O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universiteti

J: I.Nyuton. 

4.  Vaqt,  masofa,  massa  kabilar  asosiy  fizik  kattaliklar,  ularning  o’lchov 

birliklarini  ham  bilasiz,  masofa  kilometr,metr,  santimetrlarda  o’lchanadi. 

Hindistonda  shunday  o’lchov  birligi,  borki  bu  “  Mu”  deb  ataladi  “Mu”  qanday 

masofa? 

J:  Ma’lumki  Hindistonda  sigir  muqaddas  hisoblanadi  “Mu”  birligi  sigir 

bilan bog’liq 1 “Mu” sigir ma’raganda ovozi etib boradigan masofa.  

5.  Rus  shifokori  Podvoyskiy  uni  diplomsiz,  muhrsiz  kabinetsiz  va  bepul 

shifokorga o’xshatadi. Savol: U nimani shifokorga o’xshatadi?  

29 

 

J: Quyoshni.  

6. Er sharida 3 mingdan ortiq til 20dan ortiq tillar oilasi mavjud. Inson to’rt 

besh  tilda  mukammal  gaplashishi  mumkin,  lekin  shunday  “kishi  ”borki  u  barcha 

tillarda gaplasha oladi. Bu nima?  

J: “Aks sado” 

7. Marhamat 2 dona tovuq tuxumi olib chiqilsin 1 daqiqadan so’ng ularning 

stolga  aylantirib  qaysi  biri  pishgan  qaysi  biri  xom  ekanligini  toping.  Nega  bittasi 

uzoq aylanmaslik sababini tushuntiring.  

J: Pishgani uzoq aylanadi. Xom tuxumning og’irligi markazi ko’chib turadi 

aylanishga xalaqit beradi.  

8.  Hurmatli  bilimdonlar  qadimdan  biz  o’zbeklar  xonadonimizda  polga  va 

devorga  gilam  yoki  qolin  to’shaymiz.  Qo’sha-qo’sha  gilamlar  bu  manmanlik 

belgisi deyish  mumkin. Ammo buning bir fizik xususiyati borki u asboblarimizga 

foydalidir. Bu shifobaxshlik xususiyati nimada? 

J:  Devorga  osilgan  yoki  polga  to’shalgan  gilamlar  tovushni  yutish 

xususiyatiga ega. demak gilamlar shovqinni kamaytirib asablarimizni asraydi.  

9.  1977  yilda  Murmanskda  shtanga  bo’yicha  yirik  turnir  o’tkazildi.  5-6 

vaznda  jahon  rekordalari  yangilandi.  Bir  fizik  hodisa  tufayli  Murmanskdagi 

rekordlar bekor qilindi. Bu hodisani mohiyatini tushuntiring.  

J:  Og’irlik  kuchi  tezlanishining  geografik  kenglikka  bog’liqligi  sababli 

qutbda og’irlik kamayadi.  

10. Tug’ilgan  vaqtda  ular  5  ta  edi  keyinchalik  6  ta  bo’ldi.  Bular  adabiyot, 

kimyo,  tibbiyot,  iqtisodiyot,...,    tinchlik  fanlarning  bunday  sanalishi  nimaga 

asoslangan va tushirib qoldirilgan fanni toping.  

J:  Nobel mukofoti beriladigan yo’nalishlar fan esa fizika.  

11. Eski  quduqlarni  tozalashda  qariyalar  quduq  ichiga  tushishdan  oldin 

tovuqni oyog’idan bo’ylab quduqqa tushirishni maslahat beradilar. Bu qanday fizik 

hodisaga asoslangan? 

30 

 

J:  Uzoq  muddat  foydalanilmagan  quduqlarda  zaharli  gaz  to’planib  qolish 

mumkin. Tovuq qanotlarini qoqib havoni haydaydi, zaxarli gazlar tarqaladi.  

Fizika darslarida maqol va matallardan foydalanish 

Atrofimizda  o’rab  turgan  tabiatning  bir  qismi  bo’lgan  insonlar  tabiatdagi 

o’zgarishlarni  o’z  hayoti  davomida  o’rganib  kelganlar.  Tabiatdagi  har  qanday 

hodisalar  insonlar  hayotidagi  hodisalar  bilan  uzviy  bog’liqdir.  Shuning  uchun 

odamlar  orasida  ishlatilib  kelayotgan  turli  tuman  maqollar  inson  va  tabiatni  bir-

biriga  bog’lab  kelayotgan  asosiy  omil  bo’lib  kelmoqda..  O’quvchilarni  mantiqiy 

fikrlash, ijodiy ishlashga o’rgatish maqsadida xalq maqollaridan foydalanish katta 

ahamiyatga ega. 

Bunda  o’quvchilar  o’qituvchi  bilan  birgalikda  ijod  qiladi  birga  ishlaydi. 

