Ønsan sΩhv edΩ bilΩr; sΩhvi etiraf etmΩk onu yüksΩldir; sΩhvi düzΩltmΩk
Yüklə 2,97 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
4.8. Az ԥrbaycanın faunası haqqında Az ԥrbaycan özünԥmԥxsus fauna kompleksi olan bir neç ԥ zooco÷rafi ԥyalԥtlԥrin qovúa÷ında yerlԥúir. Qonúu ԥrazilԥrdԥn - ørandan, Orta Asiyadan, Aralıq dԥnizi ölk
ԥlԥrindԥn olan bԥzi heyvan növlԥri buradakı úԥraitԥ uy ÷unlaúmıú, respublikanın faunasını zԥnginlԥúdirmiúdir. Az ԥrbaycan Respublikası ԥrazisindԥ tԥbii úԥraitin müxt ԥlifliyi ilԥ ԥlaqԥdar onun heyvanlar alԥmi dԥ çox r ԥngarԥngdir. Respublika ԥrazisindԥ 97 növ mԥmԥli, 357 növ qu ú, 67 növ amfibii vԥ reptili, 1 növ dԥyirmia÷ız, 97 növ balıq, 15 mind ԥn çox onur÷asız heyvan növü m ԥlumdur. Düzԥnlik sahԥlԥrin faunası külli miqdarda m ԥmԥlilԥr, sürünԥnlԥr, suda-quruda yaúayanlar vԥ çoxsaylı oturaq v ԥ köçԥri quúlarla tԥmsil olunub. 112
Burada m ԥmԥlilԥrdԥn ceyrana, çöl donuzuna, canavara, tülküy ԥ, porsu÷a, qamıúlıq piúiyinԥ, dovúana v ԥ s., sürünԥnlԥrdԥn - bataqlıq, Xԥzԥr vԥ Aralıq dԥnizi tısba ÷alarına, zolaqlı kԥltԥnkԥlԥyԥ, adi vԥ su koramalına, gürz ԥyԥ vԥ s., suda-quruda yaúayanlardan - müxtԥlif növ qurba ÷alara, quúlardan - qırqovula, kԥkliyԥ, turaca, qartala, müxt ԥlif növ ördԥk vԥ qazlara, harayçı vԥ fısıldayan qu qu úlarına, qaúqalda÷a, sultan toyu÷una, va ÷lara, qarabatdaqlara, qıvrımlԥlԥk qutana vԥ s. h ԥúaratların bir çox növlԥrinԥ rast gԥlinir. Orta vԥ yüksԥk da ÷lıq hissԥdԥ düzԥnlikdԥ rast gԥlinԥn heyvanlardan ba úqa bu ԥrazilԥr üçün xarakterik sayılan ùԥrqi Qafqaz t ԥkԥsi, Qafqaz maralı, Qafqaz köpgԥri, Avropa cüyürü, Qafqaz qonur ayısı, qu úlardan to÷lugötürԥn, berkut, Qafqaz úahini, Qafqaz tetrası, Qafqaz uları vԥ s. fauna nümun ԥlԥri mԥskunlaúmıúdır. Az ԥrbaycan Respublikasının "Qırmızı kitabı"na 108 heyvan növü, o cüml ԥdԥn 14 növ mԥmԥli, 36 növ quú, 13 növ amfibi v ԥ reptililԥr, 5 növ balıq vԥ 40 növ hԥúԥrat da- xil edilib. Ümumiyy ԥtlԥ respublika ԥrazisindԥ heyvanlar al ԥminin yayılması cürbԥcürdür. Azԥrbaycanın cԥnubun- da L ԥnkԥran vԥ Astara ԥrazilԥrinin özünԥmԥxsus heyvan- lar al ԥmi vardır. Ԥrazi bitki örtüyünün çox zԥnginliyi, 113
heyvanlar al ԥminin isԥ azlı÷ı ilԥ fԥrqlԥnir, lakin keçmiúdԥ bu me úԥlԥrdԥ heyvanlar alԥmi zԥngin olmuúdur. Bu yerl ԥrdԥ vaxtilԥ çoxlu pԥlԥngԥ, bԥbirԥ, Qafqaz maralına, cüyür ԥ, tülküyԥ, yüzlԥrlԥ quú növlԥrinԥ rast gԥlinirdi. øndi is ԥ bir sıra sԥbԥblԥr – qanunsuz ovçuluq, meúԥ vԥ kԥnd t ԥsԥrrüfatı iúlԥrinin intensiv aparılması nԥticԥsindԥ onların ekoloji amill ԥri dԥyiúmiú, sakitliyi pozulmuú, sayı xeyli azalmı ú vԥ bԥzilԥrinin nԥsli tamamilԥ kԥsilmiúdir. Hirkan tipli me úԥlԥrin sԥrhԥd tanımayan canlı sakinlԥrinin qorunması müasir t ԥlԥbԥ uy÷un deyildir. Odur ki, hԥmin heyvanlar xeyli uzaqlara gedir v ԥ qanunsuz ovçulu÷un qurbanı olur. Dem ԥli, Lԥnkԥran zonasının heyvanlar al ԥmi, bütün zonada müvafiq tԥúkilatlar tԥrԥfindԥn qorunmalıdır. Hazırda Qırmızı kitablara adı dü úmüú
p ԥlԥng vԥ bԥbir burada yaúamır, kaftar vԥ Ussuri xallı maralı is ԥ yaúayır. Azԥrbaycanın Qırmızı kitabına adı dü úԥn Talıú qırqovulu, hirkan arıquúu qorunur. Qırmızı kitablarda adlarını oxudu ÷umuz to÷lugötürԥn, qıvrımlԥlԥk qutan, qara leyl ԥk, mԥrmԥr cürԥ, dԥniz qartalı, mԥzar qartalı, berkut, laçın, turac kimi qu úlara da tԥsadüf edilir. Burada Qafqaz maralının n ԥsli 77 il, pԥlԥngin nԥsli isԥ 57 il bundan ԥvvԥl kԥsilmiúdir. Hazırda 18 növ mԥmԥli heyvanın v ԥ 25 növdԥn çox oturaq quúun burada 114
ya úaması müvԥffԥqiyyԥtdir. 1991-ci ilin siyahıya alınmasına gör ԥ burada 118 baú xallı maral, 140 çöl donuzu v ԥ 40 cüyür olmuúdur. Lԥnkԥran meúԥlԥri, elԥcԥ d ԥ Hirkan meúԥlԥri 57 il maralsız qalmıúdır. Burada yerli Qafqaz marallarının n ԥsli kԥsilԥndԥn sonra onları Az ԥrbaycan úԥraitindԥ iqlimԥ uy÷unlaúdırılmıú Ussuri xallı maralları ԥvԥz etmiúdir. 1952-ci ildԥ Uzaq Ussuri me úԥlԥrindԥn Azԥrbaycana 13 baú xallı maral gԥtirilԥrԥk Altıa ÷ac yaxınlı÷ındakı meúԥdԥ volyerdԥ saxlanılırdı. 1970-ci il ԥ qԥdԥr onların sayı 100 baúa çatdırılmıúdı. Lakin Altıa ÷ac meúԥlԥri xallı maralların iqlimlԥúdirilmԥsi üçün ԥlveriúli olmadı. Ona görԥ dԥ 1974-cü ildԥ hԥmin maralların 77 ba úı Hirkan meúԥlԥrinԥ gԥtirildi. Az bir hiss ԥsi isԥ Altıa÷ac meúԥlԥrinԥ buraxıldı. Hirkan me úԥlԥrinԥ gԥtirilԥn marallar isԥ yaxúı mühafizԥ olunmuú, yerli iqlim úԥraitinԥ uy÷unlaúmıú vԥ sayı 14 ildԥ 50 baú artmı údır. Diúi maralların artma sayı Altıa÷acdakı volyerd ԥ saxlanılan vaxtdakı artım sürԥtilԥ hesablanaraq mü ԥyyԥn edilmiúdir ki, 1970-1985-ci illԥrdԥ onların sayı 300 ba údan çox artmalı idi. Lakin mühitԥ uy÷unlaúma, me úԥdԥ sԥrbԥst saxlanması onların normal artımını pozmu údur. Marallar talalı meúԥlԥri daha çox sevirlԥr, onlar orta qalınlıqlı (20-70 sm) qar örtüklü yerl ԥrdԥ yaxúı 115
qı úlayır, özlԥrini yemlԥ tam tԥmin edirlԥr. Onlar gündüzlԥr me úԥdԥ gizlԥnib dincԥlir, otlamaq üçün açıq talalara s ԥhԥr, axúam vԥ gecԥ çıxırlar. Bu heyvanlar 7-10 baúdan ibar ԥt dԥstԥ ilԥ yaúayırlar. Xallı marallar orta böyüklükd ԥdir, yaúlı erkԥklԥrin diri çԥkisi 90-150 kq-dır, di úilԥr isԥ daha kiçik olur. Yalnız erkԥklԥrdԥ buynuz vardır. Bu marallar 7,5 ay bo ÷azlıq dövrü keçirir vԥ mayın sonlarında do ÷um dövrü baúlayır. Onlar, adԥtԥn bir, çox nadir halda is ԥ ekiz bala verir. Yay zamanı istԥr erkԥk, ist ԥrsԥ dԥ diúilԥrin parlaq kürԥn rԥngi olur. Bu onlara a÷ r ԥng görkԥmi verir. Qıú zamanı yaúlıları qonura çalan boz, b ԥ’zԥn sarımtıl rԥngdԥ olur, ildԥ 2 dԥfԥ - yazda vԥ payızda tükl ԥrini dԥyiúirlԥr. Bu maralların bԥdԥninin bel hiss ԥsindԥ vԥ yanlarında açıq rԥngli lԥkԥlԥr – xallar vardır ki, el ԥ onlara “xallı maral” adının verilmԥsi dԥ bunlarla ba ÷lıdır. Qafqaz maralı artıq bir ԥsrԥ yaxındır ki, yox edilmi údir. Tԥkԥyԥ yalnız Kԥpԥzin zirvԥsi ԥtrafında tԥk-tԥk rast g ԥlinir. Cüyürlԥrin dԥ sayı xeyli azalmıúdır. Hazırda ԥrazidԥ cücüyeyԥnlԥrin 6 (adi kirpi, Qafqaz köstԥbԥyi, Radde qonurdi úi, Satunin qonurdiúi, su kutoro, a÷qarın a ÷diú), dovúanabԥnzԥrlԥrin 1 (dovúan), gԥmiricilԥrin 8 (müxt ԥlif siçanlar vԥ siçovullar), vԥhúi heyvanların 8 (tülkü, porsuq, ayı, da ú dԥlԥsi, meúԥ piúiyi, gԥlincik, 116
samur, va úaq, dırnaqlıların 3 (tԥkԥ, cüyür, Qafqaz maralı), qu úların 40-a qԥdԥr (bildirçin, meúԥ göyԥrçini, adi qurqur, me úԥ cüllütü tԥnbԥl cüllüt, a÷qarın cüllüt, göl qa ÷ayısı, to÷lugötürԥn, qara kԥrkԥs, leúyeyԥn, iri yapalaq, meymun, bayqu ú, qu quúu, qara a÷acdԥlԥn, zı÷- zı ÷, ali dolaúası, sarıköynԥk, baltadimdik, meúԥ tora÷ayı, çil qaratoyuq v ԥ s.), sürünԥnlԥrin 6 (ilanlar, kԥrtԥnkԥlԥlԥr), suda-quruda ya úayanların 3 (müxtԥlif qurba÷alar) növü ya úayır. Burada heyvanlardan dovúan, porsuq, tülkü (325-440 ba ú), quúlardan isԥ kԥklik (580) daha çoxdur, Qiym ԥtli heyvan sayılan cüyür (42 baú) vԥ tԥkԥ (30 baú) azdır, Qafqaz maralının sayı xeyli artaraq 125 ba úa
çatmı údır. Göygöl qoru÷unda mԥskunlaúan heyvanlardan ikisinin – ùԥrqi Qafqaz tԥkԥsi vԥ Zaqafqaziya qonur ayısının, Göygöld ԥ yaúayan vԥ qorunan forel balı÷ının da adı Qırmızı kitablarda vardır. Burada Qırmızı kitablara adı yazılmı
ú quúlara da tԥsadüf edilir. Buraya 1961-ci ildԥ 7 ba ú nԥsil Qafqaz maralı gԥtirilmiú, ԥvvԥllԥr volyerdԥ, sonra is ԥ açıq meúԥ sahԥsindԥ vԥ talalarda saxlama÷a ba úlamıúlar. Hԥmin marallar tezliklԥ tԥbii úԥraitԥ uy ÷unlaúmıú, sürԥtlԥ artma÷a baúlamıúdır. 20-25 % artım qaydası il ԥ aparılan hesablamalara ԥsasԥn 29 il (1962- 1990) ԥrzindԥ burada onların sayı 200-250 baúa çatmalı 117
idi, lakin açıq sah ԥdԥ saxlanıldı÷ı üçün maralların artımı xeyli az olmu údur. Bu ԥrazilԥr hԥmin maralların keçmiúdԥ sevimli t ԥbii yaúayıú yeri idi. Hԥtta ikinci böyük göl olan Maralgölün adı da xalq t ԥrԥfindԥn onun sahillԥrindԥ daha çox m ԥskunlaúmıú bu nԥcim heyvanın úԥrԥfinԥ adlandırılmı údır. Azԥrbaycanın bir çox rayonlarının da÷ çaylarında t ԥbii olaraq çay forellԥri yaúayır. Bunlar ԥn dadlı v ԥ keyfiyyԥtli olan balıqlardandır. Bundan ԥlavԥ, respublikada süni balıq yeti údirmԥ mԥntԥqԥlԥrindԥ ԥlvan forel, poladba ú forel vԥ Göygöl foreli artırılır. Ԥlvan vԥ poladba ú forelin vԥtԥni ùimali Amerikanın sularıdır. M ԥhsuldar oldu÷u üçün oradan Azԥrbaycana gԥtirilmiúdir. Göygöl foreli is ԥ yalnız Göygölün sularında yaúayan balıqdır. Respublikanın dig ԥr çay forellԥrindԥn xeyli f ԥrqlԥnir. Öz mԥnúԥyi etibarilԥ Göygöl foreli çay forelind ԥn ԥmԥlԥ gԥlmiúdir. Onların ԥmԥlԥgԥlmԥ tarixi Göygölün yaranma tarixi il ԥ ba÷lıdır. Zԥlzԥlԥ zamanı gölün ԥrazisindԥ qalan çay forellԥri uzun illԥr ԥrzindԥ t ԥdricԥn göl forelinԥ çevrilmiú, artıb çoxalmıú vԥ z ԥmanԥmizԥ qԥdԥr gԥlib çatmıúdir. Bu müddԥt ԥrzindԥ Göygöl forell ԥri çay forellԥrinԥ xas olan bԥzi ԥlamԥtlԥri saxlamı ú, kürüvermԥ qabiliyyԥtlԥri, böyümԥ intensivliyi vԥ artmasına gör ԥ isԥ onlardan fԥrqlԥnmirlԥr. Göygöl 118
forell ԥrinin uzunlu÷u 50 sm-ԥ, kütlԥsi 1,5 kq-a qԥdԥr olur. 10-12 il ԥ qԥdԥr yaúayır. Hԥr bir diúi balıq ildԥ 500-2500 ԥdԥd kürü verԥ bilir. 1975-1976-cı illԥrdԥ Göygöl forell
ԥrinin süni yolla artırılmasının üsulları iúlԥnib hazırlanmı údır. Göygöl forellԥri ilk yaúlarında zԥif, sonrakı ill
