Erkinov nodirning demografiya fanidagi “O‘zbekiston shaharlarining demografik tarkibi va o‘rganish manbalari bilan tanishish”



Yüklə 48,17 Kb.
tarix29.11.2023
ölçüsü48,17 Kb.
#169652
OZB DEMOGRAFIK TARKIBI


O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

MIRZO ULUG’BEK NOMIDAGI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI

IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI FALSAFA


YO’NALISHI 3-KURS TALABASI
ERKINOV NODIRNING DEMOGRAFIYA
FANIDAGI

O‘zbekiston shaharlarining demografik tarkibi va o‘rganish manbalari bilan tanishish”


MAVZUSIDAN

MUSTAQIL ISH


Tayyorladi:_____________________________________________
Tekshirdi:_______________________________________________
Toshkent-2023


Reja:
KIRISH.


  1. O’zbekiston shaharlari demografik tarkibi.

  2. Aholi tarkibini organish manbalari bilan tanishish.

3.Markaziy Osiyo aholisi muammolarini organish.

Xulosa.













Kirish.


O’zbekistonda xam demografiyaning rivojlanishi o’z tarixiga ega. Respublikada demografik bilimlar juda qadimdan mavjud bo’lgan. Bular xaqida kadimgi qo’lyozmalar, arxeologik yodgorliklar va ilmiy manbalar guvoxlik beradi.
Lekin mamlakatda maqsadli demografik tadqiqotlarni o’tkazish 1960-yillardan boshlangan. Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmidagi demografik jarayonlarni o'rganish masalalari uchta asosiy masala bilan bog'liq demografiya fanining diqqat markazida bo'ldi. Birinchidan, aholi tarixi bo'yicha o'nlab yillar davomida taqiqlangan mavzularni ochiq matbuotda muhokama qilish mumkin bo'ldi; ikkinchidan, tadqiqotchilar 80-yillarning oxiridan boshlab qat'iy tasniflangan arxiv materiallariga, birinchi navbatda statistik ma'lumotlarga ega bo'lishdi; uchinchidan, bu muammolar XXI asrning boshlarida O'zbekistonda yuzaga kelgan demografik vaziyat bilan bog'liq bo'lib, uning ildizlari o'tmishga 1940-yillarning o'rtalaridan 1980-yillarning oxiri borib taqalishi bilan izohlanadi.
1950-yillarning oxiriga qadar, sovet davrida demografik jarayonlar bo'yicha ilmiy tadqiqotlar etarli bo’lmagan, bu asosiy manbalarning, birinchi navbatda demografik statistikaning mavjud emasligi va sovet davlati tomonidan taqiqlash bilan bog'liq bo’lgan. Ushbu davrda nashr etilgan aholi tarixi bo'yicha bir nechta nashrlar aholining ijtimoiy-ishlab chiqarish tuzilishiga bag'ishlangan, shuningdek XX asrning 20-yillari xronologik jihatdan cheklangan.
Faqat 1960-yildan boshlab, aholishunoslik buyicha ilmiy tadqiqotlar ko’paya boshlangan. Bu ko’p jixatdan respublikada 1959, 1970, 1979-yillarda aholini ruyxatga olish o’tkazilgani bilan izohlanadi.
Shuningdek, olimlar mamlakat aholisining muammolarini o’rganish bo’yicha ko’proq 1970-yillarning ikkinchi yarmi - 1980-yillarning oxirlarida murojaat qilishdi. Masalan, R.X. Aminova tadqiqotlarida kuzatishimiz mumkin, bu yerda ayollar mehnatining ijtimoiy jihatlari, shuningdek, ayollarning jamiyatning ishlab chiqarish va ijtimoiy hayotidagi ishtiroki masalalari ko‘rib chiqiladi. Olimning yirik tadqiqotlari tarixning urushgacha bo‘lgan davriga bag‘ishlangan bo‘lsa-da, ularda O‘zbekiston ayollarining ijtimoiy ahvoli haqida ko‘plab faktik materiallar mavjud. Bundan tashqari demografik jarayonlarda ayollarning ijtimoiy roli masalasi D.A. Alimova tomonidan batafsilroq o‘rganilgan. U birinchilardan bo‘lib sovet davri tarixchilarining ayollar aholisining ijtimoiy holatiga bag‘ishlangan ko‘plab asarlarini, shu jumladan 40-80-yillarda tanqidiy baholagan.
