Neriman Qurban indd

X FƏSİL

AVROPADA... ADA

 Lev Nussumbaum

 Roma, Paris, Hamburq

 May-sentyabr 1921-ci il

 Yox, Leo Romanı bəyənmədi... 

 Konstantinopolda keçirdiyi günləri hələ də unuda bilmir-

di.  Əzəmətli  məbədlər,  camilər,  saraylar,  Boğaz  mənzərəsi 

burda yox idi... 

 Daha doğrusu, saraylar, kilsələr, qədim Romanın qalıqları 

vardı, amma nədənsə bütün bunlar ona yad idi, oğlanı vəcdə 

gətirmir,  həyəcanlandırmırdı.  Belə  çıxırdı  ki,  Leo  ruhu  və 

duyğuları etibarilə daha çox Şərq adamıdı: get-gedə düşün-

cəsində möhkəmlənən bu fikrin həqiqətinə özü də təəccüb-

ləndi.

 Mindikləri gəmi elə “Kleopotra” kimi dövrün mənzərəsini 

daşıyırdı:  əksəriyyəti  müxtəlif  geyimli,  dilli,  temperamentli 

mühacirlər  idi,  Konstantinopolda  axtardıqları  xoşbəxtliyi 

tapa bilməmişdilər, indi onu Avropada yaxalamağa gedirdilər. 

İkinci dərəcəli kayutda yerləşən nussimbaumlar və frau Şulte 

---

157

öz  həmtalelərindən  heç  nəylə  fərqlənmirdilər:  gonbul  yaşlı 

qadın, əlli yaşlarında çəlimsiz, xəstəhal kişi, on beş yaşlarında 

yeniyetmə;  qadın  iri  gövdəsinə  rəğmən  becid  hərəkətlərilə 

özünü ailə başçısı kimi aparır; kişi hey deyinir, arabir öskü-

rür, qadının verdiyi həbi içir, sevgiylə baxdığı oğluna uzağa 

getməməyi tapşırır; güləş sifətli, solğun bənizli, iri gözlü, ge-

niş  alınlı  yeniyetmə  hər  şeyə  maraqla  göz  qoyur,  atasını 

sakitləşdirmək  üçün  başını  tərpədir,  amma  o  uzanıb  huşa 

gedən kimi, kayutdan çıxıb qələbəliyə qarışır.

 “Sezar” ağır-ağır qərbə doğru irəliləyir, “Kleopatra” qədər 

əzəmətli və sürətli olmasa da, hər halda, varlıların da, orta-

babların da, kasıbların da günlərini yola verəcək şəraiti var. 

Leo dəhlizləri gəzir, göyərtəyə qalxıb artıq uzaqlarda qalan, 

möhtəşəm minarələri yüngül yaz dumanında güclə görünən 

şəhərə  baxır.  Şübhəsiz,  bir  neçə  həftə,  lap  bir  neçə  ayla  bu 

şəhəri tanımaq, dərk eləmək, sirlərini çözmək olmaz. Leo nə 

vaxtsa  geri  qayıdacaq,  “dünyanın  paytaxtı”nı  fəth  eləməyə 

gələcək.

O taleyindən məmnundu: zarafat deyil, on beş yaşını təzəcə 

keçib, amma nə qədər yerlər gəzib, hələ nə qədər yerlər də 

gəzəcək!

 Axşamlar Abram Nussimbaumla frau Şulte qayğılı-qayğılı 

dəfələrlə müzakirə elədikləri mövzuya bir də qayıdırdılar: 

 “Mənə elə gəlir, frau Şulte, – Abram dillənirdi, – İtaliyadan 

mümkün qədər tez getməliyik, çünki bu ölkəylə bizi heç nə 

bağlamır.  Dilini  bilmirik,  yerləşmək  imkanları  görmürəm, 

üstəlik, qalmağa həvəsimiz də yoxdu...”

 “Haqlısınız, – frau Şulte paroxodun restoranından gətirdiyi 

isti şorbanı Abramın qabağına qoyub dillənirdi. – Amma siz 

özünüzə ciddi fikir verməlisiniz, çünki Leonun taleyi sizdən 

asılıdı. Bir azca yeyin, sonra qəhvə gətirərəm”.

