«MÜhasibat uçotu və audiT» (DƏrsliK) MÜNDƏRİcat


I MÖVZU. AUDİTİN MAHİYYƏTİ, ƏHƏMİYYƏTİ VƏ TƏŞKİLİ



Yüklə 1,69 Mb.
səhifə15/17
tarix06.09.2017
ölçüsü1,69 Mb.
#29034
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17

I MÖVZU. AUDİTİN MAHİYYƏTİ, ƏHƏMİYYƏTİ VƏ TƏŞKİLİ


    1. Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və vəzifələri

    2. Azərbaycanda auditin yaranması və inkişafı

    3. Auditin formaları

    4. Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınması

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT

              1. V.Novruzov. «Azərbaycanda audit sisteminin islahatı konsepsiyası», «Maliyyə və uçot» jurnalı ,№ 3-4, 2000

              2. İ.Abbasov «Auditin nəzəri məsələləri», Bakı Biznes Universiteti, 1997

              3. Ə.Daşdəmirov «Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müstəqil maliyyə nəzarəti kimi auditin rolu», «Maliyyə və uçot» jurnalı, № 5-6, 1999


1.1. Auditin mahiyyəti, əhəmiyyəti və vəzifələri

Auditor ixtisasının bir neçə yüz illərdən artıq inkişaf tarixi vardır. Hələ bizım eradan əvvəl, təxminən 200-cü ildə Rim imperiyasi dövründə maliyyə və məhkəmə işlərini aparan vəzifəIi şəxslər dövlət mühasiblərinin fəaliyyəti üzərində nəzarət edirdilər.

Nəzarət xidmətini yerinə yetirən vəzifəli şəxsiərin hesabatları Rimə göndərilıir və dinlənilirdi. Belə təcrübə ilə əlaqədar olaraq «auditor» termini yaranmışdır ki, bu da latinca «dinləyici» mənasını ifadə edir.

Amerikada auditor yoxlaması formasında ilk əməliyyat 1631-ci lidə Hollandiyadan ABŞ-ın Plimuta, Massaqusets ştatına mühasib göndərilmiş və ödənilməmiş borcların vəziyyəti yoxlanılmışdır, Lakin auditin qanunvericilik vətəni Böyük Britaniya hesab olunur ki, 1844-cü ildə şirkətlər haqqında bir sira qanunlar qəbul olunmuşdur. Həmin qanunlara görə şirkətlər ildə bir dəfədən az olmayaraq xüsusi mütəxəssislər - dəvət etməklə mühasibat əməliyyatlari üzrə yoxlamalar təşkil etməlı və onun nəticələrini xüsusi hesabatla səhmdarların yığıncağında müzakirə etməli idilər.

Bütün dünya ölkələrinin təcrübəsi göstərir ki, təsərrüfatdaxili iqtisadi nəzarət yeni idaretmə sistemində mühüm vasitələrdən hesab olunur. Tarixi baxımdan iqtisadı əməliyyatların aparılmasında idarə etmədə nəzarətin böyük roluna həmişə diqqət verilmişdir. Tarixçilərin təsdiq etdiyinə görə insanlar hesabatın müxtəlif formaları ilə 6000 il bundan əvvəl tanış olmuşlar,

Bir sıra fundamental iqtisadi proseslərin həllində uçot və iqtisadi nəza­rə­tin vacibliyi orta əsr alimləri tərəfindən qeyd olunmuşdur. Hətta belə fikirlərdə Platonun və Aristotelin adları çəkılır. O vaxtlar uçot və iqtisadi nəzarət haqqında müəyyən fikirlər olmasına baxmayaraq az yazılar dərc olunmuşdur.

Auditor haqqında ilk sənəd Avropanın digər məkanında müəyyən olun­muşdur. İngilisdilli ölkələr içərisində auditor fəaliyyətinə aid olan məlumatlar, alimlərin müəyyən etdiyinə görə 1130-cu ildə İngiltərə və Şotlandiyanin «Xəzinə» adlanan arxivində saxlanılan sənədlər içərisində aşkar edilmişdir.

Bununla əlaqədar olaraq qeyd olunmalıdır ki, 24 mart 1324-cü ildə İngil­tə­rənin Kralı II Eduard özünün xüsusi fərmanı ilə üç şəxsi dövlət auditoru tə­yin etmişdir. Düzdür, o vaxtlar həmin şəxslər hazırda bizım düşündüyümüz au­ditor keyfiyyətinə malik olmamışlar. Lakin elan olunmuş Kral fərmanından müəyyən olunur ki, həmin şəxslər auditor vəzifələrini icra etmişlər.

Müasir dövrdə idarəetmə sistemində nəzarət elə bir sahədir ki, ondan ge­niş istifadə edilməsi əsasında ölkə iqtisadiyyatının hansı sahəsindən asılı ol­ma­ya­raq, istər müəyyən müəssisə və şirkətin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə aid ol­sun, istərsə də dövlət quruluşu və iqtisadiyyatı ilə əlaqədar məsələlər olsun, on­dan istifadə olunması ilə mövcud fakt və dəqiq vəziyyət araşdırıla və öy­rə­ni­lə bilir, fəaliyyətin daha da inkişafı, təkmilləşməsinə dair düzgün, real qərarlar qəbul edilməsinə əsas verir.

Müasir şəraitdə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında audit nəzarətinin xüsusi əhəmiyyəti və rolu qeyd olunmalıdır. Hazırda bütün dünya öikələrində audit xidməti geniş şəkildə inkişaf etmiş və iqtisadiyyatın bütün sahələrində özünün nəzarətedici mövqeyini əsaslı şəkildə möhkəmləndirmişdir. Qərb ölkələrində auditin 150-ildən artıq inkişaf tarixi vardır.

Ümumiyyətlə, dünya öikələrində audit fəaliyyətinin əsaslı inkişafı audit üz­rə transmilli şirkət və firmaların yaradılmasına, onların fillallarının təşkilinə im­kan vermişdir. Firmaların auditor xidmətləri çox yüksək səviyyədə qiymət­lən­dirılır. Bunun nəticəsidir ki, 1988-ci ildə dünya ölkələrində olan auditor firmalarının gəliri 6,5 milyon ABŞ dolları həcmində olmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, mühasib-auditorlar Böyük Brilaniyada XIX əs­rin ortalarında fəaliyyətə başlamışdır. 1862-ci ildə İngiltərədə, 1867-ci ildə Fran­sa­da və 1937-ci ildə ABŞ-da auditin labüdlüyü haqqında qanun qəbul edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası iqtisadiyyatının hazırkı inkişaf mərhələsi nəza­rət sisteminin daha da genişlənməsi və onun bütün imkanlarından tam istifadə edilməsini qarşıya qoyur. Respublikamızda ixtisaslaşdırılmış müstəqil nəzarət funksiyasını yerinə yetirən audit xidmətindən daha geniş və səmərəli istifadə olunmalıdır.

Onu da nəzərə almaq lazımdır ki, audit üzrə Beynəlxalq Sıandartların mü­əy­yən etdiyi qaydalara görə bütün dünya ölkələrində hər bir müəssisə və şir­kətin illik mühasibat uçotu və hesabatı audit yoxlamasından keçdikdən, ona audit rəyi verildikdən sonra həmin hesabat ölkənin maliyyə vergi orqanları və kə­nar şəxsləri tərəfindən hesabat hüququnda qəbul olunur. Audit yoxla­ma­sından keçməyən mühasibat hesabatı qanuni hesabat kimi qəbul oluna bilməz.