Umuman olganda Respublikada demografiya fanini rivojlantirishda, ayniqsa M.Q. Qoraxonovning xissasi katta. Demograf olim respublikaning XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab, demografik tarixini tiklagan. Shu bilan birga M. Qoraxonov O’zbekistan aholisining son va sifat xususiyatlarini, tug‘ilish, o’lim, nikoh va ajralish kabi demografik jarayonlarni ilk bor kompleks o’rgangan xamda demografik prognozni amalga oshirgan, ushbu mavzularda ilmiy asarlar yaratgan. O’zbekistonda demografiya fanining rivojlanishiga M.Q. Qoraxonov, I.R. Mullajonov, R.A. Ubaydullaeva, O.B. Otamirzaev, L.P. Maksakova, D.B. Bobojonova, M.B. Burieva va boshqalar xam salmoqli xissa qo’shganlar.
1995 yilda D. B. Babadjonovaning “O‘zbekistonda demografik jarayonlar va ularning xususiyatlari” nomli monografiyasi chop etildi. Aholini tahlil qilishga, 70-80-yillardagi migratsiya muammolariga asosiy e'tibor qaratilgan. Ekologiya va aholi salomatligini muhofaza qilish muammolari va eng muhim demografik jarayonlar: mehnat resurslaridan foydalanish, aholini joylashtirish va ish bilan ta'minlash o'rtasidagi munosabatlarning tavsifi alohida qiziqish uyg'otadi. Shu bilan birga, migratsiya jarayonlarining xususiyatlari o‘qituvchilar uchun mo‘ljallangan «O‘zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar» (1999) darsligida tavsiflangan. Muallif millatlararo munosabatlarda demografik omil evolyutsiyasini tahlil qilib, uning o‘ziga xos ijtimoiy-demografik oqibatlarini ko‘rsatadi.
Bu davrda demografik jarayonlarning rivojlanishiga ta'sir ko'rsatgan individual muammolarni tavsiflovchi tarixiy tadqiqotlar paydo bo'ldi. Ular orasida Ikkinchi jahon urushidagi insoniy talofatlar, turli xalq va elat vakillarining O‘zbekistonga deportatsiya qilinishi tarixini o‘rganish alohida o‘rin tutadi. Bu masalalar Sh.D.Pirimqulov, V.L.Genshtke, A.Rahmanqulova, P.Kim, Sh.Xaitovlarning asarlarida turli manbalar: guvohlarning xotiralaridan tortib, nashr etilmagan va yaqinda maxfiyligi o‘chirilgan arxiv ma’lumotlarigacha keng ko‘lamli manbalar asosida muhokama qilinadi. . Ushbu guruh adabiyotlarini tahlil qilish ko'rib chiqilayotgan tadqiqotlarda aholining tarkibi va soni, shuningdek, demografik yo'qotishlar faktlari haqida juda ko'p qimmatli materiallar mavjud degan xulosaga kelishimizga imkon beradi.
Aholi muammolariga bag'ishlangan ilmiy konferentsiyalar, yig'ilishlar va seminarlar ilmiy-tadqiqot faolligining sezilarli o'sishining o'ziga xos ko'rsatkichiga aylandi. O‘zbekiston Milliy universiteti olimlari tomonidan 2005 yilda “O‘zbekistonda etnodemografik jarayonlar” mavzusida xalqaro konferensiya tashkil etildi. Respublika hududlarida tashkil etilgan tarixning turli jabhalariga bag‘ishlangan respublika ilmiy anjumanlari materiallari to‘plamlariga tarixiy-demografik jarayonlarni o‘rganishga oid qator nashrlar kiritildi. Nashr etilgan materiallar tarixning turli bosqichlarida demografik jarayonlarni o'rganishning yuksalish boshlanishini aks ettiruvchi mutlaqo yangi hodisa bo’ldi.
Shunday qilib, 1940-yillarning o'rtalarida - 1980-yillarning oxirlarida demografik jarayonlarni o'rganishga ko'ra sezilarli miqdordagi tadqiqotlar yaratdi. Tarixshunoslik tahlili ularning o‘rganilayotgan davrda asosiy belgilari va shakllanish bosqichlarini aniqlash imkonini beradi. Shu bilan birga, urushdan keyingi o'n yilliklardagi demografik jarayonlarni milliy miqyosda o'rganish endigina boshlandi. Darhaqiqat, O‘zbekistonda tarixiy demografiya nisbatan yosh, rivojlana boshlagan ilmiy fandir. 1940-yillarning oʻrtalari — 1980-yillarning oxirlaridagi aholi tarixini har tomonlama koʻrib chiqishga urinishlar hozirgacha mamlakatda kam uchraydi.
