Nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti termiz filiali

Ikki bosh bo`lakli gapning tuzilishi
Ikki bosh bo`lakli gap ikki grammatik tarkibi: ega tarkibi va kesim tarkibi mavjud bo`lgan gapdir.
Ega yoki ega va unga taalluqli so`zlar ega tarkibini tashkil etsa, kesim yoki kesim va unga taalluqli so`zlar kesim tarkibini tashkil qiladi.


Bir bosh bo`lakli gaplar

Bir bosh bo`lakli gaplarning tuzilish asosi yo kesim tarkibidan, yo ega tarkibidan tashkil topadi. Kesim yoki kesim tarkibidan tashkil topgan gaplarda ega, ega yoki ega tarkibidan tashkil topgan gaplarda kesim qatnashmaydi va bunday bo`lakka ehtiyoj ham bo`lmaydi. Bunday gaplarda predikativlik bir bo`lak bilan ifodalanadi. Masalan: Oyko`lliklarni yaxshi gaplar bilan yo`ldan qaytarishdi (P. Q.). Bugungi ishni ertaga qo`yma. (Maqol). Yosh bo`lsa ham ko`p narsani boshidan kechirgan. (P.Qodirov). Oqshom chog`i... Vatan bo`ylab qadam - qadamlab Quyosh o`tdi dengizlar, tog`lar ortiga. (Shayxzoda). Aqlni beaqldan o`rgan. (Maqol).

Bir bosh bo`lakli gaplar, bosh bo`lakning qaysi biridan tashkil topishiga ko`ra, ikki guruhga bo`linadi: egasiz gaplar, kesimsiz gaplar.
Egasiz bir bosh bo`lakli gaplar faqat kesim tarkibidan iborat bo`lib, egani topish mumkin yoki mumkin emasligiga ko`ra egasi topiladigan va egasi topilmaydigan gaplarga bo`linadi.
Kesimsiz bir bosh bo`lakli gaplar nominativ (atov) gaplardir.


1. Egasi topiladigan gaplar

Egasi topiladigan gaplarda egasini kesim orqali beriladigan so`roq bilan topish mumkin bo`ladi. Bunday gaplar shaxsi aniq, shaxsi noaniq, shaxsi umumlashgan gaplarga bo`linadi.

Shaxsi aniq gap. Kesimi, asosan, fe’l bilan, ba’zan fe’ldan boshqa so`z bilan ifodalanib, harakatni bajaruvchi shaxsni aniq ko`rsatib turadigan bir bosh bo`lakli gap shaxsi aniq gap deyiladi.
Shaxsi aniq gaplarda ega lesik jihatdan shakllanmaydi va unga hech qanday ehtiyoj ham bo`lmaydi; kesim vazifasida kelgan so`z tarkibidagi tuslovchi affikslar shaxsni aniq ko`rsatib turadi.
Shaxsi aniq gapning kesimi quyidagicha ifodalanadi:
1. Aniqlik (ijro) maylidagi fe’l va boshqa so`z turkumlari bilan. Masalan: Ertalabki poezddan qolmaslik uchun shoshilib chiqib ketayotgan edi. (O`.Hoshimov).
Shaxsi aniq gap kesimining aniqlik maylidagi fe’l bilan ifodalanishi quyidagicha:
1) o`tgan zamon fe’l shakllari bilan: Ular bilan ham murosa qilolmagan edingiz-ku ... (P.Qodirov). Abdukarimova haqida bilmoqchi edim. (F.Musajonov).
2) hozirgi zamon fe’l shakllari bilan: Endi ularning xatosini tuzatish uchun qancha mashaqqat chekamiz. (P.Qodirov). Gapimni tushuntirolmay qolamanmi deb qo`rqyapman. (J.Abdullaxonov).
3) kelasi zamon fe’l shakllari bilan: Hech kim bilan hech qanaqa raqobat qilmoqchimasman. (J.Abdullxonov). Saviyasini tekshirmoqchimisan? (F.Musajonov).
2. Buyruq - istak mayidagi fe’l bilan: Xatlarni menga bering! – deb qoldi Tolib aka. (F.Musajonov). Gazeta ishidan misol keltiib gapiray. (F.Musajonov).
3. Shart maylidagi fe’l bilan:
Xulosangizga astoydil ishonsangiz, nimdan qo`rqasiz? Tushuntirsangiz, tushunishadi. (J.Abdullaxonov).
Shaxsi aniq gapning kesimi ba’zan fe’ldan boshqa so`zlar bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan: Kelishgan, o`qimishlisiz, buning ustiga yoshsiz. (F.Musajonov). Mulla Usmon, ... hammasidan xabardorsiz. (P.Qodirov).
Shaxsi aniq gaplar badiy adabiyotda, ayniqsa dialogik nutqda ko`p qo`llanadi.