Auditor müəssisə təsərrüfat- maliyyə fəaliyyətini yoxlamaq və onun göstəricilərinin etibarlı olduğunu muəyyən etməklə yanaşı, xərclərin düzgün sərf olunması,mənfəətin artırılması və təsərrüfat fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması üçün konkret tədbirlər planı tərtib edir. Auditi müəyyən mənada sahibkarlıq fəaliyyətinin ekspertizası adlandırmaq olar. Göstərilən vəzifənin həlli audito­run iqtisadi subyekt ilə bağladığı müqavilə əsasında yerinə yetirilir. Ona görə də auditor yüksək biliyə malik olan mütəxəssis olmaqla yanaşı, səriştəli və müs­təqilliyini tə'min etmə xarakterinə malik olan şəxs olmalıdır.

Azərbaycan Respublikasında auditor fəaliyyətinin təşkili və onun həyata keçirilməsi respublikanın 16 sentyabr 1994-cü il tarixli «Auditor xidməti haq­qında» Qanunun qəbul olunması ilə başlanmışdır. Həmin Qanuna əsasən Azər­­baycan Respublikasının Auditorlar Palatası yaradılmışdır. Auditorlar Palatası respublikada auditor xidmətinin dövlət tənzimlənınəsini və inkişafını təşkil edən, mülkiyyətçilərin əmlak hüquqlarını, dövlətin və təsərrüfat sistem­lə­ri­nin, auditorların mənafelərini müdafiə edən, sərbəst auditorların və auditor­lar təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət edən müstəqil maliyyə orqanıdır.

Auditorlar Palatası haqqında qanunda deyildiyi kimi, «Audit əmtəə isıeh­sa­lı və satışı, xidmət göstərilməsi ilə məşğul olan təsərrüfat subyektlərinə mü­ha­sibat uçotunun dəqiq və dürüst aparılmasının mühasibat və maliyyə he­sa­bat­larının müstəqil yoxlanılmasıdır». Audit xidməti sahibkarlıq fəəliyyəti ol­maq­la, sifarişçiyə xidmət göstərilməsi, sifarişçinin maliyyə vəziyyətinin yaxşı­laş­dırilması vəzifələrini yerinə yetirir.

Audit fəaliyyətinin həyata keçirilməsi və təkmilləşdirilməsi sahəsində ke­çən dövr ərzində müəyyən işlər görülmüşdür. 1999-cu ilin iyun ayında res­pub­­li­kamızda ABŞ-ın Daxili Auditorlar Institutunun «Audit-Azərbaycan» bölmə­sinin acılması da aparılan işlərin nəticəsidir. Nəzərə almaq lazımdır ki, ABŞ-da fəaliyyət göstərən Daxili Auditorlar İnstitutu dünyanın hər yerində fəaliyyət göstərən auditorları təşkilatlandırır və bu peşəni daha da inkişaf etdirmək üçün köməkliklər göstərir.

ABŞ-da yüksək ixtisaslı mütəxəssislər hazırlamaq imkanına malik olan daxili auditorlar təşkilatı 1941-ci ildə yaradılmış və Daxili Auditorlar İnstitutu adlanmışdır. İnstitut özünün beynəlxalq mərkəzini 1970-ci ilin əvvəllərindən Florida Ştatına köçürülmüşdür.

Hazırda İnstitut dünya ölkələrində fəaliyyətdə olan auditorlar təşkilatları içərisində özünün yüksək səviyyəli mütəxəssisliyi ilə fərqlənir. İnstitutun ABŞ-da bölmələrindən başqa həmin ixtisas profili üzrə Avstraliyada, KXR-da, Hindistanda, Izraildə, Yaponiyada, Malayziyada, Yeni Zellandiyada, Cənubi Amerikada, Böyük Britaniyada və Şımali İrlandiyada milli İnstitutlar vardır. İnstitut özünün fəal İşi ilə daxili auditorların fəaliyyətini əlaqələndirməklə, ümumi təhsilin genişləndirilməsi ilə yanaşı, auditor təcrübəsi ilə əlaqədar olan məsələlərə aid müəyyən normaların tərtib olunmasını həyata keçirir.

Bununla yanaşı, respublikamızda auditorlar fəaliyyətinin daha da geniş­lən­məsinə ehtiyac vardır. Xüsusilə respublikamızda nazirlik, komitə və başqa mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarında mövcud olan nəzarət-təftiş qruplarının ləğv olunması auditor xidmətinin hərtərəfli genişlənməsi üçün şərait yarat­mış­dır, Audit xidmətindən sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrlə ya­na­şı, bütün idarə, müəssisələrdə və şirkətlərdə istifadə olunmalıdır. Res­pub­li­ka­da audit xidmətinin daha da genişləndirilməsi məqsədilə «Audit xidməti haq­qında» qanunda müəyyən əlavələr edilməsinə ehtiyac vardır.

Dünya ölkələrinin audit təcrübəsindən istifadə edərək və qəbul olunmuş Beynəlxalq Audit Slandartlarına uyğun olaraq respublikadakı sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olan müəssisələrin, şirkətlərin, dövlət müəssisələrinin audit yoxlamalarından keçmələri və onların illik maliyyə hesablarına auditor rəyinin verilməsinin labüdlüyünün həll olunması məqsədəuyğun olar və həmin mü­əs­sisələrin qarşılarında qoyulmuş vəzifələrin yerinə yetirilməsində nəzarəti təmin etmiş olardı. Qeyd etmək lazımdır ki, hazırda bəzi dövlət müəssisələrində illik təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin təftişinin təğv olunması, onların fəaliyyətində ciddi çatışmazlıqların əmələ gəlməsi ilə nəticələnməsi məlum məsələlərdəndir.

Beləliklə, göstərilənlər belə nəticəyə əsas verir ki, bazar iqtisadiyyatına ke­çid şəraitində təsərrüfatdaxili nəzarət, audit nəzarəti və təsərrüfatın idarə olun­ması ilə əlaqədar olan digər nəzarət formaları hərtərəfli genişlənməli və təkmil­ləşdirilməlidir.

Nəzarət - idarəetmədə ən vacib vasitələrdən biridir. Heç bir idarəetmənin onun fəaliyyətinə aid olan qaununçuluğun düzgün yerinə yetirilməsinə nəzarət olmadan faydalı hesab etmək olmaz. Nəzarətsizliyin hərc-mərcliklə nəticə­lən­mə­sini sübut etməyə ehtiyac yoxdur.

Auditor fəaliyyətinin əsas məqsədi iqtisadi subyektlərin mühasibat (ma­liy­yə) hesabatlarının düzgünlüyünü və onların apardıqları maliyyə və təsər­rü­fat əməliyyatlarının mövcud olan qanunvericiliyə və normativ aktlarda uy­ğun­lu­ğunu müəyyən etməkdir.

Beləliklə, audit yoxlamasının məqsədi maliyyə hesabatlarının yoxlanması ilə, hesabatların düzgünlüyünün təsdiqi və ya onların qeyri-düzgün olmasının müəyyən olunması, yoxlanılan dövrdə məsrəflərin, gəlirlərin və müəssisə fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin uçotda və hesabatda tam, düzgün və dəqiq əks etdirilməsinin yoxlanılması, mühasibat uçotunun və hesabatlarının təşkili və tərtibi qaydalarını tənzımləyən qanunvericiliyə və normativ sənədlərə əməl olunmasına nəzarət və müəssisə əmlakının daha səmərəli istifadə imkanlarının müəyyən olunmasıdır.

Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamənin 13-cü maddəsində sərbəst auditorlar və auditor təşkilatlarının vəzifələrİ aşağıdakı qaydada müəyyən olunmuşdur.

• auditin aparılmasında Azərbaycan Respublikası qanunvericiliyini tələb­lərinə hökmən rlayət etmək;

• auditor yoxlamalarını və digər xidmətlərini keyfiyyətli həyata keçirmək;

• yoxlanmalı müəssisədə şəxsi əmlak mənafeyi, yoxlanılan müəssisənin rəh­bərliyindən hər hansı, şəxslə birbaşa qohumluq əlaqəsi, müəssisənin təsis­çi­si, mülkiyyətçisi və ya səhmdar olduqda, müəssisədə bundan əvvəl öz peşə fəa­liy­yəti ilə bağlı xidmətlər göstərdikdə auditorlara həmin müəssisələrdə audit aparmaq qadağandır və bu barədə sifarişçiyə xəbər verilməlidir;

• sifarişçinin mühasibat uçotunun və hesabatının vəziyyətinin düz­gün­­lüyünü, qüvvədə olan qanunlara və normativ aktlara uyğunluğunü yoxlamaq;

• auditin aparılması zamanı aşkar edilmiş bütün pozuntular, mühasibat uço­tunun aparılması və hesabatların tərtibi llə bağlı pozuntular haqqında sifarişçinin rəhbərliyinə məlumat vermək;



  • sifarişçinin tələbi ilə aparılan audit zamanı əldə edilən məlumatı (məhkəmə orqanlarının tələb etdiyi hallar olmaqla) məxvi saxlamaq;

  • yoxlama gedişində alınmış və ya tərtib edilmiş sənədlərin qorunub sax­an­masını təmin etmək.

1.2 Azərbaycanda auditin yaranması və inkişafı

Azərbaycan Respublikasında auditin yaranması bilavasitə respublikada suvereriliyin əldə edilməsi və bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar, iqtisadi subyektlərin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti üzərində iqtisadi nəzarət sisteminin yenidən qurulması ilə əlaqədar həll olunmuşdur.

Məlumudur ki, keçmiş SSRİ tərkibində olan ölkələrdə və o cümlədən Azər­baycan Respublikasında idarə və müəssisələrin təsərrüfat-maliyyə fəa­liy­yə­ti üzərində iqtisadi nəzarət həmin dövrdə mövcud olan inzibati-amirlik sis­temi tələbləri əsasında aparılırdı. Beləliklə, Azərbaycanda ümumiyyətlə audit yox idi. Ölkə daxilində bütün iqtisadi nəzarət sistemi nazirliklərin, birliklərin tabeçiliyində təşkil olunmuş nəzarət - təftiş orqanları tərəfindən aparılırdı.

Rusiya iqtisadiyyatında auditor xidmətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq təşəbbüslər olsa da, onlar əsaslı şəkildə inkişaf etməmişdir. Bəzi məlumatlara görə Rusiyada auditor ixtisası I Pyotr tərəfindəh müəyyən olunmuşdur. Rusiyada auditoru andlı mühasib adlandırırdılar. Tarixən üç dəfə 1889, 1912 və 1928-ci illərdə auditor İnstitutunun yaradılmasına təşəbbüslər olmasına baxmayaraq, nəticəsiz olmuşdur.

Azərbaycan Respublikasında auditor fəaliyyətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq 1991-ci ilin iyulun 31-də Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabineti respublika Maliyyə Nazirliyi yanında «Təsərrüfat Hesablı Auditor Mərkə­zi»­nin yaradılması haqqında qərar qəbul etmişdir.

Həmin qərarın icrası ilə əlaqədar olaraq «Təsərrüfat Hesablı Auditor Mər­kəzi haqqında Əsasnamə» təsdiq olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Ma­liyyə Nazirliyı yanında Təsərrüfat hesablı Auditor Mərkəzi nazirliklər və baş idarələrin, müəssisə, idarə və təşkilatların kooperativlərin sifarişləri əsasın­da, habelə hüquq mühafizə orqanlarının tələbi ilə müqavilə üzrə haqqı ödənil­mək­lə, təftiş və yoxlamalar keçirilməli, təsərrüfat mexanizmini təkmil­ləş­dirilməsinə dair metodiki və əməli yardım göstərilməsi müəyyən olunmuşdur.

Auditor Mərkəzinin işinin həcmi şəraiti və yoxlamalar keçirilməsi təsər­rü­fat mexanizminin təkmilləşdirilməsinə dair metodik və əməli yardım göstəril­məsi üçün sifarişçilərlə başlanan müqavilələrin məbləği ilə müəyyən olunurdu.

Daha sonra 27 mart 1992-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə respublika Maliyyə Nazirliyində Lisenziya Komissiyası yaradılmışdı.

1994-1996-cı lilərdə Azərbaycan Respublikasında beynəlxalq standartlara uyğun olan müstəqil auditor xidmətinin təşkili ilə əlaqədar olaraq normativ - hüquqi aktlar qəbul edildi. 1994-cü ilin sentyabrın 16-da «Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikası Qanunu qəbul olunmuşdur.

1995-ci ilin iyunun 20-də Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatasının təş­kili ilə əlaqədar qərar qəbul olunmuşdur. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 1995-ci il 19 sentyabr tarixli qərarı ilə «Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası haqqında Əsasnamə» qəbul olundu. Beləliklə, 1996-cı ilin aprelindən Azərbaycan Respublikasının Auditorlar Palatası öz fəaliyyətinə başlamışdır.

Auditorlar Palatasına Azərbaycan Respublikası ərazisində auditor xid­mə­ti­nin dövlət tənzimlənməsini təşkil etmək, bu sahənin inkişafına, təkmilləş­diril­mə­sinə yönəldılmış normativ aktlar, tədbirlər sistemi hazırlamaq, dövlətin, tə­sər­rüfat subyektlərinin və auditorların mənafeyini müdafiəsini tə'min etmək, au­ditorların fəaliyyətinə nəzarət etmək vəzifəsinin yerinə yetirilməsi həvalə edilmişdir.

Auditorlar Palatası fəaliyyətə başlaqıqdan sonra xeyli işlər görülmüşdür. 1996-2000-ci illər ərzində Respublikada göstərilən auditor xidmətinin həcmi 3,3 milyard manatdan 15,6 milyard manata qədər, yəni 4,7 dəfə artmışdır. Həmin dövrdə keçirilən imtahanlarda 203 nəfər Azərbaycan vətəndaşı auditor adı almaq üçün müvafiq qaydada imtahanlarda iştirak etmiş və onlardan 151 nəfərinə Lisenziya verilmişdir. Onların böyük bir hissəsi beynəlxalq təşkilatların iştirakı ilə keçirilən kurslarda öz İxtisaslarını artırımışlar.