Respublika aholisi, asosan, qadimdan oʻzlashtirilgan, sugʻorma dehqonchilik uchun sharoit qulay boʻlgan voha va vodiylarda zich joylashgan.
Mirzachoʻl, Surxon-Sherobod, Qarshi, Markaziy Fargʻona, Ellikqalʻa choʻllarini oʻzlashtirish natijasida hamda turli qazilma boyliklar konlarini topish asosida vujudga kelgan shahar va shaharchalar ham aholining hududiy tarkibiga oʻzgartirishlar kiritdi. Biroq yangi aholi manzillari aholining asrlar davomida tarkib topgan hududiy shakllariga katta oʻzgarishlar kirita olmadi. Aholining asosiy qismi tugʻilib oʻsgan joyida istiqomat qiladi. Bundan choʻl mintaqalarida yashovchi aholi mustasno. Shu bilan birga shaharlar tarmogʻidagi oʻzgarishlar shahar aholisining dinamikasi va joylashishiga katta taʼsir qildi. Keyingi-yillarda ularda sezilarli oʻzgarishlar yuz berdi. 1990—2005-yillarda mamlakat aholisining oʻsish surʻati pasayib borayotgan davrda baʼzi viloyatlarda bu jarayon sekinroq kechdi.
Oʻzbekistonda demografik vaziyatning eng muhim xususiyatlari aholi oʻsish surʻatlarining pasayib borishi; aholi tabiiy koʻpayish koʻrsatkichining kamayishi; tashqi migratsiya natijalarining manfiylashuvi; shahar aholisining sust oʻsishi va boshqalar. Mamlakatning shahar aholisi nihoyatda notekis joylashgan boʻlib, asosiy qismi Toshkent sh.ga toʻgʻri keladi. Biroq Toshkent sh. aholisi soʻnggi-yillarda deyarli oʻsmadi, natijada uning Oʻzbekiston aholisi tarkibidagi ulushi 1990-yildagi 10,5 %dan 8,2 % ga tushib qoldi. Navoiy, Sirdaryo, Toshkent viloyatlari hamda Qoraqalpogʻiston Respublikasining demografik salohiyati pasaydi, Jizzax viloyatida oʻzgarmadi, qolgan hududlarda esa oshdi. Hozirgi kunda Oʻzbekiston aholisining 16,4 % Surxondaryo va Qashqadaryo viloyatlari ga toʻgʻri keladi. Xorazm, Namangan va Samarqand viloyatlarida ham biroz oʻsish boʻldi.
1991—2005-yillarda Oʻzbekiston viloyatlari boʻyicha shahar aholisining oʻsishida sezilarli darajada nomutanosiblik kuzatildi. Bu-yillarda respublika shaharlari aholisining oʻsish surʻati 0,9 % boʻlib, bu koʻrsatkich Surxondaryoda 3,2 %; Jizzaxda 2,8 %; Sirdaryoda 0,6 %; Buxoroda 0,7 %; Xorazmda 0,8 % va Toshkent viloyatida 0,2 % ni tashkil etdi.
Yuqoridagi oʻzgarishlarga qaramay, respublika aholisining hududiy mujassamlashuvi darajasi hamon Fargʻona va toshkent iqtisodiy rayonlarida yuqori. Fargʻona vodiysiga mamlakat aholisining 28 %, Toshkent sh. va viloyatiga 18 % toʻgʻri keladi. Aholi zichligi 1 km2 ga 58 kishi boʻlib, bu koʻrsatkich mamlakat miqyosida 70 karraga farq qiladi yoki boshqacha aytganda, 7,3 kishidan (Navoiy viloyati) 552,5 (Andijon viloyati) kishigacha yetadi. Fargʻona, Namangan, Xorazm viloyatlarida aholi juda zich, Qashqadaryo, Jizzax, Buxoro viloyatlarida, shuningdek, Qoraqalpogʻiston Respublikasida zichlik koʻrsatkichi ancha past.
Oʻzbekiston Respublikasi jami aholisining 36,3 % shaharlarda, qolgan qismi qishloqlarda yashaydi. Soʻnggi-yillarda urbanizatsiya darajasining pasayib borishi va qishloq aholisi hissasining oʻsishi kuzatilmoqda.
