O’rta osiyoda paleografiya, epigrafika va me’morchilik tarixi

 
 
 

---

1- mavzu: «O’rta Osiyoda paleografiya, epigrafika va me`morchilik 
tarixi» fanining maqsad va vazifalari. 
Reja: 
1. O‘rta Osiyo tarixini o‗rganishda paleografiyaning tutgan o‗rni, maqsadi va 
vazifalari. 
2. O‘rta Osiyo tarixini o‗rganishda epigrafikaning tutgan maqsadi va 
vazifalari. 
3. O‘rta Osiyo tarixini o‗rganishda me`morchilik tarixining tutgan o‗rni, 
maqsadi, vazifalari, bugungi kundagi ahamiyati. 
 
Maqsad: 
Talabalarga
 
O‘rta Osiyo tarixini o‗rganishda paleografiya, 
epigrafika va me`morchilik tarixining tutgan o‗rni, maqsadi, vazifalari va bugungi 
kundagi ahamiyatini tushuntirishdan iborat. 
Paleografiya so‗zi istiloh sifatida ikkita yunoncha so‗zdan tashkil topgan: 
«palayos» – qadimgi va «grafo» – yozaman. Paleografiya fani qo‗lyozma 
manbalarning tashqi belgi-xususiyatlarini tarixiy rivojlanishda o‗rganadi. 
Paleografiya fani o‗rganadigan u yoki bu qo‗lyozma manbaning tashqi 
belgi-xususiyatlari quyidagilardan iborat: qo‗lyozma harflari, bu harflarning 
yozilish xususiyatlari, yozuv turi, qo‗lyozmaning materiali, yozuv qurollari, 
qo‗lyozmada ishlatilgan bezaklar, qo‗lyozma yozilgan siyoh, qo‗lyozmadagi 
tamg‗alar, muhrlar, qo‗lyozmaning formati, qo‗lyozma muqovasi va boshqa tashqi 
belgilar. 
Paleografiyaning vazifasi quyidagilardan iborat: harflarning grafikasi, 
xususiyatlarini, harflarning rivojlanishini, yozuvning o‗ziga xos xususiyatlarini 
o‗rganish, qo‗lyozmadagi matnni xatosiz o‗qiy olish; qo‗lyozma manbaning 
yozilgan vaqtini aniqlash; qo‗lyozma yaratilgan hududni aniqlash; qo‗lyozma kim 
tomonidan yozilganligini belgilash; qo‗lyozmaning asl nusxa yoki qalbaki 
ekanligini aniqlash va hakozo. 
Paleografiya ilmiy fan sifatida epigrafika, sfragistika, numizmatika, 
xronologiya, shuningdek manbashunoslik fanlari bilan uzviy bog‗liqdir. Bu fanlar 
bir-birini o‗rganishga yordam beradi va o‗zaro bir-birini to‗ldiradi. 

---

Paleografiyaning ish uslubi: paleografiyaning uslubi asosida qo‗lyozmadagi 
bir qator belgi-xususiyatlar, masalan, xarflarning grafikasi, yozuvda ishlatilgan 
material, qo‗lyozmadagi bezaklar, qo‗lyozmani yozishda ishlatilgan yozuv 
qurollari ustidan o‗tkaziladigan kuzatishlar, shuningdek bu xususiyatlarning tarixiy 
bir davr uchun o‗zaro mos kelish-kelmasligini aniqlash ham bu fanning ish 
uslubiga kiradi. 
Epirafika qattiq jismlar – tosh, metall, sopol va mye'moriy yodgorliklarning 
u yoki bu qismiga yozilgan qadimiy va o‗rta asrlarga oid yozuvlar (bitiklar)ni 
to‗plash, ularni tadqiq qilish, nashr etish va sharhlash bilan shug‗ullanuvchi 
yordamchi tarix fanidir. 
Epigrafika fan sifatida Yevropada Uyg‗onish davrida vujudga kelgan. Bu 
esa antik davr tarixi, madaniyati, shuningdek Sharq mamlakatlari tarixi va 
Bibliyaga bo‗lgan umumiy qiziqishning ortishi bilan bog‗liq edi. Epigrafikaning 
dastlabki bosqichlarida u Italiyadan, Gresiyadan, Shimoliy Afrika mamlakatlaridan 
va Palastindan topilgan, ya'ni lotin, grek, qadimgi yahudiy va finikiy tillarida 
yozilgan bitiklarnigina o‗rgangan. 18-19 asrlar davomida bu fan o‗zining 
metodikasini ishlab chiqdi. Bunga binoan epigrafika fani bitiklarning qalbaki 
emasligini aniqlash, undagi yozuvning xarakteriga qarab ularning bitilish sanasini 
topish, ulardagi ramziy belgilarning ma'nolarini o‗rganish, qisqartmalarning 
qanday so‗z ekanligini aniqlash kabi vazifalarni ham bajara boshladi. Epigrafika 
fanining bu metodikasi yozuvning paleografik xususiyatlariga qarab, bitilmalarni 
yozilish sanasini aniqlash, bitikdagi matnning o‗chib yoki yo‗qolib ketgan 
qismlarini qayta tiklash imkonini yaratgan. 
Samarqand shahrining 2750 yillik, Buxoro, Xiva va Termiz shaharlarining 
2500 yillik, Shahrisabzning 2700 yillik, Toshkent shahrining 2200, Marg‗ilon 
shahrining 2000 yillik yubileylari nishonlandi. Buyuk sohibqiron va atoqli davlat 
arbobi Amir Temur, jahonga mashhur vatandoshlarimiz Alisher Navoiy, Abu 
Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino, al-Xorazmiy, Ahmad Farg‗oniy, Marg‗inoniy, 
Imom al-Buxoriy, Bahouddin Naqshbandiy, Abduxoliq G‗ijduvoniy, Najmiddin 
Kubro, Imom al-Moturdiy, Jaloliddin Manguberdi singari jahonga mashhur 

---

kishilarning qadamjolari mamlakatimizning bosh me'mori – davlatimiz 
Prezidentining tashabbuslari va rahbarliklarida zamonamizdan kelajak avlodga 
meros bo‗lib qoladigan darajada restavratsiya qilindi, tubdan qayta qurildi va 
yangidan tiklandi. 2007- yilda Islom madaniyatining poytaxti deb tan olingan 
Toshkent shahrida ulug‗vor inshoot – Hazrati Imom masjidi bunyod etildi. 
Zamonaviy materiallar va konstruksiyalar asosida, milliylikni o‗zida jo 
etgan, umumiylik bilan uyg‗unlashgan ko‗plab turar-joy, jamoat hamda sanoat 
binolari va inshootlari qurildi. Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish 
yo‗lida mamlakatimizda yuksak me'morchilik san'ati darajasida akademik litseylar, 
kasb-hunar kollejlari, maktablar, sport inshootlari, zamonaviy tibbiyot 
muassasalari, yangicha qishloqlar yaratildi. Ko‗plab maydonlar, bog‗-rog‗lar, 
oromgohlar xalqqa in'om etildi. Zamonaviy ishlab chiqarish korxonalari, zavodlar, 
fabrikalar ishga tushdi. Neft va gaz, gidrotexnika, energetika inshootlari, yangi 
yo‗nalishdagi avtomobil yo‗llari, temir yo‗llar, ko‗priklar, estakadalar va ko‗plab 
boshqa turdagi inshootlar bunyod etilib, foydalanishga topshirildi.
Yurtboshimiz tarixsiz kelajak yo‗qligini, vatandoshimiz Abdulla Qodiriy 
ta'biri bilan aytganda, moziyga qaytib ish ko‗rmoq kerakligini e'tiborga olib talaba 
yoshlarga me'morchilik, shaharsozlik va qurilish tarixini, ularning sir-asrorlarini 
o‗rgatish maqsadga muvofiqdir. 
Qo‘llaniladigan ta‘lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli 
ta‘lim, munozara, o‘z-o‘zini nazorat.