Auditor Palatası yaranana qədər Azərbaycan Respublikası - Maliyyə Na­zir­liyİ yanında təşkil olunmuş «Azəri-audit» mərkəzi tərəfindən 15 avqusı 1995-ci ildə 24 nəfər imtahan vermiş və onlara da respublika Auditorlar Pa­la­ta­sının Lisenziyası verilmlişdir. 1996-2000-ci illər ərzində Azərbaycan Res­pub­li­kasında 26 yerli və 6 xarici ölkə təşkilatına auditor fəaliyyəti ilə məşğul olmaq üçün Lisenziyalar verilmişdir

1.3. Auditin formaları

Auditor fəaliyyəti, sahibkarlıq fəaliyyəti olmaqla sifarişçi ilə bağlanmış müqavilə əsasında iqtisadi subyektin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini əhatə edən mühasibat (maliyyə) hesabatı göstəricilərini mühasibat sənədlərini vergi dek­la­ra­siyası, maliyyə öhdəçiliklərini yoxlamaq və digər xidmətlər göstərmək vəzi­fəsini yerinə yetirir. Audit iqtisadi subyektin maliyyə göstəricilərinin eti­bar­­lilığını yoxlamaqla yanaşı, onun təsərrüfat fəalyyətinin daha yüksək səviyyədə qurulması, idarə edilməsi və məsrəflərin məqsədəuyğun sərf olunması ilə mənfəətin yüksəldilməsinə dair optimal təkliflər hazırlayır. Bununla əlaqədar olaraq bir qayda olaraq auditi sahibkarlığın ekspertizası adlandırırlar.

Qərb ölkələrinin geniş şəkildə inkişaf etdiyi bazar iqtisadiyyatı ölkələrində Auditor nəzarəti daxili və kənar auditə ayrılır.

Daxili audit idarəetmə nəzarəti sisteminin ayrılmaz və mühüm elementi olmaqla müstəqil, təminatverici və məşvərəqətçi fəaliyyətidir. Daxili audit müəs­sisədə şəffaf informasiya mühili yaratmaqla, onun fəaliyyətinin daha də­rin və əsaslı təhlilinə, daha səmərəli fəaliyyət sistemi yaratmağa şərait yaradır. Dünyanın bir sıra ölkələrində daxili audit ölkə iqtisadiyyatı üçün məcburi hesab olunaraq bütün tabeçiliyində müəssisə olan birliklərdə təşkil olunur.

Daxili audit müəssisə tərkibində müstəqil struktur bölməsi və ştat vahidi kimi fəaliyyət göstərir və daxilı nəzarət orqanı olmaqla, yalnız müəssisənin rəhbərinə və ya direktorlar şurasına tabedir, onun müəyyən etdiyi məsələlərı araşdıraraq nəticələri haqqında yalnız ona hesabat və informasiya verir.

Daxili auditin təfəb olunan şəkildə təşkil olunması müəssisənin tərkibində fəa­liyyət göstərən digər bölmə və şöbələri, maddi-məsul şəxslərin öz xidməti və­­zifələrinin yerinə yetirilməsi məsuliyyətini artırmağa, təsərrüfat əməliyyat­la­rı­nın icrasında neqativ halların qarşısının alınmasında mühüm rol oynayır. Bu­nunla yanaşı daxili audit audit üçün bir sıra əsaslı məsələlərdə informasiya mən­bəi olmaqla, mövcud qanunçuluğun gözlənilməsində böyük əhəmiyyəti vardır.



Kənar audit təsərrüfat subyektinin mühasibat uçotunun və mühasibat (ma­­liyyə) hesabatının düzgünlüyünü obyektiv qiymətləndirmək məqsədi ilə aparılır.

Kənar audit müstəqil, sərbəst auditorlar və ya auditor firmaları tərəfin­dən qarşılıqlı bağlanmış müqavilə (sifariş) əsasında icra olunur. Kənar auditi fərqləndirən xüsusi cəhət ondadır ki, auditor yoxlaması aparan auditorlar həmin müəssisədə heç bir maraqları olmur. Başqa sözlə deyilərsə onlar həmin müəssisənin təsisçiləri, mülkiyyət sahibləri, səhmdarların və ya mühasibat (ma­liyyə) hesabatı, mühasibat uçotu fəaliyyətinə cavabdeh olan şəxslər, müəs­sisə rəhbərliyi ilə xidməti, qohumluq əlaqələri olmayan şəxslərdir.

Mövcud olan qanunçuluğa görə iqtisadi subyektə müəyyən komersiya və digər şəxsi əlaqələri olan auditor firmalarının auditorları həmin müəssisədə auditor yoxlaması apara bilməzlər. Belə hallar müəyyən olunduqda auditor aparan şəxslərin auditorluq hüquqi ilə əlaqədar lisenziya ləğv oluna bilər.

Kənar auditin əsas məqsədi aşağıdakılardır:

• Müəssisə maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar olan mühasibat uçotu, hesabatı göstəricilərinin tam, etibarlı və düzgün olunmasının yoxlaması;

• Uçot, hesabatın aparılması, müəssisə aktivinin öhdəçiliyinin və özünə­məx­sus kapitalının tənzimlənməsini müəyyən edən qanunvericilik və normativ aktların düzgün icrasına nəzarət;

• Özünəməxsus əsas və dövriyyə vəsaitlərin, maliyyə ehtiyatlarının və kə­nar mənbələrdən cəlb etməklə istifadə olunması imkarnlarını müəyyənləş­dir­mək;

• Vergi ödənişi uzrə hesablamaların düzgünlüyü və müəssisə maliyyə və­ziy­­yətinin yüksəidilməsi ilə əlaqədar optimal təkliftərin hazırlanması;

• Müəssisə mühasibat balansının, mənfəət və zərərlər, əsas kapitalın hə­rə­kəti və illik mühasibat (maliyyə) hesabatına əlavə olunmuş izahatlı arayışda əks olunmuş göstəricilərin düzgünlüyünün yoxlanılması və s.

Kənar auditin nəticələri ilə əlaqədar olaraq auditorlar və ya auditor fir­ma­sı tərəfindən yoxlanılan müəssisədə mühasibat uçotu, hesabatının daxili nə­za­rəti vəziyyətinə və illik hesabatın düzgünlüyü haqqında yazılı rəy tərtib olu­nur. Sifarişçi ilə bağlanmış müqaviləyə uyğun olaraq kənar auditor sifarişçi üçün müxtəlif layihələr, biznes-planı, arayışlar da tərtib etməklə onu müəssisə rəhbərliyinə təqdim edə bilərlər. Nəzərə almaq lazımdır ki, müəssisə auditoru yoxlama aparmaq üçün sərbəst özü seçir.

Azərbaycan Respublikasının «Auditor xidməti» haqqında qanunda mü­əy­­yən olunmuşdur ki, audit yoxlaması məcburi və ya könüllü (təsərrüfat sub­ye­ktini öz təşəbbüsü ilə) ola bilər. Qanunvericiliyə görə öz maliyyə he­sa­bat­la­rı­nı dərc etdirməli olan təsərrüfat subyektləri üçün, habelə qanunvericilik aktları liə bilavasitə nəzərdə tutulmuş hallarda və ya səlahiyyətli dövlət orqanlarının müvafiq qərarına əsasən (sifarişçi ilə) həyata keçirilən audit məcburi, digər hallarda isə könüllüdür.

Mövcud qanunvericiliyə görə səhmdar cəmiyyətləri, xarici invesıisiyalı mü­­əs­sisələr, banklar və digər kredit təşkilatları, məhdud məsuliyyətli müəs­sisələr, invesıisiya fondları, maliyyə-sənaye qrupları üzrə audit məcburidir.

Könüllü audit iqtisadi subyektin qərarı üzrə auditor firması və ya audit­or­la bağlanmış müqavilə əsasında həyata keçirılır. Belə yoxlamanın xüsusiy­yətinin ümumi həcmini və göstəricilərinin miqyasını sifarişçi müəyyən edir.