Oʻzbekistonda aholi tabiiy koʻpayishiga oid mufassalroq maʼlumotlar 19-asrning 2-yarmidan boshlab mavjud. Aholining tabiiy koʻpayishi 1-navbatda tugʻilishga bogʻliq. Respublikada 19-asr oxiri 20-asr boshlarida tugʻilish darajasi yuqori boʻlgan. 1865—1917-yillarda tugʻilishning umumiy koeffitsiyenti (har 1000 ta kishiga nisbatan tugʻilganlar soni) 4550 %ni tashkil etgan. Tugʻilish fiziologik imkoniyat darajasida boʻlgan, oilada farzandlar tugʻilishi cheklanmagan. Buning asosiy omillari oʻzbek ayollarining ijtimoiy i.ch. da juda kam ishtiroki, maʼlumotlilik darajasi ning pastligi, tugʻilishni qoʻllab-quv vatlovchi urf-odat va qadriyatlar taʼsirining nisbatan yuqoriligi, goʻdaklar oʻlimining koʻpligidir.
Oʻsha davrda aholi oʻrtasida oʻlim hollari ham yuqori boʻlgan. 1886—1900-yillarda Oʻzbekiston hududida 1000 ta aholiga nisbatan oʻrtacha 49,8 ta bola tugʻilgan boʻlsa, oʻlganlar soni (har 1000 kishi hisobiga) 44,8 ga teng edi. Demak, oʻsha davrda oʻzbek oilalarida tugʻilish yuqori boʻlishiga qaramay aholi oʻrtasida oʻlimning koʻpligi, oʻrtacha umr koʻrish davri juda qisqa boʻlgani (32 yosh) tufayli aholining tabiiy koʻpayishi sust kechgan. Boshqacha aytganda, yuqori tugʻilish yuqori tabiiy oʻsishni taʼminlay olmasdi, tugʻilishning „foydalilik“ darajasi past boʻlgan. Mazkur dalillar Oʻzbekiston aholisining tabiiy koʻpayishi 19-asr oxiri 20-asr boshlarida Yevropa xalqlaridan 3,5 barobar kam boʻlganini koʻrsatadi. Natijada aholi sonining oʻsishi juda sekin kechgan. 1885—1917-yillarda Oʻzbekiston aholisi 3320 mingdan 4052 mingga yetdi yoki aholining soni har-yili oʻrtacha 0,6 % atrofida oʻsdi.
Bu koʻrsatkich hozirga qaraganda 3,1 marta kam, chunki 1991—2000-yillarda Oʻzbekiston aholisi-yiliga 1,9 % dan koʻpaydi.
1939—2004-yillar, yaʼni 65-yil mobaynida respublika aholisi 4,0 marta koʻpaygan boʻlsa, bu koʻrsatkich shahar joylarda 6,4 va qishloqlarda 3,3 martani tashkil etgan. Albatta, koʻrilayotgan davrning turli oraliqlarida va qishloq hamda shahar joylarda aholi sonining koʻpayish surʻati turlicha boʻlgan. Jumladan, 1939—1959-yillarda jami aholi 127,9 % ga, shahar aholisi 185,6 % va qishloq aholisi 108,5 %ga oʻsgan. 1959—1970-yillarda respublika jami aholisi 145,3 %ga, shahar aholisi 158,4 % va qishloq aholisi 141,3 %ga oʻsgan, oʻrtacha bir yillik koʻpayish 3,45, 4,25 va 3,20 %ni tashkil etgan. Aynan shu-yillar Oʻzbekiston oʻzining tarixiy demografik rivojlanishining eng yuqori koʻrsatkichlariga erishgan.
Undan keyingi-yillarda aholi sonining oʻsishi biroz susaygan, biroq shahar aholisining qishloq aholisiga nisbatan tezroq koʻpayish jarayoni saqlanib qolgan. Masalan, 1970—1979-yillarda shahar aholisi 146,9 %ga, qishloq aholisi 120,9 % va jami aholi soni 130,4 %ga ortgan. 1979—1989-yillar mobaynida shahar aholisi 126,7 va qishloq aholisi 130,1 %ga oʻsgan. Koʻrinib turibdiki, bu davrdan respublika qishloq joylarining demografik rivojlanishi shahar va shaharchalarga qaraganda ustunroq boʻlgan. Urbanizatsiya jarayonining bunday zaiflashuvi oʻtgan asrning 80-yillarining 2-yarmidan boshlangan, 1984-yilda shahar aholisining ulushi 42 %gacha koʻtarilgan va shundan soʻng u asta-sekin kamayib borgan.
Soʻnggi-yillarda respublika umumiy aholisi koʻpayish surʻatining pasayishi va qishloq aholisining shaharlik larga nisbatan tezroq oʻsish jarayoni kuzatilmoqda. Ayni paytda shahar aholisining koʻpayish surʻati eng past darajaga tushib qolgan (1,05 %). 2000-05-yillarda aholining oʻrtacha oʻsish surʻati 1,2 % ni tashkil etdi va oʻrtacha yillik mutlaq sonining oʻsishi 310,4 ming kishiga tushdi. Mazkur davrda qishloq aholisi 4,4 mln.ga, shahar aholisi 1 mln.ga koʻpaygan. Buning natijasida shahar aholisining salmogʻi 40,4 % dan 35,9 % ga tushib qoldi.

Tugʻilish va tabiiy koʻpayish koeffitsiyentlari boʻyicha respublika viloyatlarining qishloq aholisini mutanosib ravishda 2 guruhga ajratish mumkin: birinchisiga tugʻilish darajasi (20-22 %) va tabiiy koʻpayish darajasi (14-17 %) oʻrtacha boʻlgan 8 ta viloyat (Buxoro, Andijon, Navoiy, namangan, Sirdaryo, Fargʻona, Xorazm, Toshkent) kiradi. Tugʻilish (23-24 %) va tabiiy koʻpayish darajasi (1819 %) nisbatan yuqori boʻlgan ikkinchi guruhga Qashqadaryo, Surxondaryo, Jizzax, Samarqand viloyatlari va Qoraqalpogʻiston Respublikasi kiradi. Shahar aholisi ichida oʻrtacha tugʻilish darajasi (1620 %) 8 ta viloyatda kuzatil moqda. Namangan viloyatida shahar aholisining tugʻilishi nisbatan yuqori (20,2 %). Shahar aholisi ichida tugʻilish darajasi past boʻlgan (16 %) 4 viloyat mavjud. Bular Buxoro, Toshkent, Samarqand va Fargʻona viloyatlari.


1991-yilda Oʻzbekistonda yangi iqtisodiy munosabatlarning shakllanishi natijasida ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar sodir boʻldi va bu oʻzgarishlar 1-navbatda uning demografik vaziyati ga oʻz taʼsirini koʻrsatdi. Oʻzbekiston da tugʻilish jarayonining nisbatan yuqoriligining asosiy sabablaridan biri oila qadriyatlari hamda nikohdan oʻtish jarayonining yuqoriligidir. Mas., 2005-yil har 1000 kishiga shaharlarda 7,0 nikoh toʻgʻri kelgan boʻlsa, ajralish koʻrsatkichi 0,6 ga teng boʻldi. 19912004-yillarda Oʻzbekistonda har 1000 aholiga nisbatan tugʻilgan bolalar soni 34,5 dan 22,3 gacha yoki 1,2 punktga qisqardi. 2005-yilda aholi 292,1 ming kishiga yoki 2004-yildagiga nisbatan 1,1 % ga koʻpaydi.
Oʻzbekistonda tugʻish yoshi koeffitsi yentlari ham qisqarmoqda. Tugʻilgan bolalarning asosiy qismi nisbatan yosh ayollarga toʻgʻri keladi. Bu holat soʻnggi-yillarda yanada barqarorlashdi.
Respublikada 1980—1995-yillarda oʻlim koeffitsiyenti 7,5 promilledan 6,4 promillegacha qisqardi. Bu jarayon, asosan, goʻdaklar, bolalar va oʻrta yoshdagi kishilar oʻrtasida oʻlim darajasining kamayishi bilan bogʻliq. Aholiga tibbiy xizmat koʻrsatish sohalarining rivojlanishi 1-navbatda aholi oʻlimining keskin kamayishiga olib keldi. Agar 18861920-yillarda Oʻzbekistonda har 1000 kishi hisobiga oʻlganlar soni 4034 kishini tashkil etgan boʻlsa, 1920-yildan keyin bu koʻrsatkich 56 barobarga kamaygan. Respublika shahar hududlari da aholi oʻlimi qishloq joylarga nisbatan yuqoridir. Bunga sabab ekologik vaziyatdagi oʻzgarishlar, shahar turmush tarzidir. Sanoat rivojlangan Toshkent sh.da aholi oʻlimi eng yuqori. Oʻlganlar soni 2005-yilda 2004-yilga nisbatan 6,6 % ga yoki 8,6 ming kishiga oshdi. Goʻdaklar oʻlimi koeffitsiyenti esa 2004-yildagi 15,4 % dan 14,3 %ga kamaydi.
