Naxçivan döVLƏt universiteti 1967

 
 
FƏRİDƏ SƏFƏROVA                                                                 
                                                                   feride_safarova @ hotmail.com 
  Naxçıvan Dövlət Universiteti  
UOT:58 
 
NAXÇIVAN MUXTAR RESPUBLİKASI OTLAQLARININ ZƏHƏRLİ BİTKİLƏRİNİN 
İNKİŞAF DİNAMİKASINA 
TƏSİR EDƏN BİOEKOLOJİ VƏ ANTROPOGEN  AMİLLƏR 
 
Açar sözlər: səhralaşma, otlaq, zəhərli bitkilər 
Key words: desertification,  pastures, poisonous plants 
Ключевые слова: опустынивание, пастбища, ядовитые растения 
           
Azərbaycan  Respublikası  Prezidentinin  28  sentyabr  2006-cı  il  tarixli  "Azərbaycan 
Respublikasında  ekoloji  vəziyyətin  yaxşılaşdırılmasına  dair  2006-  2010-  cu  illər  üçün  kompleks 
tədbirlər  planı"  sərəncamı    respublikada  ekoloji  maarifləndirmə  ilə  yanaşı,  Dövlət  Proqramından 
irəli  gələn  məsələləri  elmi  baxımdan  araşdırmağı,  otlaq  və  biçənəklərdən  düzgün  istifadə  etməklə 
yanaşı, eyni zamanda əhaliyə ərazilərin mexaniki və təbii zibillənmələrdən təmizlənilməsi vacibliyi 
göstərilmişdir. Dövlət Proqramından irəli gələn tələblərə cavab olaraq qeyd olunan neqativ halların 
aradan qaldırılması ilə yanaşı, Respublikada heyvandarlığın bol yem ehtiyatını yaratmaq üçün təbii 
yem  sahələrinin  elmi  əsaslarla  ətraflı  öyrənilməsi  hesabına  mədəni  otlaqlar  yaradılması,  mövcud 
biçənək  və  otlaqların  məhsuldarlığının  artırılması,  mühafizəsi,  təbii  bərpası,  süni  otlaq  və 
biçənəklərin  yaşıl  konveyer  sisteminin  yaradılması,  kompleks  aqronomik  və  mühəndis-texniki 
işlərin görülməsi bu gün son dərəcə aktual və təxirəsalınmazdır.  
Aparılan  tədqiqatlar  və  ədəbiyyat  məlumatlarına  əsasən  otlaq  və  biçənəklərin  zəhərli 
bitkilərinin  inkişaf  dinamikasına  təsir  edən    amillərin  aşağıdakılardan  ibarət  olduğu 
aydınlaşdırılmışdır: 
 
1. Ermənistan tərəfindən bəzi kəndlərimizin işğal olunması və sərhəd bölgəsində səngərlərin, 
hərbi-texniki qurğuların yerləşdirilməsi; 
 
2.  Heyvandarlıq  təsərrüfatının  inkişaf  etdirilməsi  ilə  əlaqədar  yay  və  qış  otlaqlarından 
normadan artıq və intensiv istifadə olunması; 
3.  Güclü  ekoloji  və  antropogen  amillərin  birbaşa  və  ya  dolayı  yolla  təsiri  ilə  torpaqların 
səhralaşmaya meylinin artması, botaniki tərkibinın pisləşməsı və məhsuldarlığının azalması; 
4.  Son  dövrlər  salınan  süni  göllərin,  suvarma  üçün  çəkilən  kanal  və  arxların  hesabına  bəzi 
ərazilərdə  qrunt  sularının  səviyyəsinin  yüksəlməsi  nəticısində,  muxtar  respublika  ərazisində 
soranlaşma və bataqlıqlaşmaya meyilliyin artması; 
5.  Heyvanlar  tərəfindən  yeyilməyən  və  insanların  istifadə  etmədiyi  zəhərli  bitkilərin  faydalı 
bitkilərə  nisbətən,  iqlimin  əlverişsiz  şəraitinə  daha  tez  uyğunlaşması  və  eyni  zamanda  külli 
miqdarda toxum verərək yeni yaşayış ərazilərini zəbt etməsi; 
6. Zərərli bitkilərin fon yaradaraq (qanqallıqlar, yovşanlıqlar,gicitkanlıqlar, cil və qamışlıqlar) 
zəhərli bitkilərin inkişafına stimul verməsi.       
Floramıza  göstərilən  antropogen  təsirlər  son  illərdə  yaranmış  ictimai-siyasi  və  iqtisadi 
vəziyyətlə  əlaqədar  daha  da  güclənmişdir.  Hazırda  ölkəmizdə  biomüxtəlifliyin  itirilməsinin  ən 
başlıca səbəblərindən biri Ermənistan tərəfindən ərazimizin 20 faizinin işğal olunması və bir milyon 
əhalinin  qaçqın  və  köçgün  vəziyyətə  düşməsi  ilə  bağlı  yaranan  problemlərdir.  Aparılan  müharibə 
vəziyyəti  muxtar  respublikada  da  eyni  effekti  yaradır,  belə  ki,  regionun  xüsusilə  dağlıq  zonasında  
nadir,  endemik,  relikt  ağaclar,  kollar  erməni  işğalçıları  tərəfindən  kəsilir,  gəvənliklər,  otluqlar 

---

47 
 
yandırılır, qədim dövrlərin yadigarı olan seyrək arid meşəliklərini əmələ gətirən qiymətli Juniperus 
foetidissima Willd. - Ağıriyli ardıc, J. excelsa Bieb. - Hündür ardıc, J. communis L. - Adi  ardıc və 
Betula  pendula  Roth-  Əyilən  tozağacı  məhv  edilir.  Hərbicilərimiz  tərəfindən    ərazimizin  alp  və 
subalp  zonalarında  səngərlərin  qazılması,  hərbi  texniki  qurğuların  yerləşdirilməsi,  yolların 
çəkilməsi həyati vacib məsələlər olsa da belə, yenə həmin zonalarda eroziya prosesi güclənir, torpaq 
strukturu pozulur. Nəticədə  bütöv  bitki  kompleksi  o cümlədən də  zəhərli  bitkilərin də  yaşam  tərzi 
pozulur.  
Naxçıvan  MR-in  yüksək  dağ-çəmənləri  köçəri  mal-qaranın  geniş  yaylaq  məskəninə 
çevrilmişdir.  Uzun  illərdir  ki,  bu  ucuz  başa  gələn  və  şirəli  yemlər  minlərlə  xırda  və  iribuynuzlu 
heyvanlar  tərəfindən  yayın  3-4  ayında  otarılır.  Ancaq  istər  yay  otlaqları,  istərsə  də  biçənəklər 
heyvandarlığın gündən-günə artan təlabatını təmin edə bilmir. Bundan başqa otlaq və biçənəklərdə 
mal-qaranın  seçicilik  edərək  zəhərli  bitkilərə  toxunmaması  və  bunun  nəticəsində  də  zəhərli 
bitkilərin  get  -  gedə  inkişaf  edərək  artması,  artıq  təhlükəli  bir  vəziyyətə  çatmışdır.  Odur  ki,  bu 
inkişaf  dinamikasina  təsir  edən  amilləri  müəyyənləşdirib  aradan  qaldırılmaqla,  biçənək  və  otlaq 
sahələrinin məhsuldarlığını artırmaq zərurəti, artıq  mühüm problem kimi qarşıda durur. 
Yüksək dağlıq sahələrdə  yayılmış bitki növlərinin 21%-i  yem  bitkisi hesab olunur. Onlarn 
bir çoxu orta və aşağı keyfiyyətli yem bitkiləridir. Bəzi növlər isə heyvanlar üçün tamamilə zərərli 
və  ya  zəhərlidir.  Aşağı  keyfiyyətli  yem  otlarının  geniş  yayılmasına  səbəb  sistemsiz  və  intensiv 
otarma nəticəsində bitki örtüyündə qiymətli  yem  bitkilərinin sıradan çıxması, bitki biosenozlarının 
dəyişilməsi,  lazımsız  otların  get  -  gedə  böyük  sahələri  tutması  və  torpağın  su  rejiminin 
pozulmasıdır.  
Burada  qiymətli  yem  otları  əvəzinə  tikanlı  qanqal  növləri,  uzanan  ağbığ,  xırdaləçək 
sibbaldiya,  acı  yovşan,  yaxud  mezofill  çəmənlərdə  cilli  otlar  əmələ  gəlir  ki,  bunlar  da  heyvanlar 
tərəfindən  pis  yeyilir.  Yay  otlaqlarının  çatışmaması  təsərrüfatın  gəlirli  sahəsi  olan  qoyunçuluğun 
inkişafına ciddi maneçilik törədir. Mövcud yaylaqların yüksək dağ çəmənlikləri çox otarıldığından 
tapdanır,  keyfiyyəti  aşağı  düşür  və  torpaq  eroziyasının    sürətlənməsinə  səbəb  olur.  Buna  görə  də 
otlaqların xeyli hissəsi yararsız hala düşmüşdür. Yararlı otlaqların isə hamısı 4-cü dərəcəli olmasına 
baxmayaraq, burada normadan bir neçə dəfə artıq mal-qara otarılır.  
Cədvəl 1.1 
Naxçıvan MR-in mühüm sututarları 
Sıra №-si  SUTUTARLARIN  ADI 
 
Həcm (mln.m
3
) 
1 
Araz dəryaçayı 
1350 
2 
Arpaçay dəryaçayı 
135 
3 
Vayxır dəryaçayı 
 
100 
4 
Sirab su anbarı 
 
12,7 
5 
Bənəniyar su anbarı 
15 
6 
Uzunoba su anbarı 
 
9 
7 
Nehrəm su anbarı 
6 
 
   Son  zamanlar  ərazidə  bir  çox  süni  göllər  salınmış,  əhalinin  aqrolizinq  vasitəsi  ilə  kənd 
təsərrüfatı  texnikası  ilə  təmin  edilməsi  işi  daha  da  təkmilləşmişdir.  Bunun  nəticəsində  fermer 
təsərrüfatları  torpaqlardan  səmərəli  istifadə  edərək,  bir  cox  torpaq  sahələrinə  kanallar  çəkilərək 
torpaq sahələri demyə əkinçilikdən cıxarılmışdır. 
Ərazinin  torpaq  örtüyünün  əmələ  gəlməsində,  onun  dəyişilməsində  relyef  xüsusiyyətləri 
böyük rol oynamış və hazırda da öz təsirini göstərməkdədir. Dağlıq sahədə güclü fiziki aşınma və 
eroziya  prosesi  gedir.  Bunun  nəticəsində  çılpaq  qayalıqlar  meydana  çıxır,  dərələrdə  isə  aşınma 
materialları toplanır.  Düzənlik sahədə isə isti və quraq iqlim şəraitində zəif bitki və torpaq örtüyünə 
malik  yarımsəhra  landşaftı  yaranmışdır.  Bitki  qrupları  müxtəlif  torpaq  tipləri  və  növlərinin  əmələ 
gəlməsində  iştirak  etməsindən  başqa,  onu  eroziyadan  qoruyur,  torpaq  layı  qalınlığının,  humusun 
miqdarının  artmasına  da  öz  təsirini  göstərir.  Lakin  digər  regionlarda  olduğu  kimi  Naxçıvan  MR 

---

48 
 
ərazisində də insanın uzun müddətli təsiri nəticəsində torpaqlara təzyiq artmış, bəzi sahələrdə torpaq 
qatı pozulmuş, eroziyaya uğramış və torpaqlarda şoranlaşma yaranmışdır.   
Şoran  torpaqlar  Naxçıvan  MR  ərazisinin  düzənlik  qurşağında  daha  çox  yayılmışdır.  Belə 
torpaqlar  Böyükdüzün  cənub-şərqində  və  Naxçıvançayın  aşağı  axınında  yayılmışdır.  Əmələ 
gəlməsinə təsir edən əsas amil Duzdağ dağının duzlu-gilli çöküntülərinin mütəmadi olaraq əraziyə 
təsir etməsidir. Şoran torpaqlara Sədərək, Şahbuz, Kəngərli, Böyükdüz və Ordubad düzlərində rast 
gəlinir.  Bəzi  yerlərdə  şoranlaşma  insanın  düzgün  olmayan  təsərrüfat  fəaliyyəti  və  qrunt  sularının 
səthə yaxın olması nəticəsində yarandığı halda Böyükdüzdə şoran torpaqların yaranması Duzdağın 
yamaclarından  yağıntılar  vasitəsilə  yuyulub  gətirilən  çöküntülərlə  əlaqədardır.  Torpaqların 
şoranlaşmaya məruz qalması onların təsərrüfat dövriyyəsindən çıxmasına səbəb olur. Ona görə də 
onları  yenidən  istifadəyə  qaytarmaq  və  həmin  sahələrdən  yüksək  və  sabit  məhsul  almaq  üçün 
kompleks meliorativ tədbirlər həyata keçirilməlidir.        
  
Salınan  süni  göllər  məsələn,  Sirab,  Qazançı,  Vayxır,  Bənəniyar  və  s.  göllərin  ətəklərində 
qurunt  sularının  miqdarı  artaraq  səthə  yaxınlaşmaqla  bataqlıq  və  ya  sucaq  sahələri    yaratmışlar. 
Bunun təsirindən ot örtüyü də təbii olaraq dəyişmişdir. Təcrübə  
apardığımız qış otlağı kimi Böyükdüz ərazisində normadan artıq otarılma nəticəsində ərazidə yalnız 
Tikanlı  dəvəqıran  –  Atraphaxis  spinosa  L.,  Yarpaqsız  öldürgən  –  Anabasis  aphylla  L.,  Ağacvari 
şoran  –  Salsola  dendroides  Pall.,  İran  yağtikanı  –  Alhagi  persarum  Boiss.  et  Buhse  və  s.  geniş 
əraziləri  tutaraq,  təmiz  formasiyalar  əmələ  gətirmişdir.  Demyə  ərazilərdə  əkinçiliyin  inkişaf  
etdirilməsi  üçün  suvarma  sistemi  çəkilmiş  və  əkilən  sahələrə  suvarma  tətbiq  edilmişdir,  lakin  çox 
keçmədən  ikiqat  şoranlaşma  ilə  üzləşən  əkinçilər,  artıq  damcı  üsulu  ilə  yalnız  ağac  və  kolların 
becərilməsinə  çalışırlar.  Bütün  bu  kimi  antropogen  amillər  birbaşa  və  ya  dolayisı  yolla  zəhərli 
bitkilərin inkifına nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir edə bilir.