1.4. Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınması

Müəssisələrdə auditor fəaliyyətinin başlanması və təşkilində ilk mərhələ sifarişçinin seçilməsidir. Hər bir müəssisədə aparılmış auditor fəaliyyəti ilk növbədə seçilən müəssisənin xüsusiyyətlərindən, onların iş həcmindən və auditin keçirilmə vaxtından xeyli asılıdır.

Məlumdur ki, auditor fəaliyyəti mövsümi fəaliyyət daşıyır, yə'nı audit bir qayda olaraq hər bir müəssisədə ilin yekunu ilə əlaqədar olaraq aparılır. Lakin au­ditor firmaları sahibkar olmaqla, daimi fəaliyyət göstərməli və mənfəət əldə et­məlidirlər. Ona görə də auditor firmaları ilin yekunu ilə əlaqədar olaraq auditor. yoxlaması aparmaqla yanaşı, digər nəzarət formaları ilə də məşğul olmalıdırlar.

Bununla əlaqədar olaraq auditor firmaları və sərbəst auditorlar öz sifariş­çi­lərində mühasibat uçotunun səhmana salınması, mühasibat (maliyyə) hesa­ba­tı­nın tərtib olunması, onlarda təhlil əməliyyatlarının aparılması, məsləhətlər verilməsi və sair məsələlərlə məşğul olmalıdırlar.

Auditor xidmətinin vacib məsələlərindən biri yoxlamanın yüksək səviy­yə­də keçirilməsidir. Bu isə, ilk növbədə firmanın auditor kadrlarının keyfiyyəti, onların ixtisas təcrübəsi, auditor prinsipləri və slandartlarının düzgün tətbiq olunması, nəzarətin mövcud olan metodoloji prinsiplərinin öyrənilıb təcrübədə istifadə olunması və sair göstərtcilərdən asılıdır.

Bu da gizli deyil ki, sərbəst bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə ölkədə neqativ halların genişlənməsi müşahidə olunur. Xüsusilə mövcud olan əmlakın və pul vəsaitinin mənimsənilməsi, saxtakarlıq, korrupsiya və iqtisadi cinsiyyət əməliyyatları xeyli artmışdır.

Belə bir şəraitdə hər bir auditor təşkilatının sifarişçini seçməsi çox ciddi və vacib məsələdir, Bu xüsusilə ona görə lazımdır ki, auditor firması qazandığı imicini itirməsin.

Mövcud olan qanunvericiliyə görə auditor xidməti hər hansı iqtisadi sub­yek­tin təşkilati-hüquqi və mülkiyyət formasından asılı olmayaraq, göstərilə bi­lər. Bunun əsasında iqtisadi subyekt sərbəst auditoru və auditor firmasını özü sər­bəst seçir.

Sifariçi müəssisə auditor xidməti göstərilməsinə dair auditor təşkilatına şifahi və yazılı müraciət etməklə, auditor xidməti göstərilməsini məqsədini və audit prosesində yoxlanılması olan zəruri məsələləri, audit yoxlamasının həcmini göstərir. Auditor firması qarşıya qoyulan məsələ ilə əlaqədar olaraq, sifarişçiyə razilığa dair cavab verir.

Sifarişçiyə cavab verməzdən əvvəl auditor işin həcmini müəyyən etmək məqsədilə, zəruri hallarda audit aparılacaq obyektdə sifarişçi müəssisənin təsərrüfat maliyyə göstəricilərinin öyrənilməsi ilə əlaqədar olaraq müəyyən tədqiqat apara bilər.

Bütün bu göstəricilər Azəraycan respublikası Auditorlar Palatası Şura­sının 1999-cu il 7 dekabr tarixli qərarı ilə təsdiq olunmuş «Audit aparılmasının şərtləri» (məktuböh-dəçilik) milli audit standartında öz əksini tapmışdır.

Məktub öhdəçilikdə audit aparılmasının şərtləri üzrə zəruri məlumatlar, auditorun öhdəlikləri, təsərrüfat subyektçinin öhdəlikləri göstərilməlidir. Bunun əsasında ilkin razılıq əldə edilir və auditor xidməti göstərilməsinə dair müqavilə bağlanır.

Müqavilənin tərtib olunması və rəsmiləşdirilməsi qaydası Azərbaycan Res­publikası Auditorlar Palatası Şurasının 1996-cı il 7 oktyabr tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş «Auditin aparılmasına dair müqavilə» mifli audit standar­tın­da müəyyənləşdirilmişdir.

Tərtib olunmuş müqavilə icrası və sifarişçi tərəfindən imza olunmaqla, 2 nüsxədən ibarət olmalıdır.

Auditin keçrilməsi haqqında təsərrüfat subyekti ilə müqavilə bağlandıqdan sonra auditin planaşdırılması mərhələsi başlanır.

Planlaşdırma mərhələsində auditin həcmi, yoxlanılan işlər və onların növləri, icra müddətləri müəyyən olunmaqla, təsərrüfat subyektinin mühasibat (maliyyə) hesabatının audit nəticələri ilə əlaqədar rəyin hazırlanması üçün lazım olan auditor əməliyyatlarının həcmini və növünün ardıcıllıqla göstərən audit proqramı hazırlanır.

Auditor planaşdırılması əsasən aşağıdakı mərhələlərə ayrılır:

a) Auditin ilkin planaşdırllması;

b) Auditin ümumi planının hazırlanması və tərtib edilməsi;

c) Audit proqramının hazırlanması və tərtib edilməsi. Azərbaycan Res­pub­­likasında fəaliyyət göstərən audit təşkilatlarının audit aparmaları fəaliy­yə­tini planaşdırmaq üçün mövcud olan qanunvericilik tələblərinə uyğun olaraq Azər­baycan Respublikası Auditorlar Palatası «Auditin planaşdırılması» milli audit standartında hazırlanınış və Şuranın 1999-cu il 24 mart tarixli qərarı ilə təsdiq etmişdir.

Qəbul olunmuş həmin slandartla auditin keçrilməsi ilə əlaqədar olan bütün əməliyyatlar müəyyənləşdirilir və müəyyən olunmuş prinsiplərə uyğun olaraq auditin icrası başlanılır.

Yoxlama dövründə auditor nəticə əldə etmək və sifarişçinin mühasibat (maliyyə) hesabatına dair etibarlı rəy tərtib olunması üçün vacib olan subutlar toplanmalıdır. Hə-min toplanan subutlar lazımi səviyyədə sənədləşdirilməlidir.

Auditor sənədləşdirilməsi auditin planaşdırılmasına dair sənədlər, müəs­si­sə­nin təşkilatı-hüquqi formasına aid olan məlumatlar, uçot sisteminin öyrəril­mə­si, mühasibat (maliyyə) hesabat göstəriciləri, mühasibat uçotu hesabları üz­rə qalıqlar və sair informasiyalar aiddir.

Audit qurtardıqdan sonra iş sənədləri auditorun mülkiyyəti olmaqla, onda qalır.

Azərbaycan Respublikasında auditorun iş sənədlərinin formasını, məz­mu­nunu və mahiyyətini müəyyənləşdirmək və auditin yekununu rəsmiləş­dir­mək məqsədilə Azərbaycan Respublikası Auditorlar Palatası 1996-cı il 13 no­yabr tarixli qərarı ilə «Auditin iş sənədləri Milli sıandartını» və 1997-ci il 4 fev­ral tarixli qərarı ilə «Auditorun yekun səndləri» milli sıandartlarını hazırlamış və təsdiq etmişdir.