Oʻzbekiston aholisi sonining oʻzgarishida migratsiyaning ahamiyati katta boʻlgan. Oʻzbekistonning Podsho Rossiyasi tomonidan bosib olinishi natijasida bu yerga juda koʻp oilalar koʻchib kelgan. Ularga koʻchib kelish va joylashishda keng imtiyozlar berildi, tabiiy-iqlim sharoitlari qulay boʻlgan joylardan yer ajratildi.
19-asrning soʻnggi 35-yili davomida Oʻzbekistonga Rossiyadan jami 7075 ming yoki-yiliga oʻrtacha 2 mingdan ortiq kishi koʻchib kelgan. Koʻchib kelganlarning aksariyati shaharlarda, jumladan Toshkentda joylashdi. 20-asr boshlarida koʻchib keluvchilar salmogʻi yanada oshgan. Mirzachoʻlni oʻzlashtirish uchun, keyinroq t.yillar qurilishi, sanoat korxonalarining barpo etilishi munosabati bilan Rossiyadan oilalarning koʻchib kelishi natijasida migratsiya oqimi kuchli boʻlgan. Ayniqsa, Toshkent zilzilasi (1966) dan soʻng tashqi migratsiya yanada kuchaygan, poytaxt aholisi tez koʻpaygan.
Mamlakatda yirik sanoat markazla ri boʻlgan Chirchiq, Olmaliq, Angren, Navoiy, Zarafshon, Ohangaron, Fargʻona, Bekobod sh.lari aholisi koʻp jihatdan bu yerga koʻchib kelganlar asosida oʻsib bordi.
Umuman olganda, tashqi migratsiya ning Oʻzbekiston aholisi sonining oʻsishidagi hissasi turli-yillarda turlicha boʻlgan. Mas., 18951900-yillarda migratsiya qoldigʻi jami aholi koʻpayishining 1012 %ni tashkil etgan. Mazkur omilning roli 20-asrning boshlarida ham sezilarli boʻlgan: oʻrtacha bir-yilda koʻpaygan har 10 kishidan bittasi tashqi migratsiya hisobiga toʻgʻri kelgan.
1917-24 va Ikkinchi jahon urushi-yillarida migratsiya qoldigʻi respublika uchun manfiy natijaga ega boʻlgan. Qolgan-yillarda, ayniqsa, urushdan keyingi 5 yillikda chetdan koʻchib kelganlar soni ketganlarga qaraganda ancha koʻp boʻlgan. Aynan shu-yillarda tashqi migratsiya Oʻzbekiston aholisi sonining oʻrtacha yillik koʻpayishining taxminan 1/3 qismini tashkil etgan. 195074-yillarda respublikalararo migratsiya qoldigʻi Oʻzbekistonda 832,5 ming kishiga teng boʻldi.
Tashqi migratsiyaning manfiylashuv alomatlari 20-asrning 80-yillarida yuzaga keldi. 1989-yil respublikaga 83,9 ming kishi koʻchib kelgan boʻlsa, 167,3 ming kishi koʻchib ketdi. Migratsiyaning manfiy qoldigʻi 83,4 ming kishini tashkil etdi.
Mustaqillik-yillarida rusiyzabon xalqlarning oʻz yurtlariga qaytib ketishi natijasida tashqi migratsiyaning manfiylashuv alomatlari ancha sezilarli tus oldi. Aholining respubli kadan koʻchib ketishi 1990-yilda oʻzining eng yuqori choʻqqisiga chiqdi. Oʻsha-yili davlat organlari tomonidan rasmiy ravishda qayd qilingan migratsiyaning manfiy qoldigʻi 140 ming kishini tashkil qildi. Keyingi-yillarda u asta-sekin kamayib bordi. Shuningdek, Oʻrta Osiyoning tub aholisiϧoʻzbek, tojik, qirgʻiz, qozoq va turkmanlarning migratsiya vositasida oʻzlarining mustaqil respublikalariga koʻchib ketishlari ham respublikalararo migratsion aloqalar ning 199194-yillardagi asosiy xususiyatlaridan biri hisoblanadi. Mas., 19962003-yillar mobaynida migratsiya tufayli Oʻzbekiston Respublikasi aholisi 531 ming kishiga kamaygan.
Oʻzbekiston aholisi faqat tabiiy koʻpayish hisobiga bir-yilda 370ϧ400 ming kishiga ortishi lozim, biroq migratsiya qoldigʻi manfiy boʻlganligi sababli bu koʻrsatkich 300 ming kishi atrofida boʻlgan.
Tashqi migratsiya avvalo shahar aholisi dinamikasiga taʼsir etadi. Chunki mamlakatga kelganlarning ham, ketganlarning ham koʻpchiligi shaharlar bilan bogʻlangan. Oʻtgan asrning 5070-yillarida Oʻzbekiston shaharlari aholisi ning jadal oʻsishi ham koʻp jihatdan shu omilga bogʻliq boʻldi. Keyingi-yillarda urbanizatsiya darajasining sustlashuvi ham shuning taʼsirida yuzaga keldi. Maʼlumotlarga koʻra, shahar joylarda tashqi migratsiya qoldigʻi 19962003-yillarda taxminan 4050 ming kishi, qishloqlarda esa 2030 ming kishini tashkil etdi. (qarang 7-,8-jadvallar). 2005-yilda migratsiya qoldigʻi manfiy 107,0 ming kishini tashkil etdi.
Migratsiya qoldigʻi Qoraqalpogʻiston Respublikasi, Navoiy, Sirdaryo va Jizzax viloyatlarida hamda Toshkent sh.da nisbatan yuqori koʻrsatkichga ega. Ayni vaqtda, Andijon, Namangan, Xorazm viloyatlarida migratsiya aylanmasi manfiy boʻlsa-da, u aholi sonining umumiy oʻsish koʻrsatkichlariga kuchli taʼsir etmagan. Migratsiyada qatnashganlarning jami hajmida Rossiya hissasiga 50,9 %, Ukrainaga 12,9 %, Qozogʻistonga 10,9 %, Oʻrta Osiyoning boshqa mamlakatlariga 13,2 % toʻgʻri keladi. Oʻzbekistonda ichki migratsiya ham oʻziga xos xususiyatlarga ega. Oʻtgan asrning 6070-yillarida Mirzachoʻlning oʻzlashtirilishi munosabati bilan bu yerga Fargʻona vodiysi hamda Samarqand va Jizzax viloyatlarining ayrim tumanlaridan maʼlum qism aholi koʻchib kelgan. Shuningdek, Qarshi, Surxon-She robod dashtlarining oʻzlashtirilishi bilan ham aholining ichki migratsiyasi bogʻliq boʻldi. Sirdaryo, Jizzax, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari va Fargʻona vodiysidagi yangi tashkil etilgan qishloq tumanlari aholisi, asosan, migratsiya natijasida shakllangan.

Keyingi-yillarda Oʻzbekistonda ichki migratsiya harakatlarining pasayishi kuzatilmoqda. Buning asosiy sabablaridan biri, bozor iqtisodiyoti ga oʻtish sharoitlaridagi murakkab ijtimoiy-iqtisodiy oʻzgarishlar jarayonidir. Aholining ish bilan taʼminlan ganlik darajasiga mamlakatdagi ichki migratsiya oqimlari ham bevosita taʼsir koʻrsatadi. 19802003-yillarda respublika ichki migratsiya hajmi 461,8 ming kishidan 250 minggacha, viloyatlar ichidagi migratsiya ham bu davrda 253,6 ming kishidan 138,0 mingga, yaʼni 118,6 ming kishiga, viloyatlararo migratsiya hajmi 208,2 ming kishidan 115,0 mingga, yaʼni 93,2 ming kishiga kamaydi. Orolboʻyida ekologik vaziyatning salbiylashuvi sababli 1990-yillarda Qoraqalpogʻiston Respublikasining baʼzi tumanlaridan Toshkent va Sirdaryo viloyatlariga aholining koʻchib kelishi kuzatildi.


Oʻzbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy muhiti, xususan, salkam 150-yil mustamlaka boʻlib kelgani uning demografik rivojiga, jumladan, aholining milliy tarkibiga juda katta taʼsir koʻrsatdi. Aholi haqida, yaʼni aholining umumiy soni, hududlar boʻyicha taqsimlanishi, yoshi, jinsi, ijtimoiy va milliy tarkibi, tabiiy oʻsishi, migratsiyasi va b. haqida aholi roʻyxati oʻtkazish orqali toʻliq maʼlumot olinadi. Oʻzbekistonda aholi roʻyxati keyingi 100-yil ichida bir necha marta (1897, 1920, 1926, 1939, 1959, 1970, 1979 va 1989-yillarda) oʻtkazilgan.
Oʻzbekiston dunyodagi koʻp millatli respublikalardan biri. Oʻtgan-yillar maʼlumotlari qiyoslab koʻrilganda, 1939-yilgi aholi roʻyxatida Oʻzbekistonda 97, 1959-yilgi roʻyxatda 113, 1979-yilgi roʻyxatda 120 dan ortiq millat va elat yashagan. 1989-yilgi aholi roʻyxatidan esa, Oʻzbekistonda 125 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qilib, ularning umumiy soni 19 mln. 810 ming kishi ekanligi maʼlum boʻldi.
Oʻzbekistonning tub aholisi oʻzbeklar. Soʻnggi yillarda aholining milliy tarkibida oʻzbeklarning hissasi oshdi va hoz. respublika aholisining 80,0 %ni tashkil etmoqda. Respublikada qoraqalpoqlar ikkinchi tub millat hisoblanadi. Ularning umumiy soni 549,2 ming kishiga yoki mamlakat aholisining 2,2 %ga teng. Oʻzbekiston Respublikasida Oʻrta Osiyo mahalliy xalqlaridan tojiklar (1237,4 ming yoki 4,9 %), qozoqlar (977,8 ming 3,6 %), qirgʻizlar (227,4 ming 0,9 %), turkmanlar (152,3 ming 0,6 %) ham istiqomat etadi. Oʻzbekistonda yashab kelayotgan tatarlar soni ham anchagina (275,4 ming kishi 1,0 %).
Oʻzbekiston Respublikasida rus, ukrain, beloruslar bilan bir qatorda polyak, chex, bolgar va b. ham yashaydi. 1989-yil aholi roʻyxatiga koʻra soni jihatidan 2-oʻrinda ruslar turar edi, hoz. esa 3-oʻrinda boʻlib, 1050 ming kishidan ziyod yoki umumiy aholiga nisbatan 3,8 %ni tashkil etadi. Oʻzbekistonda yashovchi ruslarning soni jihatdan oʻsish dinamikasiga nazar tashlasak, eng tez surʻat bilan koʻpayishi 195970-yillarga toʻgʻri keladi. Buning sababi 1966-yil Toshkent zilzilasidan soʻng shaharning qayta qurilishi hamda respublikada yangi sanoat markazlari tashkil topib, rus va yevropa xalqlarining koʻplab jalb qilinganligidir. Biroq keyingi-yillarda ruslarning oʻsish surʻati bir qadar kamaydi.
Oʻzbekistonda hind-evropa oilasiga mansub boʻlgan tojiklardan tashqari fors, pushtun, balujlar va bosgqalar xalqlar ham bor. Mamlakatda koreys, arman, yahudiylar ham yashaydi.
Mamlakatda millatlar ning geografik joylashi shi ham bir tekis emas. Buning birinchi sababi millatlarning tarixiy rivojlanishi boʻlsa, ikkinchidan respublikada xalq xoʻjalik tarmoqlari ning rivojlanish xususiyatlaridir. Qishloq joylarda tub millat vakillarining soni koʻpayib, boshqa millat vakillarining nufusi kamaymoqda. Qoraqalpoqlar toʻla-toʻkis oʻz respublikasi doirasida yashaydigan millat hisoblanadi (94,5 %). Oʻzbekis tonning mustaqil taraqqiyoti davrida aholi milliy tarkibida katta oʻzgarish sodir boʻldi. hozirda Oʻzbekistonda oʻzbeklar salmogʻi 1989-yilga nisbatan 8,6 % ga oshdi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROYXATI.
1.Oʻzbekiston Milliy Ensiklopediyasi, Davlat ilmiy nashriyoti, 2006-yil
2.Ubaydullayeva R., Ata-Mirzayev O., Umarova N., Oʻzbekiston demografik jarayonlari va aholi bandligi, T., 2006.
3.Soliyev A., Boʻriyeva M. va b., Qishloq joylari demografiyasi, T., 2005.
Yüklə 48,17 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin