Neriman Qurban indd

VIII FƏSİL

QIZILBUYNUZDA İKİ QƏRİB

 Leo Nusaimbaum

 İstanbul 

 Yanvar-may 1921-ci il

Leo  özünü  bəxtli  adam  sayırdı.  Fikrincə,  buna  yetərincə 

haqqı vardı.

 Kiyevdə doğulmuşdu, körpəliyini Tiflisdə, uşaqlığını və 

yeniyetməliyini Bakıda keçirmişdi, gəncliyini Avropada yaşa-

yacaqdı; həkimin uşaq vaxtı qoyduğu ürək çatışmazlığı diaq-

nozu əsassız çıxmışdı, son illərdə kifayət qədər gəzib görmək 

imkanı  qazanmışdı;  atasının,  guya,  xilas  yolu  kimi  çıxdığı 

Türküstan,  Buxara,  İran  səfərindən sağ-salamat  dönmüşdü; 

qırmızı terrordan sağ-salamat qurtarmışdı (əlbəttə, ona yaşına 

görə bəlkə də toxunmazdılar, amma atasını həbsxanaya salsaydılar, 

ya  da  güllələsəydilər,  taleyi  necə  olardı?);  körpəliyinin  keçdiyi 

şəhəri  doyunca  gəzmişdi,  indi  də  zəmanənin  ən  gözəl  pa-

roxodlarının  birinin  birinci  dərəcəli  kayutunda  dünyanın 

paytaxtına – Konstantinopola gedirdi.

 Bunu ancaq bəxtin gətirməyi saymaq olardı...

---

130

 Düzü, atası son vaxtlar xüsusilə Bakıdan çıxandan sonra 

özünü  o  qədər  də  yaxşı  hiss  eləmirdi,  daim  halsızlıqdan 

şikayətlənir, gözlərinin qabağındaca qocalırdı. Dediyinə görə, 

Tiflisdə həkimə getmişdi, elə ciddi xəstəliyi də yox idi, görü-

nür, nəyinsə xiffəti ona rahatlıq vermirdi. Bu Leonu o qədər 

də narahat eləmirdi, bilirdi ki, Abram çox sevdiyi yeganə oğ-

lunu son nəfəsinəcən himayə eləyəcək, həyatda yolunu tap-

ması üçün özünü oda-közə vuracaqdı.

 Mdivaninin əsil-nəcabətli knyaz olduğuna zərrə qədər də 

şübhə eləmirdi. Yoxsa Batumdakı bu cəhənnəmdən baş çıxa-

rıb Gürcüstan pasportu və möhtəşəm paroxoda bileti tapmaq 

elə-belə adamın işi ola bilməzdi. İndi göyərtədə hava soyuq 

olduğundan, yanaşı kayutda əla gürcü çaxırı içib İstanbulda 

neyləyəcəkləri barədə plan tökə-tökə günlərini yola verirdilər. 

Leosa Aleksiylə gur işığa bələnmiş dəhlizlərdən keçir, salon-

larda,  kayutlarda  yığılmış  cürbəcür  geyimli,  müxtəlif  dilli 

mühacirlərə, barlara, restorana, daim nəsə çalan ağ geyimli 

orkestrə, eynilə ağ formalı xidmətçilərə heyran-heyran baxır-

dı: Avropaya ancaq bu cür adamlar gedə bilərdilər! Avropa 

səliqə-sahmanın, təmizliyin, əzəmətin simvoludu!

Amma  paroxodda  ikinci  dərəcəli  kayutların  yerləşdiyi 

hissə də vardı. Burda o şıxlıq, dəbdəbə, əzəmət hiss olunmasa 

da, az-çox imkanlı adamların yerləşdikləri duyulurdu.

 Leo miskin kütlənin yığışdığı, ümumi kayutlar yerləşən 

üçüncü dərəcəli sərnişinlərin məkanını da gördü: yalnız bur-

da zamanənin gerçək izləri – binəsiblik, ümidsizlik, əlacsızlıq 

hiss olunurdu. Olan-qalan pullarını verib birtəhər paroxoda 

minmiş bu bir qarnı ac-bir qarnı tox gün keçirən bədbəxtlər 

Konstantinopolda, yaxud Avropada nə axtarırdılar?

 Frau Şultenin ağır gövdəsi kayutda, elə bil, hərəkət eləmir, 

gəmiylə bərabər üzürdü:

 “Başa düşürsən, Leo, – deyirdi, – bu qarmaqarışıqlıqdan 

qurtarıb  Avropaya  getmək  nə  qədər  böyük  xoşbəxtlikdi! 

Xüsusilə  səndən  ötrü!  Ömrün  irəlidədi,  oxuyub  həyatda 

özünə bir mövqe qazanarsan”.

---

131

 Yəqin Berlində vəziyyət o qədər də yaxşı olmaz, frau Şul-

te,  –  Leo  xəyallar  içində  dillənirdi,  –  müharibədə  məğlub 

olub axı”.

“Müharibə Berlində getməyib ki, Leo, – frau Şulte etiraz 

eləyirdi. – Berlində bir dəfə belə olmasam da, bilirəm ki, yaşa-

maq üçün çox gözəl yerdi”.

“Mən  bir  müddət  Konstantinopolda  qalmaq  istərdim,  – 

Leo gözlərini tavana zilləyib, az qala, pıçıldayırdı. – Sultanla-

rın,  paşaların  sarayları,  minillərdən  qalmış  qala  divarları, 

camelər, kilsələr, sinaqoqlar, cürbəcür üslublarda tikilmiş bi-

nalar,  nağıllardakı  kimi,  suyun  ortasında  salınmış  əzəmətli 

şəhər... Bütün bunlar mənə çox tanış gəlir...”

Abram adətən ancaq yatmağa gəlir, dərhal da taleyindən 

razı halda yatağına uzanıb yuxuya gedirdi.

Düzdü, hələ paroxod yola düşməmiş elan eləmişdilər ki, 

yemək-içməyin dəyəri yalnız frank, funt sterlinq, yaxud dol-

larla ödənəcək, bu da onun ovqatını bir qədər korlamış, şalva-

rının astarını xeyli yüngülləşdirmişdi, amma artıq Avropanın 

bir addımlığındaydı, ağlı, fərasəti, bacarığı sayəsində özünə 

də,  oğluna  da  bir  gün  ağlayacaqdı  –  buna  şübhə  eləmirdi. 

Təki ciddi xəstəliyə düçar olmayaydı...

Bu  ağlasığmaz  səyahət  dörd  gün  çəkdi.  Qış  günləri  olsa 

da,  hava  aradabir  göyərtəyə  çıxmağa,  məhəccərə  söykənib 

mavi sulara, uzaqlarda görünən gəmilərə, Konstantinopolun 

və Avropanın yerləşdiyi səmtə baxmağa imkan verirdi. Belə 

məqamlarda hamı, hətta atası və dayəsi də yola çıxırdılar, bu 

dünyanın  ən  gözəl  gəmisində  təkcə  Leo,  bir  də  hələ  adını 

bilmədiyi, amma çox gözəl bir qız qalırdı, birgə xoşbəxt dün-

yaya doğru üzürdülər.

 “Knyaz Amerikaya getməyi məsləhət görür, – Abram axı-

rıncı gün frau Şulteyə deyirdi. – Dediyinə görə, zəngin ölkədi, 

yaşamaq üçün asanlıqla imkan tapmaq olar”.

  “Amerikaya  sonralar,  Avropanı  görəndən  sonra  getmək 

olar,  –  Leo  dərhal  söhbətə  qarışdı.  –  Onlar  kefləri  istəyirsə, 

getsinlər”.

---

132

 “Leo haqlıdı, – frau Şulte də ona qahmar çıxdı, – Avropada 

qədim tarix, böyük mədəniyyət var, bunları əxz eləmək onun 

xeyrinə olar...”

  Abram  dillənmədi,  qəti  qərarı  orda,  Konstantinopolda 

verəcəkdi...

***

Dördüncü  gün  gəmi  Boğaza  girib  ağır-ağır  Xalicə,  Qızıl-

buynuz  limanına  doğru  irəliləyəndə  Leo  soyuqlayacağı 

barədə frau Şultenin və atasının xəbərdarlıqlarına baxmaya-

raq,  göyərtədə  yerini  tutmuşdu,  suların  əhatəsindəki  yeddi 

təpə  üzərində  salınmış  möhtəşəm  şəhərə  baxırdı.  Atasının 

dediyinə görə, indi Konstantinopol işğal olunmuş, ingilislər, 

fransızlar,  italyanlar,  hətta  yaponlar  əsgərlərini  şəhərdə 

yerləşdirmişdilər. Bu cür şəhəri tutmağın mümkünlüyü Leo-

nun  ağlına  batmırdı:  “Yəqin,  Sultan  belə  məsləhət  bilib,  – 

fikirləşirdi,  –  yoxsa  elə  Boğazın  girişində  cəmi  bir  neçə  top 

yerləşdirsəydilər, gəmilərin birini də salamat buraxmazdılar. 

Belə görünür, atışma-filan da olmayıb”.

  Onu  hər  şeydən  çox  Sultanəhməd  və  Süleymaniyyə 

camelərinin, bir də Qalata qülləsinin əzəmətli görkəmi valeh 

elədi. Soyuq qış havasında lap aydın görünən minarələrdə, 

elə  bil,  ovsunlayıcı  sehr  vardı,  dərhal  düşüncələrinə  hakim 

oldu. Məktəbdə “tatar dili” adlandırdıqları dili öyrənmədiyinə, 

ailədə  və  yaşıdlarıyla  rusca,  dayəsilə  almanca  danışdığına 

görə təəssüf elədi. Eşitmişdi ki, Azərbaycanda danışılan “ta-

tar dili”lə Osmanlı türkcəsinin böyük fərqi yox idi, bu dilləri 

bilənlər bir-birlərilə sərbəst danışırdılar.

 Abram Nussimbaum Qalata səmtində yerləşməyi nəzərdə 

tutmuşdu: şəhəri tanıyanlar yəhudilərin orda daha çox yaşa-

dıqlarını deyirdilər, fikrincə, çətinliyə düşsə, öz soydaşlarına 

əli  asanlıqla  çatardı.  Knyaz  Mzivani  Amerikaya  getmək 

fikrindən dönməmişdi, ona görə də hələ elə Qızılbuynuzda 

qalıb vəziyyəti öyrənəcəkdi. Hər ehtimala qarşı, paroxoddan 

düşməmiş vidalaşdılar – dünyanın işini bilmək olmazdı.

---

133

 Limana girəndə Leo zolaqlı bayraq dalğalanan boz rəngli 

hərbi  gəmiləri  gördü:  belə  çıxırdı,  Boğaza  ingilislər  nəzarət 

eləyirlər. Atasının dediyinə görə, limandan cənubda fransız-

lar yerləşmişdilər, Qalata səmti – frank məhəllələri ingilislərin 

nəzarətindəydi, qalan məhəllələrdəsə italyanlar və yunanlar 

bərqərar  olmuşdular.  Limanda  çoxlu  rus  gəmiləri  də  gözə 

dəyirdi. Knyaz Mdivaninin dediyinə görə, bir neçə ay əvvəl 

çar generalı Vrangel köhnə Rusiyanın qaymağını Krımda yüz 

iyirmi altı gəmiyə yığıb bura gətirmişdi. İndi Konstantinopol 

mübaliğəsiz  mühacirlərin  paytaxtına  çevrilmişdi,  Şimali 

Qafqazdan,  Qafqazbərisindən,  Türküstandan,  İrandan... 

gələnləri də hesaba alsaq, şəhərin, az qala, yarısı gəlmələrdən 

ibarət idi.

 Amma Konstantinopolda olmaq Leodan ötrü dünyanın ən 

böyük möcüzələrindən biriydi. Yadına kitablardan oxuduqla-

rını  salırdı,  romalıların,  bizanslıların,  səlibçilərin  keçib 

getdikləri, türklərin ələ keçirib beş yüz il kimsəyə vermədikləri 

şəhərə  indi  müttəfiq  qüvvələrin  qoşunları  girmişdilər.  Leo 

körpüdə  ingilis  əsgərlərinin  düzüldüklərini,  gəmi  koman-

danlığının  intizar  içində  kimisə  gözlədiklərini  gördü.  Sən 

demə, çətinliyin böyüyü elə burdaymış: türklərin də olduqla-

rı  müttəfiq  qüvvələri  təmsilçilərindən  ibarət  komissiya 

gələnləri bir-bir yoxlayıb səhhətinə və siyasi baxışlarına görə 

ölkəyə  münasib  olub-olmadıqlarını  ayırd  eləyəcəkdilər;  bir 

çox xəstəliklərin, siyasi-mülki cinayətlərin sadalandığı siyahı, 

görənlərin şəhadətinə inansa, kifayət qədər uzun idi, yoxla-

ma  hələ  uzun  çəkəcəkdi;  üçüncü  dərəcəli  kayutdakıları 

körpüdən  birbaşa  həbsxanaya  aparır,  orda  hamısının 

səhhətini və keçmişini diqqətlə araşdırır, ikinci dərəcəli ka-

yutdakılar elə gəmidəcə yoxlanışdan – tibbi müayinədən, sor-

ğu-sualdan keçirilirdilər.

 Knyaz Mdivani xilaskar mələkmiş: birinci dərəcəli kayut-

dakıları  hörmətlə  qarşılayır,  nəzakətlə  yola  salırdılar:  ahıl 

professor bir-bir hamının əlini sıxır, yoluxucu xəstəliklərinin 

---

134

olmadığı barədə şəhadətnamə verir, uğurlu yol arzulayırdı. 

Levlə görüşəndə, hətta, əlini onun yanağına da çəkdi:

 “Ümidvaram ki, şəhərimiz xoşuna gələcək!”

 Həmin məqamda Leo çox şey deyə bilərdi, amma, elə bil, 

nitqi  tutulmuşdu,  yalnız  gülümsəməyi  bacardı.  Komissiya 

üzvlərindən biri pasportlara möhür vuranda Abram Nussim-

baum nəzakətlə minnətdarlıq elədi:

 “Çəkdiyimiz əzablardan sonra bu qədər hörmətlə qarşı-

lanmaq bizi xoşbəxt eləyir. Hər şeyə görə minnətdarıq”.

  Limana  enəndə  Mdivani  və  oğluyla  bir  də  vidalaşdılar. 

Leo canını təxəyyülü, fantaziyası, arzusu olmayan oğlandan 

qurtardığına görə, özündə qəribə yüngüllük hiss elədi.

 Nussimbaumlar körpüdən Qalata səmtə keçəcəkdilər.

  Paroxoddan  enən  insan  axınının  bir  dəstəsinə  qoşulub 

gedirdilər.  Körpünün  qurtaracağında  düzülmüş  ağ  geyimli 

adamlar gələnlərdən torpaqbasdı haqqı alırdılar. Mühacirlər 

dinməzcə  əllərini  ciblərinə  salır,  yerləşmək  üçün  müxtəlif 

səmtlərə üz tuturdular.

 Leo qəhvəyi uniformalı əsgərlərə baxa-baxa onların niyə 

bu şəhərdə olduqlarından baş çıxarmağa çalışırdı. Atası de-

yirdi, müttəfiqlər Sultanı, üstəlik, müsəlmanların xəlifəsini 

millətçilərdən qoruyurlar. Əgər beləydisə, bununla Osmanlı 

imperiyası  salamat  qalacaqdısa,  deməli,  məqsədləri  xe-

yirxah idi.

  Sonralar  gördüklərini  bəzəyib-düzəyib  yazacaqdı:  “Bax