Oʻzbеkiston rеspublikasi oliy va oʻrta maхsus ta’lim vazirligi toshkеnt arхitеktura va qurilish instituti

5.1.1. Ilk oʻspirinlik davrida aqliy rivojlanish 
 
Ilk oʻspirinlik yoshidagi oʻquvchilarning bilish jarayonlari turli nuqtai 
nazarlarni tahlil etishga va bu masala boʻyicha har tomonlama fikr yuritishga 
yordam bera oladi. Bu yoshdagi oʻspirinlar atrofdagi turli voqea – hodisalardagi 
haqiqatni bilishga intiladi. Ularning tayyor yechimlar, ma’lumotlar emas, balki 
shu yechim va ma’lumotlarni oʻzlari mulohaza yurgizib, qidirish jarayonining
oʻzi koʻproq qiziqtiradi. Bu borada turli masalalar boʻyicha boʻyicha bahs va 
munozaralar yuritishga va oʻzlarining fikrlarini isbotlashga juda qiziqadilar. Bu 
davrida bilish jarayonlarining rivoji faol ravishda davom etadi. Bu rivojlanish 
oʻspirinning oʻziga va uning atrofidagi kuzatuvchilarga kam seziladi. Bu davrga 
kelib, oʻspirinlar toʻla ravishda mantiqiy tafakkurga ega boʻladilar, nazariy fikr 
yuritib, oʻzlarini oʻzlari tahlil eta oladilar. Ular endi bemalol axloqiy, siyosiy va 
boshqa mavzularda bahslasha olib, oʻz munosabatlarini bildira oladilar. 
Oʻspirinlik davrida bolalar juda koʻp ilmiy tushunchalarni oʻzlashtirib, ulardan 
turli masala va muammolarni engishda foydalana oladilar. Oʻspirinning oʻz – 
oʻzini anglashi oʻquv, mehnat va muloqot motivatsiyalarini oʻzgarishida oʻz 
aksini topadi. Bu davrda, bolada yangi faoliyatlar yuzaga kelib, psixik 
rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi 
Oʻspirinlik yoshi oʻqish, mehnat, muloqot singari yetakchi faoliyatlar 
asosida umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanayotganligi bilan 
xarakterlanadi. Lekin, bu rivojlanish oʻspirinning oʻziga va uning atrofidagi 

---

266 
kuzatuvchilarga kam seziladi. Oʻspirinlik davriga kelib, juda koʻp bolalarda oʻz 
faoliyatlarini oldindan rejalashtirish layoqati yaxshi rivojlangan boʻladi. 
SHuningdek, oʻz – oʻzini boshqarish ham oʻspirinlik yoshidagi bolalarda yaqqol 
koʻzga tashlanadi. 
Oʻspirinning oʻquv mashgʻulotiga munosabati oʻz xususiyati va mazmuni 
jihatidan boshqa yoshdagi oʻquvchilarning ta’lim jarayonidagi munosabatidan 
tubdan farq qiladi. Oʻquv rejasi va dasturning murakkablashuvi, yangi fan va 
mavzularning kiritilishi, oʻzlashtirilishi nazariy tafakkur yordamida amalga 
oshirishni taqozo etadi. Ana shundan kelib chiqqan holda, oʻquvchilarning 
oʻqishga munosabati ham oʻzgaradi, ular ayrim fanlarga munosabatlari quyidagi 
holatlarga bogʻliqdir: 
1.
Fanning dunyoqarashdagi roliga. 
2.
Fanning bilishdagi ahamiyatiga. 
3.
Fanning ijtimoiy ahamiyatiga. 
4.
Fanning amaliy ahamiyatiga. 
5.
Fanning oʻzlashtirish darajasiga. 
6.
Fanning oʻzlashtirish uslubiyotiga. 
Oʻspirinlik davrida bilishga oid qiziqish koʻlami tobora amaliy xususiyat 
kasb eta boshlaydi. Jumladan, ijtimoiy – siyosiy masalalarga, texnika, tabiatga, 
osmon jismlariga, sport va hokazolarga qiziqishi kuchayadi. Oʻspirinlarda 
sezgirlik, kuzatuvchanlik yanada takomillashib boradi, mantiqiy xotirasi, esda 
olib qolishning oqilona yoʻli sifatida ta’lim jarayonida yetakchi vazifani ado eta 
boshlaydi. Mazkur pallada oʻspirinlarning tafakkuri tobora faol, mustaqil va 
ijodiy xususiyat kasb eta boshlaydi. Tafakkur rivojlanishi bilan birgalikda 
oʻquvchilarning nutq madaniyati rivojlanadi. Oʻspirin turli janrdagi adabiy 
asarlarini oʻqishi, tushunishi orqali mustaqil fikr yuritish, mulohaza qilish va 
munozaraga kirishishga oʻrganib boradi. Oʻspirinlik tafakkurining sifatiga 
uning mazmundorligi, chuqurligi, kengligi, mustaqilligi, samaradorligi, tezligi 
kabilar kiradi. Tafakkurning chuqurligi deganda esa, moddiy dunyodagi narsa va 
hodisalarning asosiy qonunlari, xossalari, sifatlari, ularning oʻzaro bogʻlanish 
va munosabatlari oʻspirinning fikrlash faoliyatiga toʻliq aks etganligi 
tushuniladi. Tafakkurning kengligi oʻzining mazmundorligi va chuqurligi 

---

267 
sifatlari bilan bogʻliq boʻladi. Tafakkurning mustaqilligi deganda oʻspirinning 
shaxsiy tashabbusi bilan oʻz oldiga yangi vazifalar qoʻya bilishi, bu vazifalarni 
xech kimning yordamisiz, oqilona usullar bilan mustaqil hal qilish xususiyatini 
tushunish kerak. Tafakkurning tezligi qoʻyilgan savolga toʻliq javob olgan vaqt 
bilan belgilanadi. Ayrim qiz va yigitlar aqliy rivojlanishdan orqada boʻlib, oʻquv 
materiallarini oʻzlashtirishga ulgurmaydilar yoki qiynaladilar, ular tevarak – 
atrofdagi voqelikni bilib olish maqsadida umumlashtiruvchi tushunchalardan
foydalanishni bilmaydilar, chunki bu tushunchalar, xulosalar, fikrlar, hodisa va 
faktlarni yodlab oladilar. Bolalarni aqliy jihatdan rivojlantirish uchun oʻqish 
faoliyatlarida faollashtirish va ularning bilimlarini ongli ravishda oʻstirib borish 
kerak. Ta’limda onglilik oʻquvchining yuqori darajasidagi faolligi bilan 
ta’minlanadi. Bilimlarini faol faoliyat koʻrsatib oʻzlashtirganda, oʻquvchilar bu 
bilimlarni yaxshi tushunibgina qolmay, ularni amaliy faoliyatda qoʻllashga ham 
oʻrganadilar. Oʻquvchilarga ijtimoiy masalalar, iqtisodiy hamda ijtimoiy faktlar 
va hodisalarni mustaqil ravishda ilmiy tahlil qilish va ularga baho berish 
usullarini maxsus oʻrgatish muhim va zarurdir. Boʻ oʻrinda oʻquvchilarning 
mustaqil fikrlashlarini follashtirishga, toʻgʻri rahbarlik qilgan holda rivojlantirish 
lozim. Oʻspirinlarning aqliy jihatdan rivojlanishida nazariy tafakkurning roli 
kattadir. Oʻspirin adabiy asarlarni oʻqish va tushuntirish orqali mustaqil fikrlash, 
mulohaza yuritish va munozaralarga kirishish oʻrgana boradi. Unda asta – sekin 
tabiat va jamiyat haqida oʻzining nuqtai nazari, e’tiqodi, qarashi shakllanadi. 
Malumki, shaxsning ana shu fazilatlari uning fikrlashi, mustaqil oʻylashi, toʻgʻri 
hukm va xulosalar chiqarishi, qat’iy qarorga kela olishi natijasidir. 
Oʻspirinlarning adabiy asarni baholashi, u haqda shaxsiy fikrlarni 
bildirishi, muammo yuzasidan bahslashuvi insoniy hislatlarning muayyan 
darajada ishtirok etishi tanqidiy tafakkurning aynan oʻzginasidir. Turmushda 
uchraydigan nooʻrin tanqidiylik esa oʻspirinning badiiy didi va hayotiy tajribasi 
zaifligidir. 
Oʻqituvchining asosiy vazifasi oʻquvchilar tafakkuridagi
tanqidiylikni haqqoniylik darajasiga koʻtarishdan, ularga voqelikka odilona, 
oqilona, tanqidiy nuqtai nazardan qarashni oʻrgatishdan iborat. Oʻspirinlarda 
moddiy dunyo toʻgʻrisida shaxsiy fikrlar, mulohazalar ilmiy dunyoqarash tarkib 
topganidan keyingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi.

---

268 
Tanqidiy tafakkurning rivojlanishi oʻquv materiallarni puxta oʻzlashtirishga, 
ta’lim jarayonida tashabbuskorlikka, voqelikni isbotlash va asoslash 
koʻnikmalari tarkib topishiga imkon yaratadi. 
Hodisalar toʻgʻrisida hukm va xulosa chiqarish, tasdiqlash yoki inkor 
qilish qobiliyatini rivojlantiradi. Oʻspirinning qobiliyati va iste’doi ta’lim 
jarayonida, mehnat faoliyatida rivojlanadi. Qobiliyatning oʻsishi bilimlar, 
koʻnikmalar, malakalarning sifatiga bogʻliq boʻlib, shaxsning kamol topish 
jarayoniga qoʻshilib ketadi. Demak, maktabda oʻtiladigan darslar, laboratoriya 
ishlari, amaliy mashgʻulotlar, referat, konspekt yozish kabi faoliyat turlari 
oʻspirinlar oʻzlashtirilishi uchun zarur materiallarni mustaqil holda tushunishga 
olib keladi. 
Bularning barchasi ilmiy – nazariy tafakkurning shakllanishiga, tevarak – 
atrofdagi voqelikning umumiy qonuniyatlarini oʻsishiga, aqliy imkoniyatlarining 
vujudga kelishiga, tabiat va jamiyat rivojlanishining qonunlarini anglashiga 
muhim shart – sharoit yaratadi. Yuqoridagilardan koʻrinib turibdiki, oʻsmirlik 
yoshida oʻquvchilar aqliy faoliyatining omillari va usullari bilan qurollangan 
boʻladilar.
Shunga koʻra har kim qobiliyatiga yarasha kasb – hunar tanlasa, bu 
sohada muvaffaqiyatli mehnat qilsa, ijtimoiy turmush taraqqiyotiga muhim hissa 
qoʻshgan boʻladi. Oʻspirinlar u yoki bu kasbni oʻz ixtiyorlari bilan ongli 
ravishda tanlashlari uchun ular mustaqillik, dadillik, qat’iylik, oʻzini tuta bilish, 
chidamlilik, sabr – toqat kabi irodaviy hislatlarga ega boʻlishlari kerak. Mehnat 