Auditorun yekun səndləri aparılan yoxlama nəticəsində auditorun hazır­la­­dığı və sifalrşçiyə təqdim etdiyi audit aktından, auditor rəyindən və yekun sə­nəd­lərindən ibarətdir. Audit aktı və auditor rəyi yekun sənədlərinin tərtib hissəsidir.

Yekun sənədləri yoxlama nəticəsində auditorun müəyyən etdiyi mühüm faktları, nöqsanı və çalışmamazlıqları, onların aradan qaidırılmasına dair təklifləri və nəticələri müəyyən edən sənədlər sistemidir.

Auditor yoxlama nəticəsi ilə əlaqədar olan yekun sənədlərini təhvil aktı ilə sifarişçi müəssisənin rəhbərinə təhvil verməlidir.

Auditin təşkili və nəticələrinin rəsmiyyətə salınmasında mühüm mərhələ aparılan audit yoxlamasının nəticələrini əks etdirən auditor rəyinin tərtib olunmasıdır.

«Auditor xidməti haqqında» Azərbaycan Respublikasının Qanununun 8-ci maddəsində «Auditor rəyi auditorun (auditor təşkilatının) ınınzası və mö­hü­rü ilə təsdiq olunmuş, audit aparılan təsərrüfat subyektinin maliyyə vəziy­yə­ti­nə, maliyyə-təsərrüfat əməliyyatlarının qanuniliyinə, illik mühasibat hesabları mad­dələrinin doğruluğuna, mühasibat uçotunun mühüm vəziyyətinə verdiyi qiyməti əks etdirən və bütün hüquqi və fiziki şəxslər, dövlət hakimiyyəti və idarəetmə orqanları, habelə məhkəmə orqanları üçün hüquqi əhəmiyyəti olan rəsmi sənəddir».

Səlahiyyətli dövlət orqanlarının qərarına əsasən keçirilmiş yoxlamanın nə­ti­cələrini əks etdirən auditor rəyi Azərbaycan Respublikası prosessual qanun­vericiliyinə uyğun olaraq tə'yin edilmiş ekspertizanın rəyi ilə bərabər tutulur.

Azərbaycan Respublikası ərazisində fəaliyyət göstərən auditorlar təşkilatı və auditorlar fəaliyyətini tənzimlənınəsi ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Res­pub­­likası Auditorlar Palatası tərəfindən 1996-cı il 26 dekabr tarixli qərarla «Au­di­tor rəyləri» milli sıandarlı qəbul olunmuşdur. Qəbul olunmuş auditor rə­yində, onun tərtib olunması qaydaları, əks olunacaq əsas göstəricilər müəyyən olunmuşdur.

Auditor rəyinin formaları aşağıdakılardır:


  • Şərtsiz müsbət rəy;

  • Şərti müsbət rəy

  • Mənfi rəy və rəy vermədən imtina etməklə, öz nəticələrini başqa formada ifadə etmək;

Şərtsiz müsbət rəy auditorun və ya auditor təşkilatının iqtisadi subyektləri mü­hasibat uçotu və mühasibat (maliyyə) hesabatının doğru və etibarlı olma­sı­na dair fikri göstərməklə, bildirilir ki, maliyyə sənədləri müəssisə tərəfindən qə­bul olunmuş mühasibat uçotu prinsiplərinə əsasən tərtib edilmiş və bu qay­da­lar Azərbaycan Respublikasında mühasibat uçotu, hesabatı və digər hüquqi akt­ların təbəqələrinə uyğundur.

Beləliklə, auditor iqtisadi subyektə şərtsiz müsbət rəyi o zaman verir ki, əgər aparılan yoxlama nəticəsində auditor qəti müəyyən etmişdir ki, sifariş­çi­nin maliyyə hesabatı, mühasibat uçotunun dövrü düzgün olan göstəriciləri əsa­sın­da tərtib olunmuş, iqtisadi subyektdə mühasibat uçotunun təşkili və apa­rılması müəyyən olunan prinsiplərə, tələblərə və qəbul olunmuş uçot si­ya­sə­tinə cavab verir, büdcəyə və digər fondlara ödəmələr vaxtında və düzgün he­sab­lanıb icra olunmuşdur, daxili nəzarət etibarlıdır və mühasibat (maliyyə) he­sa­batı bütün təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini əhatə edir.



Şərti müsbət rəy -məhdudiyyəti olan rəydir. Şərti müsbət rəy formasında auditor (auditor təşkilatı) təqdim etdiyi rəydə müəyyən əməliyyatların düzgün icra olunmadığını qeyd etməklə göstərir ki, hesabat dövrü ərzində müəssisənin bütün aktiv, pasivlərinin və təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin uçot və hesabat gös­təriciləri Azərbaycan Respublikası qanunculuğunun tələblərinə uyğundur. Bununla yanaşı ayrı-ayrı uçot əməliyyatlarında buraxılmiş səhvləri, amarti­za­si­ya hesabatlarındakı yanlış əməliyyatların olmasını, bəzi təsərrüfat əməliyyat­larının uçotda düzgün müxabirləşmə verilməməsinə və sair nöqsanlara görə audit yoxlaması nəticəsi şərti müsbət rəylə rəsmiləşdirılır.

Auditorhesabatlara dair rəy verməkdən İmtina edərsə, o təqdim etdiyi ar­qu­mentlər əsasında yoxlama nəticəsi haqqında rəy hazırlanmanın mümkün ol­ma­dığını göstərir. Auditor yaranmış şəraitlə əlaqədar olaraq göstərir ki, mü­əs­si­sədə aparılan mühasibat uçotu və hesabatı əməliyyatları onun hesabat döv­rün­də aktiv və passivinin maliyyə-təsərrüfat nəticəsində düzgün əks olunmasını tə'min etmir.

Auditor rəy verməkdən imtina etdikdə, bunu lazımi səviyyədə əsaslan­dır­ma­lı və müəyyən olunmuş ciddi nöqsan, çatışmamazlıqları göstərməklə, təq­dim olunmuş hesabatın etibarlı olmadığını müəyyənləşdirir. Auditor rəy ver­mək­dən imtina edərkən göstərir ki, auditin aparılması zamanı faktların yox­la­ma­sının qeyri-mümkünlüyü müəyyən olunmuşdur.

Auditor rəyi iki nüsxədən ibarət tərtib olunur, onlardan biri təsərrüfat subyektinin rəhbərinə, digəri isə auditor təşkilatında qalır.