ԥrdԥ isԥ sürԥtlԥ böyüyür. Bu cԥhԥtdԥn o, gԥlԥcԥkdԥ respublikanın forel t ԥsԥrrüfatlarında yetiúdirmԥk üçün, el ԥcԥ dԥ da÷ göllԥrinԥ, su anbarlarına buraxmaq üçün ԥn ԥlveriúli balıq növü ola bilԥr. Böyük Qafqazın c ԥnubunda Balakԥn vԥ Zaqatala rayonlarının ԥrazisindԥ heyvanlar alԥminin cüt dırnaqlılar (5 növ), yırtıcılar (11 növ), g ԥmiricilԥr (10 növ), h ԥúԥratyeyԥnlԥr (5 növ) kimi dԥstԥlԥrinin nümayԥndԥlԥri vardır. Heyvanlar d ԥstԥ vԥ növcԥ az olsalar da sayca çoxdurlar. T ԥkcԥ bunu qeyd etmԥk kifayԥtdir ki, ԥrazidԥ cütdırnaqlı heyvanların sıxlı ÷ı hԥr min hektarda 300 ba údan artıqdır. Burada heyvanlar alԥminin yayılmasında da úaquli qurúaqlıq müúahidԥ olunur. Hazırda ԥsasԥn 5 növ ov heyvanı ya úayır: ùԥrqi-Qafqaz tԥkԥsi, Qafqaz maralı, Qafqaz köpg ԥri, Avropa cüyürü, çöl donuzu. Tԥkԥ sürül ԥri yaz-yay fԥsillԥrindԥ baúlıca olaraq, subalp vԥ alp ç ԥmԥnlԥrinin ԥlçatmaz qayalı, uçurumlu yamaclarında ya úayır. Qarlı, úaxtalı qıú aylarında onlar 700-800 m 119
yüks ԥkliyԥ qԥdԥr enԥrԥk mülayim iqlimli meúԥ qur úa÷ında dolanır. Bura gԥlԥn hԥr bir kԥs böyük tԥkԥ sürül ԥrinin (100 – 150 baú) yaúıl alp çԥmԥnliklԥrindԥ otladıqlarını uzaqdan asanlıqla mü úahidԥ edԥ bilԥr. Qafqazın ba úqa ԥrazilԥrinԥ nisbԥtԥn burada tԥkԥ sürülԥri daha çoxdur, h ԥtta bԥzԥn 200-300 baúdan çox erkԥk t ԥkԥ sürüsünԥ rast gԥlinir. Riçuq sahԥsindԥ vԥ Saltԥkçay d ԥrԥsindԥ ana vԥ bala tԥkԥlԥrdԥn ibarԥt bir sürüdԥ 120- 160 ba ú heyvan müԥyyԥn edilmiúdir. Onların ümumi sayı 1990-cı ild ԥ 3800 baúdan çox olmuúdur. ùԥrqi Qafqaz t ԥkԥsinԥ bԥzi rayonlarda da÷ keçisi, da÷ kԥli, sadԥcԥ olaraq t ԥkԥ dԥ deyirlԥr. Tԥkԥ cütdırnaqlı gövúԥyԥn heyvanlara aid olub, v ԥhúi halda yaúayan keçilԥrin iri formasıdır. Ya úlı erkԥk tԥkԥlԥrin diri çԥkisi 80-90, diúilԥrin diri ç ԥkisi isԥ 50-60 kq olur. Yaúlı erkԥklԥr vԥ diúilԥr ayrı- ayrı sürül ԥr yaradır, cütlԥúmԥ vaxtı iri erkԥk sürülԥr parçalanıb, di úi sürülԥrlԥ birlԥúir. Mayın ortalarından iyunun ortalarına q ԥdԥr do÷um dövrüdür. Yeni do÷ulmuú balanın 5-6 kq ç ԥkisi olur. Onlar 20-22 ilԥdԥk yaúaya bil ԥr. Azԥrbaycanda tԥkԥ ԥsasԥn Böyük Qafqazın da÷- ç ԥmԥn qurúa÷ında mԥskunlaúmıúdır. Onlar 1000-3500 m hündürlükd ԥ yaúayır. Meúԥ qurúa÷ının qayalı, uçurumlu sah ԥlԥrindԥ onların sürüsünԥ rast gԥlinir. Tԥkԥlԥr yay 120
zamanı milç ԥklԥrdԥn uzaqlaúmaq üçün alp, subnival qur úa÷a qԥdԥr qalxır, qıúda yemlԥ ԥlaqԥdar olaraq, meúԥ qur úa÷ına düúür. Ümumiyyԥtlԥ, subalp da÷-çԥmԥn vԥ me úԥ-çԥmԥn qurúaqları onlar üçün optimal yaúayıú yeri hesab edilir. Respublika Ovçular v ԥ Balıqovlayanlar C ԥmiyyԥti øttifaqı müstԥsna hallarda iyunun 15-dԥn oktyabrın 1-n ԥ qԥdԥr yalnız yaúlı erkԥk tԥkԥlԥrin ovlanmasına icaz ԥ verir. Qalan hallarda icazԥsiz vurulan h ԥr bir tԥkԥ üçün cԥrimԥ olunur. Ԥrazinin heyvanlar al ԥmindԥ miqdar etibarilԥ ikinci yeri nԥcim Qafqaz maralı tutur. Yaz v ԥ yay aylarında maralların sevimli yeri yuxarı me úԥ qurúa÷ı vԥ subalp çԥmԥnliklԥridir. Bԥzԥn onlar alp ç ԥmԥnliyinԥ dԥ qalxır. Payız-qıú aylarında marallar mülayim iqlimli orta v ԥ aúa÷ı da÷-meúԥ yarımqurúaq- larına enir. Subalp ç ԥmԥnliklԥrindԥ otlayan sürüsündԥ 30 ba úa qԥdԥr heyvan saymaq mümkündür. Müstԥsna hallarda ana v ԥ bala maral sürülԥrinԥ dԥ rast gԥlinir. Maralların sayı 1990-cı ild ԥ 600 baúa qԥdԥr olmuúdur. Maralların sayı 15 il ԥrzindԥ (1971-1985-ci illԥr) 806-1047 ba ú arasında olmuúdur. Onların sayı 1977-ci ildԥ maksimuma çatmı údır. Burada 20% artım hesabı ilԥ 1985-ci ild ԥ 1800-2000 baúdan çox maral olmalı idi. Tԥbii artımın az olması görünür maralların k ԥnarlara yayılması 121
el ԥcԥ dԥ müvafiq biotexniki tԥdbirlԥrin lazımi sԥviyyԥdԥ görülm ԥmԥsi ilԥ ԥlaqԥdardır. Ov heyvanlarından sayına gör ԥ üçüncü yeri Qafqaz köpkԥri tutur. Onlar meúԥ, alp v ԥ subalp qurúaqlarında yaúayır, yay mövsümündԥ subalp qur úa÷ında vԥ meúԥ kԥnarlarında, qıú fԥslindԥ isԥ ԥsasԥn meúԥ qurúa÷ında görünür. Azԥrbaycanda ԥvԥllԥr köpk
ԥrlԥrin azalması müúahidԥ edilirdisԥ, son illԥrdԥ düzgün mühafiz ԥ nԥticԥsindԥ onların sayı xeyli artaraq 350 ba
úa çatmıúdır. Köpkԥrlԥr, adԥtԥn, tԥk-tԥk vԥ bԥzԥn d ԥ kiçik sürü ilԥ otlayır; 5-20 baú, nadir hallarda isԥ 40-45 ba úa qԥdԥr olan köpkԥr sürülԥrinԥ tԥsadüf edilir. Avropa cüyürl ԥri ԥsasԥn aúa÷ı vԥ orta da÷-meúԥ yarımqurúaq- larında m ԥskunlaúmıúdır. Ԥrazidԥ onların sayı nisbԥtԥn az olub, t ԥxminԥn 140 baúa çatır. Bütün meúԥ sah ԥlԥrindԥ vԥ subalp çԥmԥnliyindԥ çoxlu çöl donuzu da vardır. Burada 280 ba údan çox çöl donuzu qeydԥ alınmı údır. Burada vԥhúi heyvanlar da çoxdur. Burada Qafqaz qonur ayısına, canavara v ԥ s. tez-tez tԥsadüf edilir. Burada canavarlar tez-tez cütdırnaqlı heyvanlara, xüsusil
ԥ marallara, qabanlara vԥ cüyürlԥrԥ hücum edir. Buna gör
ԥ dԥ qoru÷un iúçilԥri canavara qarúı bütün il boyu mübariz ԥ aparmalıdırlar. Qonur ayılar yabanı meyv
ԥ a÷aclarına ciddi ziyan vurur. Adԥtԥn, vԥhúi 122
dırnaqlılar üz ԥrinԥ hücum etmir, ancaq bԥzԥn canavarların ԥlԥ keçirdiyi ov qԥnimԥtini onlardan qopara bilir. Ԥrazidԥ onların sayı kifayԥt qԥdԥrdir (70 baú). Meúԥ v ԥ daú dԥlԥlԥri burada daha çox yayılmıúdır, arabir va úaqa da rast gԥlinir. Zaqatala vԥ sairԥ ԥrazisindԥ qu úlar da çoxdur. Burada sԥrçԥkimilԥr dԥstԥsinin 59, yırtıcı qu úların 15, a÷acdԥlԥnkimilԥrin 6, toyuqkimilԥrin vԥ bayqu úkimilԥrin hԥr birinin 4, göyԥrçinkimilԥrin 3, ququ qu úukimilԥrin, hop-hopların, keçisa÷ankimilԥrin vԥ göyc ԥqar÷akimilԥrin hԥr birinin 1 növü mԥskunlaúmıúdır. Buradakı qu úlardan toyuqkimilԥr fԥsilԥsinԥ mԥnsub olan, ԥrazi üçün endem sayılan iki quú – Qafqaz uları vԥ Qafqaz tetrası daha çox diqq ԥti cԥlb edir. Bu quúlar alp, subalp v
ԥ çԥmԥn-meúԥ qurúaqlarında yaúayır. Daúlı, qayalı v
ԥ uçurumlu yamaclarda kԥklik dԥstԥlԥrinԥ tez-tez rast g
ԥlinir. Burada çԥmԥn anqutu, buynuzlu tora÷ay bildirçin, göy ԥrçin, alabaxta vԥ s. qiymԥtli vԥ gözԥl quúlar vardır. Zaqatala rayonunun ԥrazisindԥ yaúayan heyvan v ԥ quúlardan tԥkԥ, qonur ayı, kԥpgԥr muflon, Qafqaz tetrası v ԥ Qafqaz ularının adı Qırmızı kitablara yazılmı údır. Böyük Qafqazın Cԥnubunda Qax rayonunun ԥrazisindԥ 5 dԥstԥyԥ aid olan 35 növ mԥmԥlilԥr yaúayır. Bunlar dırnaqlııar (n ԥcim maral, cüyür, köpkԥr, tԥkԥ vԥ
123
çöl donuzu), yırtıcılar (qonur ayı, canavar, tülkü, da ú vԥ
me úԥ dԥlԥlԥri, gԥlincik, porsuq, yenot, meúԥ piúiyi, va úaq), gԥmiricilԥr (dovúan, süleysinlԥr, siçanlar, sincablar v ԥ s.) ibarԥtdir. Quúların 11 dԥstԥyԥ aid olan 90-a q ԥdԥr növü mԥskunlaúmıúdır; onların 60 növԥ q ԥdԥri isԥ sԥrçԥkimilԥrԥ aiddir. Ԥrazidԥ sürünԥnlԥrin 12 növü ya úayır. Onların 7-si kԥrtԥnkԥlԥlԥrԥ, 3-ü tԥlxԥlԥrԥ, 1- i ilanlara, 1-i is ԥ koramallara aiddir. Çaylarda çay forel balı ÷ı yaúayır. Digԥr balıqlardan isԥ úԥrq qıúovçusu, kür úirbiyi vԥ kür xramulyası yalnız Kurmuxçayın aúa÷ı s ԥrhԥdindԥki hissԥsindԥ mԥskunlaúmıúdır. Burada suda- quruda ya úayanların 5 (qurba÷alar) növü yayılmıúdır. Böyük Qafqazının c ԥnubunda øsmayıllı rayonun ԥrazisindԥ baúlıca mԥqsԥdlԥrdԥn biri buradakı heyvanlar al ԥminin qorunması vԥ artırılmasını tԥmin etmԥkdir. Ԥrazinin mövcud tԥbiԥt kompleksi vԥ hazırkı heyvanlar al ԥmi buna tam ԥsas verir. Burada cüyür, çöl donuzu, köpg ԥr, tԥkԥ, maral, ayı, canavar, vaúaq, çaqqal, meúԥ pi úiyi, tülkü, yenot, porsuq, dovúan, dԥlԥ vԥ s. heyvanlar, qırqovul, turac, qaratoyuq, alabaxta, bildirçin, sarıköyn ԥk,
çobanaldadan, a ÷acdԥlԥn vԥ s. quúlar vardır. Ov ԥhԥmiyyԥtli heyvanlardan çöl donuzu, yenot, dԥlԥ, ayı, qu úlardan isԥ qırqovul daha çoxdur. Burada Qırmızı 124
kitablara adı dü úԥn qonur ayı, turac, köpgԥr vԥ s. heyvan v ԥ quúlar qorunur. Buradakı heyvanlar vԥ quúlar bioloji xüsusiyy ԥtlԥrindԥn, ԥrazinin hündürlüyündԥn, iqlim úԥraitindԥn vԥ meúԥnin ԥlamԥtlԥrindԥn asılı olaraq, qoruq ԥrazisindԥ qeyri-bԥrabԥr yayılmıúdır. Onların yerlԥúmԥ- sind ԥ müԥyyԥn úaquli qanunauy÷unluq da müúahidԥ olunur: t ԥkԥ yalnız yuxarı da÷-meúԥ yarımqurúaqlarında, köpg ԥr ԥsasԥn yuxarı vԥ orta, qismԥn dԥ aúa÷ı da÷-meúԥ yarımqur úaqlarında, maral, çöl donuzu, ayı bütün da÷- me úԥ qurúa÷ında, cüyür yayda yuxarı, qıúda aúa÷ı da÷- me úԥ yarımqurúaqlarında daha çox mԥskunlaúır. 1990-cı ild ԥ aparılan siyahıya almaya görԥ øsmayıllı rayonun ԥrazisindԥ 150 baú cüyür, 210 baú çöl donuzu, 54 baú t ԥkԥ, 180 baú maral, 130 baú köpgԥr vԥ s. heyvanlar vardır. Qu úlardan kԥkliklԥrin dԥ sayı xeyli çoxdur (90-dan artıq); lakin qırqovullar çox azdır (10-a q ԥdԥr), ona görԥ d ԥ Ԥyricԥ qırqovul yetiúdirmԥ mԥntԥqԥsinin hesabına burada qırqovulların sayını artırmaq lazımdır. Z ԥngin ot vԥ kol bitkilԥri yarusu olan sıx vԥ yüksԥk m ԥhsuldar meúԥlԥr, yüksԥk otlu subalp çԥmԥnliyi burada heyvan v ԥ quúların müxtԥlif növlԥrinin mԥskunlaúmasına s ԥbԥb olmuúdur. Hazırda burada cüyür, çöl donuzu, tԥkԥ, qonur ayı, va úaq, tülkü, porsuq, çaqqal, dovúan, dԥlԥ, 125
canavar v ԥ s. heyvanlar, qırqovul, qaratoyuq, alabaxta, bildirçin, sarıköyn ԥk, çobanaldadan, a÷acdԥlԥn, qar÷a vԥ s. qu úlar vardır. Onlara qoru÷un bütün ԥrazilԥrindԥ rast g ԥlinir, lakin cüyür, ayı orta vԥ yuxarı da÷-meúԥ yarımqur úaqlarında nisbԥtԥn çoxdur. Buraya hԥr il tԥk-tԥk maral, çoxlu qaranqu ú vԥ sı÷ırçın da “qonaq” gԥlirlԥr. Bu qu ú vԥ heyvanların sayı vԥ sıxlı÷ı ԥrazidԥ çox deyildir. 1990-cı ilin payızında mü ԥyyԥn edilmiúdir ki, ԥrazidԥ 70-ԥ q ԥdԥr çöl donuzu, 42 cüyür, 4 köpgԥr, 16 qonur ayı vardır. Cüyür v ԥ qırqovulun sayı onların optimal normasından xeyli azdır. Burada Qırmızı kitablara adı dü úԥn heyvanlardan qonur ayı, köpgԥr, quúlardan turac, berkut, çöl qartalı v ԥ s. qorunur. Azԥrbaycan tԥbiԥtinin canlı incil ԥrindԥn biri dԥ cüyürdür. O Avropanın xeyli hiss ԥsindԥ, Asiyanın qԥrbindԥ, Qafqazda, Orta Asiyada, c ԥnubi Sibirin da÷larında, Monqolustanda, Uzaq ùԥrqdԥ m ԥskunlaúmıúdır. Vaxtilԥ Azԥrbaycan ԥrazisindԥ olan bütün me úԥlԥrdԥ vԥ kolluqlarda bu heyvana rast gԥlinirdi. H ԥtta Kür çayı sahilindԥki meúԥlԥrdԥ dԥ geniú yayılmıúdı. øndi Kür-Araz ovalı÷ında cüyürün kökü çoxdan k ԥsilmiúdir. Hazırda yalnız B.Qafqaz, K.Qafqaz vԥ L ԥnkԥran da÷larındakı meúԥlԥrdԥ cüyürԥ rast gԥlinir. Kür ԥtrafı tuqay meúԥlԥrindԥ müxtԥlif mԥmԥlilԥr, 126
sürün ԥnlԥr, suda-quruda yaúayanlar, quúlar, Kür suyunda is ԥ balıqlar yaúayır. Heyvanlar alԥminin zԥnginliyi c ԥhԥtdԥn Qarayazı meúԥlԥri xüsusi ԥhԥmiyyԥtԥ malikdir. Burada maral, qunduz, d ԥlԥ, gԥlincik, dovúan, çöl donuzu, tülkü, çaqqal, porsuq, çöl pi úiyi, süleysün vԥ s. heyvanlar m ԥskunlaúmıúdır. Nԥcim Qafqaz maralı düz ԥnlik ԥrazidԥ yalnız Qarayazı meúԥlԥrindԥ, da÷lıq regionlarda is ԥ B.Qafqazın cԥnub yamacında vԥ K.Qafqazda qorunur. B.Qafqazın c ԥnub yamacında qorunmayan ԥrazilԥrdԥ dԥ marallar mԥskunlaúır. Son m ԥlumata görԥ bütün qorunan ԥrazilԥrdԥ 1300 baúdan artıq maral vardır. Bura daimi ya úayan vԥ köçԥri quúlarla da z ԥngindir. Onlar sıx meúԥlԥrdԥ vԥ müxtԥlif kolluqlarda daha çox m ԥskԥn salmıúlar. Quúlardan qırqovul, göy ԥrçin, alabaxta, qaratoyuq, a÷acdԥlԥn, sı÷ırçın daha çox olub, sayı 500-d ԥn 2000-ԥ qԥdԥrdir. Ördԥk, su fԥrԥsi v ԥ s. suya maraq göstԥrԥn quúlar da az deyildir; burada, h ԥtta hԥmiúԥ sevilԥn bülbül dԥ vardır. Suda-quruda ya úayanlardan göl vԥ quru qurba÷aları, bataqlıq tısba ÷ası, sürünԥnlԥrdԥn müxtԥlif ilanlar vԥ kԥrtԥnkԥlԥlԥr vardır. Kür v ԥ Araz ovalı÷ında xeyli miqdarda mԥmԥlilԥr, sürün ԥnlԥr vԥ suda-quruda yaúayanlar vardır. Buradakı göld ԥ vԥ Xԥzԥrin sahillԥrindԥ 65 növԥ qԥdԥr quú yaúayır. 127
Çala göld ԥ vԥ kanallarda yaúayan 12 növ balıq vardır. Burada ceyran, qunduz, çöl donuzu, dov úan, Xԥzԥr suitisi, canavar, çaqqal, tülkü, porsuq v ԥ s. heyvanlar m ԥskunlaúmıúdır. Ԥrazidԥ oturaq vԥ köçԥri quúlar daha çoxdur. Qu ú növlԥrindԥn turac, bԥzgԥk, dovdaq, qu quúu, boz qaz, qızıl qaz, Quba qazı, qızıl ba ú ördԥk, boz ördԥk, anqut, qa úqaldaq, böyük a÷ va÷, boz va÷, sarı va÷, bizquyruq örd ԥk, enliburun ördԥk vԥ s. mԥskԥn salmıúdır. Burada çöl donuzunun sayı 240, canavar 8, tülkü 25, çaqqal 15, qamı úlıq piúiyi isԥ 30 baúa çatmıúdır. Burada Az ԥrbaycanın Qırmızı kitabına düúmüú çԥhrayı qutan, qara leyl ԥk, bԥzgԥk, dovdaq, sultan toyu÷u, ԥrsindimdik, qızılqaz, qırmızıdö ú qaz, fısıldayan qu, kiçik qu kimi köç ԥri vԥ oturaq quúlar mühafizԥ olunur. Burada 1.31 min ba ú müxtԥlif qaz, 12 min baú qaúqaldaq, 6,3 min baú sultan toyu ÷u, 1,8 min baú bԥzgԥk, 1,63 min baú qu quúu vardır. Ceyran m ԥmԥli heyvanların cütdırnaqlılar d ԥstԥsinin boúbuynuzlular fԥsilԥsindԥdir. Çԥkisi 35 kq-a q ԥdԥrdir. Bԥdԥninin uzunlu÷u 95-115, hündürlüyü isԥ 60- 75 sm- ԥ çatır. Çox çevik vԥ oynaq heyvandır, saatda 50- 60 km sür’ ԥtlԥ qaça bilir. Dekabrın ortalarından ba úlayaraq hövrԥ gԥlir, 5 ay bo÷azlıq dövründԥn sonra (mayda) 1-2 bala do ÷ur. øldԥ iki dԥfԥ - yazda (mart) vԥ 128
payızda (oktyabr) tükünü tül ԥyir. Ceyran dünyada az yayılmı ú heyvandır. Onun mԥskԥni Zaqafqaziya, Ön Asiya, Orta Asiya, Qazaxıstan v ԥ Mԥrkԥzi Asiyadır. Az ԥrbaycan ceyranın daha çox yaúadı÷ı ԥrazi olmuúdur, lakin insan f ԥaliyyԥti onların dincliyini pozmuú, nԥslini azaltmı údır. Böyük Qızıla÷ac vԥ Kiçik Qızıla÷ac körf ԥzlԥrinin ԥrazilԥrindԥ mԥmԥlilԥrin, sürünԥnlԥrin, suda- quruda ya úayanların, hԥúԥratların, balıqların bir çox növl ԥri yaúayır. Burada yırtıcı heyvanlardan canavar, tülkü, çaqqal, qamı úlıq piúiyi, porsuq, Qafqaz gԥlinciyi m ԥskԥn salmıúdır. Qamıúlıq piúiyi, çaqqal vԥ tülkü quúları xeyli m ԥhv edir. Sürünԥnlԥrdԥn Xԥzԥr vԥ bataqlıq tısba ÷aları, zolaqlı kԥrtԥnkԥlԥ, biçimli ilanbaú, adi vԥ su koramalı, gürz ԥ vԥ s. tԥsadüf edilir. Cücüyeyԥnlԥrdԥn uzunquyruq a ÷diú vԥ Zaqafqaziya kirpisi vardır. G ԥmiricilԥrdԥn Zaqafqaziya dovúanına, siçanlara, siçovullara t ԥsadüf edilir. Suda-quruda yaúayanlardan isԥ müxt ԥlif növ qurba÷alar yaúayır. Su heyvanlarından Böyük Qızıla ÷ac körfԥzindԥ Xԥzԥr suitisi vardır. Bԥ’zԥn 10 ba údan ibarԥt olan suiti sürülԥrinԥ dԥ rast gԥlinir. Burada 30 növd ԥn artıq balıq qeydԥ alınmıúdır. Siyԥnԥk, kütüm, ç ԥki, naxa, sıf, çapaq, kefal, xul vԥ s. balıqlar mühüm s ԥnaye ԥhԥmiyyԥtlidir. Ԥrazidԥ qunduz iqlimԥ 129
yax úı uy÷unlaúır. øqlimԥ uy÷unlaúdırmaq üçün ilk dԥfԥ 1931-1932-ci ill ԥrdԥ buraya 80 baú qunduz buraxılmıúdır; onlar tezlikl ԥ xeyli artmıúdır. Lakin 1935-ci ilin sԥrt qıúı az qala onları tamamil ԥ mԥhv etmiúdir. 1959-cu ildԥn yenid ԥn Kiçik Qızıla÷ac körfԥzinin úimal-úԥrq hissԥsinԥ 396 qunduz buraxılmı údır. 1960-1961-ci ilin ov mövsümünd ԥ burada 2 min qunduz ovlanmıúdır. Qunduz h ԥmin ԥrazi üçün perspektivli tԥsԥrrüfat heyvanıdır. A ÷cabԥdi vԥ Beylԥqan rayonlarında köçԥri vԥ yerli qu úların, heyvanların çox mԥskunlaúdı÷ı su sahԥlԥri mövcuddur. Buradakı göld ԥ vԥ onun ԥtrafında 13 d ԥstԥdԥ, 140 növdԥn artıq quú mԥskunlaúmıúdır. 87 növ qu ú yumurta qoyub bala verir, 500 minԥ qԥdԥr quú ancaq qı úlayır. Burada boz, qızıl, qaúqa vԥ qırmızıdöú qazlar, harayçı v ԥ fısıldayan qu quúları, yaúılbaú, bizquyruq, ala, qırmızı, k ԥkilli qara vԥ boz ördԥklԥr, fitçi vԥ mԥrmԥr cür ԥlԥr, enliburun, marek, qırmızıdimdik, qızılbaú, a÷göz dal ÷ıclar, qaúqaldaq, sultan toyu÷u, böyük su fԥrԥsi, ԥrsindimdik, qaravay, böyük a÷, kiçik a÷, boz, sarı vԥ Misir va
÷ları, qarıldaq, ԥyridimdik, böyük vԥ kiçik qarabatdaqlar, qıvrıml ԥlԥk qutan, bizdimdik, çökükburun, b ԥzgԥk, çobanaldadan vԥ s. quúlar yaúayır. Burada beliba ÷lılar (bataqlıq, tarla vԥ çԥmԥn), a÷quyruq, qartallar 130
(d ԥniz vԥ çöl), yırtıcı quúlar (bildirçinqanan vԥ s.) da vardır, burada 33.6 min çay , 10 min dal ÷ıc ördԥklԥri, 5.8 min qaz, 52 min qa úqaldaq, 16 min sultan toyu÷u vԥ s. qu úlar yaúayırdı. Ԥrazidԥ adı Azԥrbaycanın Qırmızı kitabına dü úmüú sultan toyu÷u, bԥzgԥk, qara leylԥk, ç ԥhrayı qutan, ԥrsindimdik, qızılqaz vԥ s. quúlar qorunur. Burada m ԥmԥli heyvanlardan çöl donuzu, qunduz, dov úan, canavar, tülkü, porsuq, qamıúlıq piúiyi vԥ s. olur, onlar 10 növ ԥ qԥdԥrdir. Burada 1800 baú qunduz, 180 ba ú qamıúlıq piúiyi, 70 baú çöl donuzu, 90 baú dovúan qeyd ԥ alınmıúdır. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, A÷göldԥ keçmi údԥ balıq hԥm miqdarca, hԥm dԥ növcԥ çox zԥngin idi, lakin sonradan gölün suyunun úorlaúması vԥ kütlԥvi ovlanma n ԥticԥsindԥ onun balıqları xeyli azalmıúdır. Hazırda burada 12 növ balıq vardır. Onların xeyli hiss ԥsi
ov ԥhԥmiyyԥtli balıqlardır. Burada balıqçılıq vԥtԥgԥsi yaradılmı údır.
Yüklə 2,97 Mb. Dostları ilə paylaş:
|