N. M. Maxmudov, M. T. Asqarova, I. Yu. Umarov

§4.3. Eksportning tahlil qilish
U yoki bu davlatning eksport hajmi o‘sha davlatda ishlab chiqariladigan tovarlarning chet elga etkazib berish qobiliyati, ya’ni eksportni taklif qilishga, shuningdek, chet elliklarning shu tovarni sotib olishga bo‘lgan ishtiyoqi, eksportga bo‘lgan talabiga bog‘liq.
Qishloq xo‘jaligining dastlabki mahsulotlaridek eksport moddalari haqida gap ketganda har qanday davlat, odatda, jahon bozorida aniqlanadigan, belgilanadigan narx bo‘yicha tovarlarni etkazib berish imkoniyatiga ega bo‘lgan hajmdagi tovarlarni sotishi mumkin. Bu, birinchi navbatda, qurilgan kichkina davlat gipotezasiga to‘g‘ri keladi. Bu holda eksport hajmini davlat ichida shunday xabarlar taklifini aniqlovchi ishlar asosida prognozlashtirish kerak. Umuman, olganda tahlilni 2 bosqichga bo‘lish mumkin:
1. Davlat ichida ishlab chiqarishni aniqlovchi omillar tahlili;
2. Ishlab chiqarishning umumiy hajmi eksportga ketishini aniqlash. _rii_ bosqichda ham asosiy rolni narx stimullari o‘ynaydi. Ishlab chiqarishga ta’sir etuvchi narxlar stimuli, ushbu holatda ichki vakolatdagi mahsulotlar narxi va ishlab chiqarishda ko‘rilgan zarar nisbati hisoblanadi Ishlab chiqarish umumiy hajmining qanday qismi eksportga ketishi ichki narx va o‘sha tovarning chet elda sotilishi mumkin bo‘lgan narxi orasidagi nisbat bilan aniqlanadi.
Eksport taklifining empirik formulasi quyidagi soddalashtirilgan tenglamaga asoslangan bo‘lishi mumkin;
(4.5.1)
(+) (+) (-)
Bu erda:
X – eksportning milliy valyutadagi qiymati;
Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi;
Py – milliy valyutadagi ichki narxlar;
Yp – eksport sektorining ishlab chiqarish quvvati;
GAP – qondirilgan ichki talab.
Nisbiy narxning o‘zgarish almashish kurslari, eksport soliqlari yoki subsidiyalar va ichki zararlarga ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Almashish kursining pasayishi eksport narxining milliy valyutadagi qiymatlari o‘sishiga olib keladi va buning natijasida mahsulotni davlat ichkarisida sotilgan qiymatga nisbatan eksport foydaliligi o‘sadi. SHuningdek, eksport subsidiyalari ham ayni ta’sirini ko‘rsatadi.
Eksport sektorining mavjud ishlab chiqarish quvvati eksport hajmining o‘sishini cheklashi mumkin. Amaliyotda ushbu vaziyatni empirik baholash mashg‘ul. Agar eksport mahsuloti shuningdek, ichki bozorda ham sotilsa, unda eksport hajmiga ushbu davlatdagi talabning ortiqchaligi ta’sir qilishi mumkin. Ishlab chiqarish quvvatining mavjud darajali davrida talab ortiqchaligining pasayishi ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab chiqarish rentabelligini ushlab turishda eksportga ketadigan mahsulot sotilishining o‘stirishiga imkon yaratdi.
Eksportning ba’zi kategoriyalari uchun eksport hajmini talab omillari asosida prognozlashtirish maqsadga muvofiqdir. Bu holda u yoki bu davlatning eksport mahsulotiga bo‘lgan talabiga o‘sha davlatning yirik savdo hamkorlari hisoblanuvchi davlatlardagi daromad darajasi, shuningdek ushbu davlat eksportining narxi va eksport bozorlariga davlat eksportining narxi o‘rtasidagi nisbat va ular to‘g‘risidagi omildan foydalaniladi. Eksportga bo‘lgan talab funksiyasini quyidagicha yozish mumkin:
, (4.5.2)
Bu erda:

X – eksportning milliy valyutadagi narxi;

WD – milliy valyutada ifodalangan jahon talabi;
Rx – eksportning milliy valyutadagi narxi;
Pw – milliy valyutadagi jahon narxlari;
Pn – milliy valyutada ifodalangan eksport raqobatlari va import o‘rnini bosuvchi talablar narxi.
YUqorida keltirilgan tenglamada shu narsa ko‘rinib turibdiki, eksportga bo‘lgan talab qisman o‘sha davlat mahsulotiga bo‘lgan jahon talabi bilan aniqlanadi. SHuningdek, bu o‘sha davlat eksport mahsulotining qay darajada sotilishi va o‘sha bozordagi raqobatchilarning eksport narxining o‘rtacha tortilganligi o‘rtasidagi nisbatga ham bog‘liq. Bu o‘rtacha tortilgan narx, shuningdek, hamkor davlatlarda import o‘rnini bosuvchi tovarning ichki narxlarini ham o‘z ichiga olinishi kerak. Talab va nisbiy narxlarning o‘zgarishi to‘g‘risidagi modelni tuzish uchun ma’lum usullar yordamida savdo bo‘yicha hamkor davlatlarda daromadlar va narxlar to‘g‘risidagi ma’lumot kerak bo‘ladi.