Özünüyoxlama sualları


        1. Audit fəaliyyəti özündə nə əks etdirir?

        2. Auditlə təştif və nəzarətin əsas fərqlərini izah edin?

        3. Audit yoxlamasına dair müqavilənin tərkibi və məzmununu izah edin?

        4. Auditorun müştəri qarşısındakı məktub-öhdəliyinin tərkibi və məzmununun mahiyyətini səciyyələndirin?

        5. Auditn hansı formaları mövcuddur?

        6. Auditor yoxlamasının planlaşdırılmasına hansı mərhələlər daxildir?


II MÖVZU. MÜƏSSİSƏNİN TƏSİS SƏNƏDLƏRİNİN, Nİ­ZAM­NAMƏ­ KAPİTALININ FORMALAŞMASININ VƏ TƏSİSÇİLƏRLƏ HESABLAŞMALARIN AUDİTİ

2.1. Təsis sənədlərinin və nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi

2.2. Təsisçilərlə hesablaşmaların uçditi

ƏLAVƏ ƏDƏBİYYAT



1. Kamışanov P.İ. Znakomtesğ: audit (orqanizaüiə i metodika proverok), M., : İVÜ «Marketinq», 1994
2.1. Təsis sənədlərinin və nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi

Müəssisənin təsis olunması ilə əlaqədar olan əməliyyatların auditi zamanı ilk növbədə həmin iqtisadi subyektin fəaliyyətə başlamasına dair hüquqi sə­nəd­lər yoxlanılmalıdır. Bununla əlaqədar olaraq təsisçilərin ümumi yığıncağı tə­rəfindən təsdiq olunmuş və mövcud olan qanunçuluğa uyğun olaraq qey­diy­yat­dan keçmiş iqtisadi subyektin nizamnaməsi və təsisedici müqavilə istifadə olunur.

Auditor yoxlamasında müəssisənin qeydiyyatdan keçmə vaxtı, hansı bank­­da hesabının və digər hesabların acılması, müəssisənin təsisçiləri və ni­za­m­­namə kapitalında onların qoyduqları əmlakın həcmi, hər bir təsisçinin ni­zam­­namə kapitalındakı iştirakının həqiqi göstəricilərə uyğunluğu müəyyən­ləş­dirilməlidir.

Audit əməliyyatlarının yoxlamasında eyni zamana iqtisadi subyektin döv­lət qeydiyyatından keçməsinə dair şəhadətnamənin olmasına diqqət veril­mə­li­dir. Nəzərə alınmalıdır ki, təsisçilərin nizamnamə kapitalına qoyulan vəsaitin şəx­si özünəməxsus əmlakı olmalıdır. Nizamnamə kapitalının büdcə vəsaiti, kredit və yə müxtəlif siyasi və ictimai təşkilatların vəsaiti hesabına forma­laş­ma­sına mövcud qanunvericilikdə icazə verilmir.

Nizamnamə kapitalının formalaşmasının auditi aparılarkən nəzərə alın­ma­lıdır ki, onun formalaşması təsisçilərin qoyduqları pul vəsaiti, əsas vəsaitlər, qeyri-maddi aktivlər, avadanlıqlar və digər əmtəə - material dəyərləri əsasında yaradılır. Ona görə də nizamnamə kapitalına qoyulan vəsaitlərin düzgün qiy­mət­ləndirilməsi və sənədləşdirilməsinə xüsusi diqqət verilməlidir. Digər tərəf­dən təsisçinin nizamnamə kapitalı kimi verdiyi bəzi vəsaitlər, həmin vəsaitin tə­sis­çi­nin şəxsi əmlakı olduğunu sübutedici sənədlərlə təsdiq olunmalıdır. Belə və­sait­lərə özəlləşdirilmiş mənzillər, torpaq sahələri, nəqliyyat vəsaiti və s. aid edilir.

Təsisiedici sənədlər yoxlanılarkən, auditor nizamnamə kapitalının formalaşması ilə əlaqədar olan vəsaitlərin ödənməsi vaxtında icra olunmasını da yoxlamalıdır. Belə ki, mövcud olan qanunvericiliyə görə bütün təsisçltər ödəcəyəkləri vəsaitin 50 falzini iqtisadi subyektin qeydiyyatdan keçməsinə qədər, qalan vəsaitin 50 falzini bir il müddətinə ödəməlidir.

Təsisçilərdən daxil olan vəsaitlərə nəzarət etmək üçün ilkin mühasibat uço­tu sənədləri əsasında 75-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti və hə­min hesabata müxabirləşən əsas vəsaitlər, pul vəsaiti, qeyri-maddi aktivlər, is­­tehsal ehtiyatları və digər hesabların debetində əks olunmuş göstəricilər əsa­sın­da nəzarət edilir. Belə ki, kassa mədaxil orderləri, müəssisənin hesablaşma və valyuta hesablarına daxil olan pul vəsaitləri üzrə bank çıxarışları və onlara əla­və olunmuş sənədlər əsasında daxil olmuş ödənişlərin məbləği müəyyən olunur.

Qəbul-təhvil aktları əsasında daxil olan əsas vəsaitlərin, qeyri-maddi ak­tiv­lərin 01№-li «əsas vəsaitlər», 04 №-li «Qeyri-maddi aktivlər» hesablarının de­betində əks olunmuş Göstəricliər əsasında avadanlıqların, bina, tikili və digər əmlakın dəyəri müəyyənləşdirılır. 10№-li «materiallar», 12№-li «Azqiy­mət­li və tezköhnələn əşyalar» hesablarının debet dövriyyəsi və daxil olmuş ma­te­riallar üzrə aktlar əmtəə - nəqliyyat qalınələri əsasında daxil olmuş material dəyərlərinin məbləği müəyyən edilir.

Beləliklə, auditor təsisçilərin nizamnamə kapitalının formalaşmasında verdikləri vəsaitlərin sənədlər əsasında yoxlamasını yekunlaşdırır.

Nizamnamə kapitalının formalaşmasının yoxlama nəticəsində auditorda onun düzgün aparılmasına dair tam inam yaranmalıdır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabında əks olunmuş qalıq (saido) müəssisənin tə'sis sənədlərində əks olunmuş göstəricilərə bərabər olmalıdır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» he­sa­bı üzrə yazılışlar yalnız müəssisənin təsisedici sənədlərində müvafiq də­yi­şik­lik­lər edlidikdən sonra nizamnamə kapitalının müəyyən edilmiş qaydada hə­ya­ta keçirilən artması və azalması hallarında aparılır.

Nizamnamə fondunun yaradılan qaydası qanunverici və təsisedici sənəd­lərə əsaslanır. 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabı üzrə analitik uçot elə təşkil olunmalıdır ki, müəssisənin təsisçiləri, kapitalın yaradılması mərhələləri və səhmlərin növləri üzrə informasiyanın formalaşmasını tə'min etsin.

2.2. Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi

İqtisadi subyektin təsisçiləri ilə aparılan hesablaşmaların bütün forma­la­rı­nı ümumiləşdirmək üçün, yə'ni nizamnamə kapitalına qoyuluşlar, müəssisə mən­fəətindən dividendlərin ödənilməsi və s. əməliyyatların ümumiləş­dirilməsi üçün mühasibat uçotunun hesablar planında 75Ne-Ü «Təsisçilərlə hesab­laş­ma­lar» hesabına aşağdakı subhesablar açıa bilər. 75-1 «Nizamnamə kapitalına qo­yuluşlar üzrə hesablaşmalar». 75-2 «Gəlirlərin ödənməsi üzrə hesab­laşma­lar» və başqaları. 75-1 «Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşma­lar» subhesabında müəssisənin nizamnamə (yığınını kapitalına qoyuluşları üz­rə olun təsisçiləri ilə hesablaşmaları uçota alınır.) 75-1 «Nizamnamə kaptalına qo­yu­luşlar üzrə hesablaşmalar» subhesabında əks olunumuş göstəricilər əsa­sın­da auditor nizamnamə kapitalına qoyuluşlar üzrə hesablaşmaların təsis­çi­lərlə necə aparılmasını yoxlamalıdır.

Mövcud olan qaydalara görə səhmdar cəmiyyəti yaradılarkən səhmlərə yazılmış şəxslərin borc məbləğləri 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar hesabının debitinə və 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabının kredıtinə yazılır.

Yoxlama zamanı audıtor aşağdakılara xüsusilə diqqət verməlidir.

1. Təsisçilərin pul şəklində qoyduqları məbləğlər daxil olduqda 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə, pul vəsaitlərini uçota alan he­sab­ların 50№-li «Kassa», 51№-li, Hesablaşma hesabı və 52№-li «Valyuta he­sa­bı»nın debitinə yazılış aparılır. Material və digər qiymətlər (pul vəsaitlərində başqa) şəklində qoyluşlar 01 №-li «Əsas vəsaitlər», 07№-li «Quraşdırıcı ava­dan­lıqlar», 04 №-li «Qeyri-maddi aktivlər», 10№-li «materiallar», 12№-li «Az­qiy­mətli və tezköhnələn əşyalar», 41№-li «mallar» hesabları ilə müxabirləş­mək­lə 75 N-fi «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının krediti üzrə yazılışlarla rəs­miy­yətə salınır.

2. Qoyuluş şəklində müəssisəyə binalardan, qurğulardan və avadanlıq­lar­dan müəssisəyə istifadə hüquqi veridikdə 75№-li «Təsisçİlərlə hesablaşmalar» hesa­bının kreditinə və 01№-li «Əsas vəsaitlər» hesabının debitinə yazıılış edilir. Eyni zamanda 001№-li «İcarəyə götürülmüş əsas vəsaitlər» balansarxası he­sab­da uçota alınır.

3. Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar hesabına (səhmlərin ödənilməsinə) natural formada müəssisənin mülkiyyətinə verilən əmlakın mədaxili təsisçilərin razılığı ilə müəyyənləşdirilmiş qiymətlərlə aparılır. Nizamnamə kapitalına qoyuluşlar hesabına natural formada müəssisənin istifadəsinə verlimiş əmlakın mədaxil edilməsi, onun istifadəsinə görə icarə haqqından asılı olaraq müəyyənləşdirilmiş qiymətlə yerinə yetirılır.

Digər təşkilati - hüquqi formalı müəssisələrin təsisçilərinin nizamnamə kapitalına qoyuluşları üzrə hesablaşmalar mühasibat uçotunda eyni qaydada əks etdirilir. Bu zaman 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının de­be­tin­də və 85№-li «Nizamnamə kapitalı» hesabının kreditində (nizamnamə kapi­ta­lı­nın təsisedici sənədlərində göstərilmiş bütün məbləği həcmində) yazılış aparır,

Səhmdar cəmiyyəti formasın da yaradılmış müəssisənin səhmləri onların nominal dəyərindən arlıq qiymətə satlan hallarda satış və nominal dəyərləri arasındakı fərq 87N-fi «Əlavə kapital» hesabında əks etdirilir.

75-2№-li «Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar» subhesabında müəs­si­sənin təsisçiləri liə gəlirlərin onların ödənilməsi üzrə hesablaşmaların uçotu aparılır. Müəssisənin təsisçiləri arasında olan öz işçilərinə gəlirin hesablanması və ödənilməsi 70Ne-li «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar» hesabında uçota alınır. Müəssisədə iştiraka görə gəlirlərin hesablanması 88№-li «Bölüşdürülməmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)» hesabınin debetində (he­sabat ilinin mənfəəti və ya keçmiş illərlə bölüşdürülməmiş mənfəət hesabına) və 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının kreditinə əks etdirilir.

Müəssisədə iştiraka görə gəlirlərdən, həmin müəssisədə tutulası vergi məbləğləri 75№-li «Təsisçilərlə hesablaşmalar» hesabının debitində və 68№-li «Büdcə ilə hesablaşmalar» hesabının kreditində əks etdirilir. 75№-li «Təsisçi­lər­ıdə hesablaşmalar» hesabı üzrə analitik uçot ayrılıqda aparılır.

Təsisçilərlə hesablaşmaların auditi aparılarkən təsisçilərə ödənən di­vi­dend­lərin uçotunun təşkilinə və ödənılməsinə xüsusi diqqət verilməlidir.

Səhmdarlar cəmıyyətləri hesabat dövrünün rüblük, yarim illik və lilik nə­ti­cələri ilə əlaqədar olaraq dividend ödənilməsinə dair qərar qəbul edir. Divi­dend-səhmdar cəmiyyətinin təmiz mənfəətinin bir hissəsinin onun nizamna­mə­sində müəyyən olunmuş qaydaya uyğun olaraq səhmdarlara ödənilən məb­ləğ­dir. Dividend pul şəklində və ya cəmiyyətin nizamnaməsində müəyyən olunumuş formada əmlak formasında ödənilə bilər.

Səhmdar cəmiyyəti imtiyazlı və adi səhmlər buraxa bilər, İmtiyazlı səhm­lərin ümumi məbləği nizamnamə kapitalının 10 falzindən çox olmalıdır. Cəmiyyətin illik mənfəətinin məbləğində səhmdar malik olduğu səhmin və ya müvəqqəti səhm şəhadətnaməsinin dəyərinə uyğun olaraq dividend alır. Hər bir səhmə düşən dividendin məbləği səhmdarların ümumi yığincağında müəy­yən edilir, İmtiyazlı səhmlərə görə onun sahibinə qeyd edilmiş həcmdə gəlir dividend ödənilir. Adi səhmlərə görə ödənilən dividend məbləği isə müəs­si­sə­nin təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrindən asılıdır.

Dividendlərin ödənməsi üçün səhmdarlarla hesablaşmaların uçotunu apar­maq üçün mühasibat uçotu hesablar planında 75№-li «Təsisçilərlə hesab­laşmalar» hesabının 75-2№-li «Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar» subhesabı nəzərdə tutulmuşdur.

Cari ilin mənfəəti hesabına səhmdarlara dividend hesablandıqda mühasi­bat uçotunda aşağdakı yazılış aparılır: Debet 81- «Mənfəətin istifadəsi», 88 -1 «Bölüşdürülınəmiş mənfəət (ödənilməmiş zərər)», Kredit 72-2 «Təsisçilərlə he­sab­laşmalar» hesabının, «Gəlirin bölüşdürülınəsi üzrə hesabtaşmalar» subhe­sabı, 70 «Əməyin ödənişi üzrə işçi heyyəti ilə hesablaşmalar».

Dividendlər bilavasitə səhmdara ödəndikdə aşağıdakı yazılış aparılır:

Dt 75-2 «Təsisçilərlə hesablamalar» hesabının «Gəlirlərin ödənilməsi üzrə hesablaşmalar» subhesabı;

70 - «Əməyin ödənişi üzrə işçi hey'əti ilə hesablaşmalar»

Kt 50 - «Kassa» hesabı

51 - «Hesablaşma hesabı».

Səhmdar cəmiyyətində auditor yoxlaması aparılarkən nəzərə alınmalıdır ki, cəmiyyətin yaradılması, idarə edilməsi və fəaliyyəti ilə əlaqədar münasi­bət­lər Azərbaycan Respublikasının 12 iyun 1994-cü il tarixli «Səhmdar cəmiyyəti» haqqında və 01 iyun 1994-cü il tarixli «Müəssisələr haqqında» qanunların və digər qanunvericilik aktları ilə nizamlanır.



Yüklə 1,69 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   9   10   11   12   13   14   15   16   17




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin