O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi a’zam xoliqov

 
 
15 - BOB. O‘QITUVCHI PEDAGOGIK FAOLIYATIDA KASBIY 
REFLEKSIYANING O‘RNI 
Tayanch tushunchalar
: 
 
O‘qituvchining kasbiy refleksiyasi; fikrlash va analitik qobiliyatlar; 
appersepsiya; emotsional reaksiyalar; kognitiv tasavvurlar; intellektual 
refleksiya; kooperativ refleksiya; kommunikativ refleksiya; pedagogik intui-
tsiya; ekstrapolyatsiya; individual refleksiya; pedagogik refleksiya; kasbiy 
refleksiya; inson psixikasi; interiorizatsiya; o‘qituvchining haqiqiy “Men”i 
va ideal “Men”i; refleksiv xossalar; pedagogik tashxislash; diagnostika; 
diagnostik funksiya; o‘qituvchining kasbiy professiogrammasi; o‘qituvchi-
ning ijtimoiy – psixologik shakllanishi; indikatorlik vazifa. 
 
15.1. Kasbiy refleksiya va pedagogik faoliyat
Mustaqillikning dastlabki yillaridanoq, butun mamlakat miqyosida 
ta’lim va tarbiya, ilm
-
fan, kasb
-
hunar o‘rgatish tizimlarini tubdan isloh 
qilishga kirishildi. Belgilangan maqsadlar muvaffaqiyatli amalga oshiri-
lib, hozirgi kunda ta’lim sohasida yuksak samaradorliklarga erishilmoq-
da. Bunda o‘qituvchilar bilan birga keng jamoatchilik, butun xalqimiz-
ning fidokorona mehnatini e’tirof etib, Prezidentimiz I.A.Karimov o‘zi-
ning “Yuksak ma’naviyat 
–
engilmas kuch” asarida quyidagi fikrlarni 
bayon etadi: 
“Maktab, ta’lim-tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazora-
tida bo‘lishi asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, bu 
keng jamoatchilik, butun halqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini 
talab qiladigan umummilliy masaladir.
Shuni unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoh-
larida yaratiladi, boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday 
bo‘lishi farzandlarimizning bugun qanday ta’lim-tarbiya olishiga bog‘-
liq. Buning uchun har qaysi ota-ona, ustoz va murabbiy har bir bola 
timsolida avvalo shaxsni ko‘rishi zarur. Ana shu oddiy talabdan kelib 
chiqqan holda, farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga 
ega bo‘lgan, ongli yashaydigan komil insonlar etib voyaga yetkazish – 
ta’lim-tarbiya sohasida fidokorona mehnat qilayotgan o‘qituvchilarning 
asosiy maqsadi va vazifasi bo‘lishi kerak”. 

---

293 
Bu ulkan javobgarlik hissi o‘qituvchilarda
 
pedagogik mahorat qirra-
larining turli jarayonlarini hozirgi zamon talablari darajasida takomil-
lashtirishni talab etadi. So‘nggi yillarda pedagog va psixolog olimlar 
o‘qituvchilarning pedagogik faoliyatida fikrlash hamda analitik qobili-
yatlarni rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etishini ta’kidlamoqdalar. Bu 
qobiliyatlar asosini esa, o‘qituvchining kasbiy refleksiyasi tashkil etadi.
Refleksiya (lot. «reflexsio» - orqaga qaytish) – «har tomonlama bar-
kamol rivojlangan insonning o‘z xatti – harakatlari va ularning qonu-
niyatlarni anglashga qaratilgan nazariy faoliyat shaklidir; inson ma’naviy 
dunyosining o‘ziga xos yashirin hislatlarini ochib beradigan o‘z–o‘zini 
bilishga va anglashga qaratilgan faoliyatdir» .
13
Ilk bor refleksiya tushunchasi qadimgi Yunon falsafasida yuzaga 
kelgan va insonning o‘z ongida kechayotgan mulohazalari haqida, o‘zi 
fikr yuritishi jarayoni, o‘z fikrlari mazmunini tahlil qilishga e’tiborini 
jalb qilishni anglatgan (Dekart). Sokrat, Platon, Lokk va boshqa yunon 
faylasuflari refleksiyani insonning o‘z–o‘zini bilishga, nimalarga qodir 
ekanligini e’tirof etishga qaratilgan faoliyati ekanligini ta’kidlashadi. 
Kant, Gegel, Fixte, Shelling kabi yevropa faylasuflari esa refleksiyaga 
insonning bilish qobiliyatlarini rivojlantirish asosi sifatida qarashganlar. 
Leybnits kons epsiyasiga muvofiq refleksiya insonning appersepsiyaga 
(idrokning inson o‘tmishidagi tajribasiga va individual xususiyatlariga 
bog‘liqligi) qodirlik xususiyati sifatida tilga olinadi.
14
Bugungi zamonaviy falsafada esa refleksiya nazariy va amaliy jihat-
dan farqlanadi. Birinchisi, inson tomonidan tushunchalarning rivojlanish 
jarayoni, yagona tushuncha doirasida bir ta’rifdan boshqasiga o‘tish im-
koniyatini beradigan metod sifatida; ikkinchisi esa, individual harakat 
yoki fikrni tushuncha bilan nisbatlash jarayoni, bunda nisbatlash o‘lchovi 
ustidan nazorat ta’minlanishi
15
kerak.
Hozirgi kunda falsafiy kategoriya sifatida o‘rganilayotgan