---

269 
qilishda muqaddas burchni bajarish istagi, maqsadning aniqligi, hunar 
oʻrganishga ishtiyoqmandlik mazkur fazilatlarning shakllanishiga ijobiy ta’sir 
koʻrsatadi. 
Oʻspirinlar aqliy rivojlanishda tasavvurning ahamiyati juda katta, chunki 
inson biron bir ishni qilishga kirishar ekan, albatta uning natijasini tasavvur eta 
olishi kerak. Tasavvursiz xech qanday ishni toʻgʻri rejalashtirish mumkin emas. 
Oʻspirinda tasavvur qila olish layoqati yaxshi rivojlangan boʻlsagina, u oʻz 
hayotidagi idealni tasavvur eta oladi, shunga koʻra uzoq va yaqin rejalarini 
tuzadi. 
Hozirgi yigit va qizlarni 30 – 40 yil avvalgi tengqurlari bilan 
solishtirganda, ularning umumiy saviyalari naqadar oʻsganligini koʻrish 
mumkin. Oʻspirinlarning intellektual qiziqishlari doirasi keng va koʻpqirralidir. 
Oʻspirinlarning qiziqishlari aksariyat hollarda oʻzi tanlagan kasb va yoʻnalish 
shuningdek, hayotiy rejalariga asoslangandir. Oʻspirinlik yoshiga kelib, yigit va 
qizlarning dunyoqarashlari yuksak pogʻonaga koʻtarila boshlaydi. Bu esa 
oʻspirinning tashqi olamni tushunishga, baholashiga boʻlgan munosabatlarini 
aniqlashga yordam beradi. Oʻspirinlarning dunyoqarashi endi ularning ilmiy, 
falsafiy, siyosiy va diniy qarashlari tizimidan iboratdir. 
Ma’lum bir kasbda faoliyat koʻrsatishni boshlayotgan oʻspirin unga 
intellektual, ijtimoiy – psixologik hamda axloqiy jihatdan tayyor boʻlishi kerak. 
Oʻsmirlik davrining oxirlari va oʻspirinlik yoshiga kelib, ularda mehnat 
koʻnikma va malakalari rivojlanadi. Bu koʻnikma va malakalari ularning 
kelgusidagi kasbiy faoliyatlari bilan toʻgʻridan – toʻgʻri bogʻliq.
Har qanday kasbiy koʻnikma va malakalarning oʻsishi avvalo, oʻspirin 
intellektining umumiy rivojlanganlik darajasiga bogʻliq. SHuning uchun ham bu 
davrdagi oʻspirinlar intellektining rivojlanishiga alohida e’tibor berish lozim. 
Bu yoshdagi bolalar uchun muloqotga kirishish ehtiyojining mavjudligi 
ham juda muhim, lekin u juda yetakchi emas, faqat tanlagan kasb va 
yoʻnalishlari boʻyicha mashgʻul boʻlmagan oʻspirinlargina koʻproq tengdoshlari 
bilan muloqotda boʻlishga ehtiyoj sezadilar. Bu yoshdagi bolalar mehnat 
faoliyati bilan xuddi kattalardek shugʻullana oladilar. Ilk oʻspirinlik davrini 
kasbiy bilim, koʻnikma va malakalarning shakllanishi uchun sensitiv davr deb 

---

270 
hisoblash mumkin. Oʻzining kasbiy taqdirini tasodifan yoki notoʻgʻri hal etilishi 
murakkab ichki kechinmalarga , ikkilanishlarga, ziddiyatlarga olib kelishi 
mumkin. Bu esa yigit va qiz hayoti uchun ham, jamiyat uchun ham katta zarar 
keltiradi. Kasb tanlash vaqtida ilk oʻspirinlar oʻz moyilligi va qobiliyatlarini 
shaxsiy sifatlar, xususan, nerv sistemasining tipi, analizatorlar xususiyati 
emotsional – irodaviy sifatlarini ham hisobga olishlari zurur.