 “Məncə, Parisdə yaşamaq bizim üçün daha asan olacaq, – 

Abram ağır-ağır nəfəs alır, elə o cür də şorbanı qaşıqlayırdı. 

– Həm də baldızım ərilə orda yaşayır, hər halda, bizə bir yol 

göstərərlər”.

---

158

 “Bilirsiniz, bu tərəfə üz tutanların hamısı Parisdə qalmağa 

çalışır. İndi yəqin orada adam əlindən tərpənmək olmur”, – 

frau Şulte hələ də Berlinə getmək ümidini itirməmişdi.

  Leo  bir  neçə  kəlməylə  onların  söhbətinə  qarışır,  sonra 

yerinə  uzanıb  xəyal  dənizinə  baş  vururdu:  Avropanı  fəth 

eləməyə gedir; əlbəttə, bunu bacaracaq; amma əvvəlcə oxu-

maq, təhsil almaq lazımdı, bu da indi xoşagəlməz, əzablı şey-

di, uğurlara aparan yolun uzanmasına səbəb olacaq; amma 

Leo istəyinə çatacaq!

 Üçgünlük səfərdən sonra paroxod Aralıq dənizinin İtaliya 

sahilində Brindizi şəhərində lövbər saldı. Liman şəhərinin sa-

kit, kədərli görkəmi Leonun ürəyinə yatmadı: həyatın qayna-

madığı,  gurlamadığı  yerlərdə  çox  duruş  gətirə  bilmirdi. 

Xoşbəxtlikdən, atası da burda çox ləngimək istəmirdi, ancaq 

gecələmək, sonra yola çıxmaq, tezliklə Romaya çatıb Paris qa-

tarına bilet almaq fikrindəydi.

 Əlbəttə, liman şəhərindən paytaxta faytonla getmək ma-

raqlı olardı. Amma Tarantoda qatara minəcəkdilər. Leo xırda-

ca-xırdaca çisələyən yaz yağışı altında torpaq yolla irəliləyən 

ikiatlı faytonun pəncərəsindən bayıra baxır, yazın burda xey-

li gecikdiyi barədə düşünürdü. Faytonçu fransız dilində elə 

Leo qədər bilir, güclü italyan ləhcəsilə danışırdı.

 “Tarantoya nə vaxt çatırıq”, – Leo tələskən tərzdə soru-

şurdu.

 “Yolda çox vaxt itirməsək, hava qaralanacan çatdıraram”, 

– faytonçu atları muşqurqub qamçısını yelləyirdi.

 Amma yolda gecələməli oldular: Abram özünü halsız hiss 

eləyirdi, yatıb-dincəlməyə ehtiyacı olduğunu dedi. Kiçik yo-

lüstü müsafirxanada dayanıb, elə birinci qatdakı meyxanada-

ca axşam yeməyi yedilər. Bu darıxdırıcı əyalət həyatı Leonun 

xoşuna gəlmədi – tezliklə Romaya yetişməyə can atırdı.

---

159

***

 Tarantoya səhəri gün axşamüstü, Romayasa sonrakı gün, 

axşama yaxın çatdılar.

 Romada həyat qaynayırdı. Amma nə qədər qəribə olsa da, 

bu həyat Bakıdakı, Tiflisdəki, Batumdakı, Konstantinopolda-

kı... qədər ruhuna doğma deyildi, üstəlik, yad, naməlum, ür-

küdücüydü. Leo fikirləşirdi ki, bu adamlarla ünsiyyət yarat-

maq, dil tapmaq ondan ötrü çətin olacaq. Hə, atası haqlıdı, 

Romada çox ləngiməyə ehtiyac yoxdu.

  Şəhərin  mərkəzindəki,  dəmiryol  vağzalına  yaxın  oteldə 

yerləşənəcən Abram Nussimbaum şalvarının astarına bir də 

əl gəzdirməli oldu, sonuncu sikkələri çıxardı, kədərlə düşün-

dü ki, onun qiymətli kağızları indi kimsəyə lazım deyil, bəlkə 

də bundan sonra heç vaxt lazım olmayacaq. Zərgərin həmin 

sikkələrə verdiyi məbləğsə bilet puluna, Parisdə bir müddət 

yaşamalarına kömək eləyər.

 Amma Leo Romanın dəyərini dərhal dərk elədi: şübhəsiz, 

zəngin tarixə malik şəhərdi, qardaşları öz südüylə bəsləyən 

canavar, imperiya, sezarlar, fəthlər barədə oxuyub, möhtəşəm 

sarayları,  kilsələri,  meydanları,  körpüləri,  tarixi  abidələri 

bəyənir, eyni zamamda, bütün bunlar nədənsə onu həyəcan-

landırmır, vəcdə gətirmir. Əlbəttə, vaxtdan istifadə eləyib Ro-

manı gəzmək lazımdı, gəzib-görmək heç vaxt ziyanlı deyil. 

  Mehmanxanada  yerləşib  tələm-tələsik  yemək  yeyəndən 

sonra Leo özünü bayıra atdı. Həqiqətən, Roma da möhtəşəm 

şəhərdi, təkcə Kapitolini, Vatikanı, Müqəddəs Pavel kilsələrini 

görməklə bunu hiss eləmək olar. Roma legionları Şərqi fəth 

eləməyə burdan yollanıblar. Leo Şərqi qoşunla ələ keçirməyə 

istehzayla  yanaşırdı:  Şərqi  dərk  eləmək,  duymaq,  fikrən 

mənimsəmək lazımdı!

 Rusiyadan, Şimali Qafqazdan, Qafqazbərisindən Orta Asi-

yadan, dağılmaqda olan Osmanlı imperiyasından Qərbə üz 

tutanlar da yəqin ki, Romada çox dayanmırlar – mühacirlər 

az göyə dəyir, hamını Parisin cazibəsi çəkib aparır.

---

160

 Leo Via Veneto meydanında dümdüz cərgələrdə addımla-

yan  yaşıdlarını  görəndə  həyəcanlandı;  o  məhz  bu  qaynar, 

coşqun,  həyəcan  dolu  həyatı  arzulayırdı.  Artıq  gördüyü 

qorxunc dəstənin “faşist” adlandığını, bolşeviklərə qarşı ya-

radıldığını  öyrənmişdi.  Bolşeviklərsə  onları  evlərindən  qaç-

mağa məcbur eləmiş, var-yoxlarını əllərindən almış, sərgər-

dan həyat sürmələrinə səbəb olmuşdular, deməli, Nussimba-

umların, elə frau Şultenin də düşməniydilər. 

 Leonun ürəyindən onlara qoşulmaq, beləcə, mətin addım-

larla bolşeviklərin üstünə gedib, onları məğlubiyyətə düçar 

eləmək keçirdi... 

 Amma hələ görməli işləri vardı: Parisə yetişib oxumalı, Av-

ropanı fəth eləməli, sonra təzədən Şərqə üz tutmalıydı...

***

 Yox, Leo Parisi də bəyənmədi...

 Düzdü, Sena çayı, Yelisey çölü, Zəfər tağı, Luvr sarayı... 

bütün bunlar əzəmətliydi, amma, sən demə, atası haqlıymış, 

Parisdə yaşamaq ondan ötrü çətin olardı. Yarı-yarımçıq getdi-

yi gimnaziyada fransızcaya heç fikir verməmişdi. Bu, əlbəttə, 

birinci səbəb idi. Leonun fikrincə, ikinci səbəb də bu idi ki, 

Parisdə Şərq az hiss olunurdu, latın ruhunun təsiri hələ Şərqi 

dərindən  duymağa  imkan  vermirdi.  Konstantinopol  süqut 

dövrünü yaşasa da, orda həyat daha qaynar, daha maraqlıy-

dı. Burda – qalib dövlətin paytaxtındasa, hələ əsasən müha-

cirətin kübar və intellektual təbəqəsinə məxsus adamlar yı-

ğışmışdılar;  görünür,  aşağı  təbəqəyə  mənsub  olanlarda 

məğlub ölkənin paytaxtına – Berlində toplaşırdılar.

 Bununla belə, Leoda Avropaya qovuşmasıyla bağlı hiss in-

di-indi  yaranırdı.  İtaliyada  həmin  duyğunu  yaşamamışdı, 

sanki ora Şərqlə Qərb arasındakı neytral zonaydı, Parissə Av-

ropanın göbəyi, paytaxtıydı.

 Qohumlarının – xalası Tamara və onun əri Noam Ermo-

nun evini atasının hələ Bakıda yaşayanda, daha doğrusu, iki 

---

161

il əvvəl aldıqları məktubun üzərindəki ünvanla tapdılar. Ru-

siyada  doğulub-böyüyən  Naum  Erman  vaxtında,  imperiya 

dağılanda Qərbə üz tutmuş, Konstantinopolda hansı yollasa 

İtaliya vətəndaşlığı alıb Noam Ermona çevirmiş, amma İtali-

yada məskən salmadan da Parisdə yerləşmişdi. 

  Əlbəttə,  ermonlar  Abram  Nisumbaumun  və  oğlunun 

gözlənilmədən,  amma  sağ-salamat  gəlib  Parisə  çıxmalarına 

sevindilər.  İri  burunlu,  dodaqlarında  həmişə  sirli  təbəssüm 

oynayan  Noam  Leoda  qəribə  duyğu  oyatdı:  xalasının  ərilə 

Abram arasında heyrətamiz oxşarlıq vardı.

 Leo Tamaranı xatırlayırdı: ondan, az qala, on yaş böyük 

olan  qızın  Mogilyovdan  Bakıya  gəlib  evlərində  yaşaması 

uşaqlıq xatirələrinin bir parçasıydı. Anasının intiharına qədər 

Tamara  onların  ailəsinin  bir  üzvü  olmuşdu,  bəlkə  elə  buna 

görə  də  bu  gənc  qadını  xala  kimi  qəbul  eləməkdə  çətinlik 

çəkirdi.  Düz  on  il  əvvəl,  anası  intihar  eləyən  gün  qızın 

dəhşətdən gözlərinin necə böyüdüyünü, onu qucaqlayıb necə 

titrədiyini dumanlı da olsa, xatırlayırdı. 

 Bir də günəşli yaz günündə vağzaldan Tamaranı necə yola 

saldıqları yadındaydı, onda frau Şulte yenicə dayəsi olmuş-

du, üçü də on altı yaşlı gənc qızı qatarla Mogilyova yola salır-

dılar. Sonra yazdığına görə, ərilə də elə həmin qatarda tanış 

olmuş, iki ildən sonra da evlənmişdilər.

  Bertanın  faciəsini  xatırlayıb  kədərləndilər,  ruhuna  dua 

oxuyub  Leonun  gələcəyilə  bağlı  məsləhətləşmələrə  başla-

dılar.

 Şübhəsiz, qohumlarıyla görüşmək xoş duyğuydu, amma 

bütün bunlar Leonu az maraqlandırırdı; yeniyetməliklə gənc-

liyin hüdudlarında olan cismi genişliyə, azadlığa can atırdı. 

Hələ xalasının oğlu balacaydı, ona yoldaşlıq eləyə bilməzdi, 

bu da küçələri təkbaşına dolaşmaqda Leoya sərbəstlik duy-

ğusu verirdi. 

 Parisə çatıb xeyli dirçələn, üstəlik, səxavət kisəsinin ağzını 

açıb oğluna cibxərcliyi verən Abram Nussimbaum onun qəfil 

---

162

gedişlərindən ehtiyatlansa da artıq təhlükədən sovuşduqları-

nı  nəzərə  alıb  mane  olmurdu.  Leo  gimnaziyada  öyrəndiyi 

fransız  kəlmələrini  yadına  sala-sala  küçələri  dolaşır,  möh-

təşəm  saraylara,  kilsələrə,  meydanlara  tamaşa  eləyir,  Sena 

boyu bulvarda gəzişir, yanından ötüb-keçən adamlara, daha 

çox gənc qadınlara və qızlara baxırdı. Bəzən kimisə saxlayıb 

gedəcəyi yeri fransızca soruşmaq, sonra əllərini cibinə qoyub 

gözəl havadan vəcdə gələ-gələ sahildə dolaşmaq, parklarda 

oturub yaxınlıqdakı zərif qadın-qızlara göz qoymaq xoşuna 

gəlirdi.

 Axşamlarsa Leonun təhsili məsələsi söhbətin əsas mövzu-

suna çevrilirdi. Ermonlar Leonun Parisdə liseyə getməsinin 

əleyhinəydilər.

 “Bizim liseylərdə təhsilin səviyyəsi o qədər də yüksək de-

yil, – xalası öz fikrini söyləyirdi. – Əgər Leonun ciddi təhsil 

almağını düşünürsünüzsə, başqa yol fikirləşin”.

 “Əlbəttə, əlbəttə, – xalasının əri onun fikrilə dərhal razıla-

şırdı. – Mən də bu fikirdəyəm. Mən oğlumuzun harda təhsil 

alacağı barədə indidən götür-qoy eləməyə başlamışam”.

 “Leo fransız dilini o qədər də yaxşı mənimsəməyib, – Ab-

ram razılaşırdı, – mənə elə gəlir, çətin olacaq”.

 “Məncə, London daha münasibdi, – Tamara qətiyyətlə de-

yirdi, – ingilislər indi əbəs yerə dünyaya hökm eləmirlər, ha-

mısı təhsilin hesabınadı”.

 Bu müzakirələr bir neçə gün davam eləyib, ingilis təhsil 

sisteminin  üstünlükləri  barədə  fikirləri  möhkəmləndirdi, 

amma  sonra  bakılı  bir  milyonçunun  Londonda  təhsil  alan 

oğlu barədə şayiələr vəziyyəti dəyişdirdi: deyilənə görə, bu 

yaxınlarda Parisə köçən ata oğluyla çox fəxr eləyirmiş, amma 

oğlan,  nəhayət,  gəlib  Parisə  çıxanda  kişi  onu  tanıya  bilmir: 

doğma balası Yusif Coya çevrilibmiş, üstəlik, öz dilini, hətta, 

yaxşı bildiyi rus dilini də unudubmuş, indi ata onu Londona 

göndərməyinin  peşmançılığını  çəkir  –  uşaqlıqda  ağıl-dər-

rakəsilə seçilən oğlan səfeh məxluqu xatırladırmış.

---

163

  Abram  Nussimbaum  deyilənlərə  tam  əminlik  üçün 

uzaqdan-uzağa da olsa, Bakıdan tanıdığı həmşəhərlisinə baş 

çəkməyə  ərinmədi,  söylənənlərin  həqiqətə  yaxın  olduğunu 

biləndəsə London sevdasından əl çəkdi.

 “Məncə, Leonun Almaniyada təhsil alması daha məntiqlidi, 

– frau Şulte məqamın yetişdiyini qət eləyib öz fikrini bildirdi. 

– Leo alman dilini yaxşı mənimsəyib, çətinliyi olmayacaq”.

  Bu  tərəddüd  məqamında  Hamburqdan  gözlənilməz  qo-

naq  –  Leonun  indiyəcən  görmədiyi,  yeniyetmə  yaşlarından 

Almaniyda yaşayan dayısı gəlib çıxdı. Oskar Hamburq yaxın-

lığında,  Şimal  dənizindəki  kiçik  adalardan  birində  yerləşən 

məktəblərdəki nizam-intizam barədə ağlagəlməz şeylər danı-

şırdı. Şübhəsiz, yaranmış vəziyyətdə bu yeganə çıxış yoluy-

du.  Abram  Nussimbaum  da  qərara  aldı:  Leo  Almaniyada 

təhsil alacaq!

 “Bu vəziyyətinizdə Leonu Londonda da, Parisdə də oxuda 

bilməzsiniz, – Oskar onu tamam tərksilah eləyirdi, – buna bir 

ətək pul lazımdı. Amma Almaniyada nisbətən ucuzluqdu, o 

qədər çətinlik çəkməzsiniz. Üstəlik, orda ruslar çoxdu”.

 İnsan qəribə məxluqdu: var-dövləti əlindən çıxanda dərdə-qəmə