və xidmətlərin (ərzaq məhsuUarı, mənzil, telefon xidmətləri) istehlak səviyyəsi, ev təsərrüfatlarımn uzun müddət istifadə olunan mallarla tə min olunması; 6)sağlamlıq səviyyəsi (poliklinikalarla, xəstəxanalarla, apteklərlə, diaqnostika mərkəzləri ilə və təcili yardım xidmətləri ilə təmin olunması, göstərilən tibbi xidmətlərin keyfiyyəti); 7)ətraf mühitin vəziyyəti; 8)insanların mədəni həyatının zənginləşdirilməsi. Regionun iqtisadi inkişafının qiymətləndirilməsinin standart üsulu istehsal səviyyəsinin qiymətləndirilməsidir.Belə qiymətləndirmə bu gün birtərəflidir və kifayət deyildir. Ölkələrin iqtisadi inkişafının qiymətləndirilməsinə beynəlxalq təşkilatların işləyib hazırladıqları yanaşmalar regionun inkişaf səviyyəsinin qiymətləndirilməsində yalnız istehsalın həcminə deyil, həmçinin də təhsil, səhiyyə, ətraf mühitin vəziyyəti, iqtisadi sferada imkanların bərabərliyi, şəxsi azadlıq və həyat mədəniyyəti kimi istiqamətlərini də nəzərə almağa məcbur edir. Tamamilə yerinə düşür ki, regionun inkişafının inteqral göstəricisi kimi müxtəlif ölkələrin inkişafını qiymətləndirmək üçün BMT-nin İnkişaf Proqramında tətbiq olunan insanın İnkişaf indekslərindən istifadə etmək olar. Hal-hazırda Azərbaycan şəhərlərinin şəhərətrafı ərazilərinin çoxunda daim çoxalan zibilliklər mövcuddur. Daça qəsəbələri deyilən yaşayış məntəqələri özlərinin tullantıları yığılan anbarlarla bitişik yerləşmişdir. Torpaqların xeyli hissəsi həmişəhk ekoloji sferadakı cəhalətin təsirinə düşür, əvəzsiz itir, mahyyə vəsaiti n i n ümumən çatış- maması ilə əlaqədar təsərrüfat dövriyyəsindən çıxır. Bu, əhahnin rifahının kompleks ekoloji problemlərdən ya lnız bir istiqamətidir. Bir sıra şəhərlər suyun və havamn yol verilən normadan qat-qat artıq çirklənməsi ilə xarakterizə olunur. Xeyli miqdarda məhsuldar torpaqlar hər il əvəzsiz kənd təsərrüfatı dövriyyəsindən çıxır. Bütün mənfi ekoloji meyillər Azərbaycanın regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı vəziyyətinə təsir göstərir. Regionun, şəhərin və ya rayonun, yəni hər səviyyədə yerli hakimiyyət orqanları iki əsas funksiyanı yerinə yetirir: əhaliyə və müəssisələrə xidmət göstərmək (yolların qorunması, su, istilik və enerji təchizatı, zibilin yığışdırılması, parkların və istirahət yerlərinin mühafizəsi və s.) və tabeçiliyində olan ərazilərin sosial-iqtisadi inkişafını idarə etmək. İnkişafın idarə edihnəsi müxtəlifsəpkili strategiyaların, proqramların konkret fəaliyyətin köməyilə həyata keçirilə bilər, bununla da yerli idarəetmə orqanları region iqtisadiyyatının inkişafını stimullaşdırmağa, yeni iş yerlərini yaratmağa, vergi bazasını artırmağa, yerli cəmiyyəti maraqlandıran müəyyən iqtisadi aktivlik növləri üçün imkanları genişləndirməyə çalışır. İqtisadi inkişafın gedişinə regional idarənin bütün mümkün metodlarını aşağıdakı kimi dürüst ifadə etmək olar: 1) işgüzar aktivliyi inkişaf etdirmək üçün regionda əlverişli ümumi şərait yaratmaq; 2) işgüzar aktivliyi tənzimləmək; 3) region idarəsi ilə biznesin birbaşa kooperasiyası. Regional inkişafın idarə edilməsinin bu metodlarına baxaq. Bu şərtlərə bazar infrastrukturunun, torpağın və iqtisadi aktivliyin yeni növlərini inkişaf etdirmək üçün onun hüquqi əsaslarının olması, yaxşı inkişaf etmiş nəqliyyat, rabitə, ofis təsərrüfatı və s. daxil etmək olar. Qərb ölkələrində idarə tez-tez regional infrastruktura investisiyaları, torpaq sahələrinin yenidən təşkili üzrə müəyyən tədbirlər həyata keçirir, habelə regiona yeni biznes növlərini cəlb etmək üçün regional marketinq çərçivəsində iş aparır. Bazar münasibətlərinin təşəkkülü şəraitində Azərbaycan regionlarının idarələri bu dolayı təsir növləri ilə yanaşı, bazar i n frastrukturunun əsasını təşkil edən yeni institutlara da birbaşa yardum həyata keçirir. Bütün növlərdə biznes üçün baza sayılan yollar, telefon, şəhər vağzalları, aeroport və başqa i nf rastrukturun yaradılması və möhkəmləndirilməsi üzrə aktiv hərəkət ənənəvidir. Torpaqda da həmçinin məqsədyönlü hərəkəti həyata keçirmək olar torpaq sahələrini birləşdirmək və xırdalamaq, satın ahnaq və satmaq, icarəyə vermək və hətta əvəzsiz istifadəyə vermək və s. regionda həm ümumi istiqamət, həm də yeni işgüzar aktivhyin intensivliyi torpağa münasibətdə konkret hərəkətdən asılıdır. Hər hansı regionun iqtisadi inkişafının müstəqil a mili k im i son illərdə beynəlxalq amil üzə çıxdı: beynəlxalq əlaqələr nə qədər intensiv olarsa, bir qayda olaraq region iqtisadiyyatının inkişafına da bir o qədər çox təkan verəcəkdir. Regiona xarici investisiyaların cəlb edilməsi, beynəlxalq əlaqələrin və beynəlxalq ticarətin köməyi bütövlükdə iqtisadi inkişafın nisbətən müstəqil və son dərəcə səmərəh alətinə çevriir. Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|