Fizika  fanini  o’rganishda  har  xil  hodisa,  latifa,  she’r,  maqol  va  matallardan 

foydalanish  ham,  fizikaning  tabiat  va  hayot  hodisalarini  o’rganuvchi  ajoyib  fan 

sifatida  ardoqlanishni  ta’minlovchi  omillardan  hisoblanadi.  Maqol  va  matallarda 

xalq  donishmandligi  mujassamlashgan.  Xalqimizning  so’z  boyligi  bo’lgan 

maqollarning  bir  qismi  fizika  darslarida  mavzularni  yaxshiroq  o’zlashtirishga 

yordam  beradi.  Bu  maqol  va  matallar  dars  jarayonida,  savol-javoblar,  qiziqarli 

kechalar,  fizikadan  har  xil  mushoiralar,  viktorina  va  kechalar  o’tkazishda  va 

darslarida  qo’l  keladi.  Shuningdek  bunday  obrazli  o’xshatishlar  fizika  fanini 

boshqa fanlar bilan  yaqinlashtirish. fizikadagi bir-biriga  yaqin bo’lgan mavzularni 

birlashtirishda muhim rol o’ynaydi. 

 Masalan:  “Xamirdan  qil  sug’irganday”  iborasining  badiiy  ma’nosi  ishning 

silliq  osongina  bitishini  anglatsa,  fizik  ma’nosi  qilning  ishqalanish  yuzasi  kichik 

bo’lgani  uchun  u  osongina  xamirdan  ajralib  chiqishi  va  xamirning  qilga  nisbatan 

yumshoq  ekanligini  bildiradi.  Ma’nosi  esa  xamir  uchun  ishlatiladigan 

elementlarning qil bilan reaksiyaga kirishmasligi bildiradi. 

“Bigizni  qanorga  yashirib  bo’lmaydi”  maqolining  badiiy  ma’nosi  qing’ir 

ishni  eldan  yashirib  bo’lmasligini  anglatsa,  fizik  ma’nosi  bigizning  uchi  o’tkir,  u 

31 

 

ta’sir  etadigan  yuza  S  kichik,  ta’sir  kuchi  F  katta. 

S

F

P



  bo’lgani  uchun  qanorni 

teshib o’tishini bildiradi. 

Yoxud: “Gap bilan osh pishmas” maqoli badiiy jihandan faqat gapiraverish 

emas, balki amalda ish qilish kerakligini anglatsa, fizik ma’nosi jismlarga energiya 

berib,  boshqa  ko’rinishga  o’tkazish  mumkinligini  bildiradi.  Bu  maqol  ish  va 

energiyani bir-biriga bog’lashda bog’lovchi bo’ladi. 

“Moylamasang – uzoqqa borolmaysan” maqolining fizik ma’nosi detallarni 

moylash yo’li bilan ishqalanishni, yeyilishini kamaytirish, shu tadbir orqali detalni 

uzoq ishlatish imkoniyatiga ega bo’lishni anglatadi va hokazo. 

O’quvchilarga  uy  vazifasi  qilib  xalq  maqollarini  to’plash  maqollarni 

mohiyatini  ochish  va  ularni  fizikaviy  ahamiyatini  o’rganib  kelishni  topshiraman. 

Bunday  vazifalar  o’quvchini  o’z  xalqiga  bo’lgan  mehrini  oshiradi.  Xalq 

maqollarini o’rganish bilan inson hayotidagi turli tuman muammolarni o’rganadi. 

Xullas,  o’quvchi  hayotga  kirib  boradi.  O’quvchilar  alohida  daftarga  xalq 

maqollarini to’playdi. Bu maqollar fizikani qaysi bo’limiga mos kelishini belgilab 

boradi.  Uy  vazifasi  sifatida  o’zi  to’plagan  xalq  maqollarini  fizikaviy  mohiyatini 

ochib boradi. 

Masalan:  VII-IX  sinfda  “Elastiklik  kuchi.  Prujinaning  bikirligi”  mavzusida 

o’quvchilarga uy vazifasi qilib, xalq maqollaridan “Birlashgan kuch yengilmas”ni 

fizikaviy  mohiyatini  ochib  berishni  topshiraman.  O’quvchining  javobi:  “Har  bir 

simning  bikrligi  –  k  –  bo’lib  bu  simlardan  o’ralgan  yog’on  simning  bikrligi  ortib 

ketishini, ya’ni n k bo’lib qolishini tushuntiradi”. 

6  sinfda  “Broun  harakati”  mavzusida  “Oyoq  changi  og’izga  kirar”  degan 

xalq  maqolini  beraman.  O’quvchining  javobi:  “Sinf  xonada  o’quvchilar 

yugirganda  chang  ko’tariladi.  Chang  zarralari  tartibsiz  harakat  qiladi  va 

o’quvchilar og’ziga kirib, turli xil kasalliklarni vujudga keltirishi mumkin”. 

VI  sinfda:  “Quyosh  va  oy  tutilishi”  mavzusi  o’tilganda  uy  vazifasi  sifatida 

“Oyni  etak  bilan  yopib  bo’lmaydi”  degan  xalq  maqolini  beraman.  O’quvchining 

32 

 

javobi:  “Qilingan  jinoyat  baribir  ochiladi;  uyatli  ish  qilsang,  o’rtoqlaring  oldida 

uyalib  qolasan.  Fizikaviy  mohiyati  esa  –  oy  yer  atrofida  aylanma  harakat  qiladi, 

hech qachon to’xtab, bir joyda qolib ketmaydi”. 

Fizika  fanining  bo’limlari  uchun  quyidagi  maqol  va  matallarni  aytib 

o’tishimiz mumkin: 

“Mexanika”  bo’limini  o’rganishda  o’quvchilar  quyidagi  maqollarning 

fizikaviy mohiyatini ochib berishni so’rash mumkin. 

“Qimirlagan qir oshar”   “Har kim o’z qarichi bilan o’lchar” 

“Piyoda otliqqa hamroh bo’la olmas” 

“Kuch, mexanik ish, energiya va quvvat” mavzularini o’rganishda  quyidagi 

maqollardan foydalanish maqsadga muvofiqdir: 

“Birlashgan kuch yengilmas”     “Gap boshqa – ish boshqa” 

“Og’ir karvon – og’ir ko’char”      “O’roqning ming urgani – boltaning bir 

urgani”      “Aravani ot emas, arpa tortadi” 

“Ayrilmagin elingdan quvvat ketar belingdan”     

“Ip ingichka yeridan uziladi” va hokazo. 

“Molekulayar  fizika”  bo’limini  o’rganishda  esa  mana  bu  maqollar  qo’l 

keladi:   “Oyoq changi og’izga kirar” 

“Zang – temirni kemirar, hasad - odamni” 

“Quruq yog’och egilmas”  “Daryo buyidan quduq qazimas” 

“Quldan tepa bo’lmas, qumdan qo’rg’on” 

“Bo’lak non butun bo’lmaydi”  “Bo’sh qop tik turmas” 

“Suvga botgan yog’ botmas” 

“Bosim” mavzusini o’rganishda ishlatiladigan maqollar yanada qiziqarlidir: 

“Bigizni  qanorga  yashrib  bo’lmas”  ,“Igna  bilan  bitadigan  ishga  juvoldo’z 

ishlatma”,  “Tegirmonni  suv  buzar,  odamni-odam”,  “Ignadek  teshikdan  tuyadek 

sovuq kirar”, 

“Besh panjangni birdan og’zingga tiqma”, “Igna bilan quduq qaziganday” 

 

33 

 

“Issiqlik  hodisalar”ni  o’rganishda  quyidagi  maqollarga  murojaat  qilish 

mumkin. 

“Gap bilan osh pishmas”, “Qozon o’tdan, odam harakatdan qizir”, “Sig’ ham 

kuymasin, kabob ham”, “Temirni qiziganda bos” 

“Tebranish  va  tovush  to’lqinlari”  mavzularini  o’tayotganda  quyidagi 

maqollar  bilan  taqqoslab  tushuntirilsa,  o’quvchi  darsning  mazmunini  yanada 

chuqurroq anglab yetadi: 

“Bir tovushni ko’p tovush yutadi”, “Qars ikki qo’ldan chiqadi”,  “Shamolga 

qarshi qichqirma tovushing zoye ketadi”. 

“Yorug’lik  va  optika”  bo’limlarini  o’rganishda  unga  doir  maqollarni  ham 

sanab o’taylik. 

“Chiroq  soyasini  ko’rmas  qozon  qorasini”,  “Oy  yorug’i-olamga  sham 

yorug’i-ayvonga”,  “Oyni  etak  bilan  yopib  bo’lmaydi”,  “Muzdan  oyna  bo’lmas 

simobdan ko’z” va hokazo. 

Shu  kabi  maqollar  fizika  fanini  o’zlashtirishda  bir  muncha  ijobiy  ta’sir 

ko’rsatadi. Xalq  og’zaki ijodi rang-barang, fizikaviy hodisalar turli tuman.  Fizika 

o’qituvchisining  asosiy  vazifalaridan  biri  zamonaviy  darsni  tashkil  qila  olishdir. 

Men  taklif  qilgan  yuqoridagi  fikrlar  ko’p  yillik  ish  tajribamning  mahsulidir  yoki 

zamonaviy darsning bir ko’rinishi deb bilaman. 

Xalqdan  olingan  har  bir  ne’matni  xalq  farzandi  o’quvchiga  qaytarib  berish 

o’qituvchining asosiy vazifasidir. 

O’quvchiga  puxta  bilim  berishda  mavzuga  doir  qo’shimcha  ma’lumotlar 

to’plash,  fanlarning  o’zaro  bog’liqligi  xususida  bosh  qotirish  muhimdir. 

Ma’lumki,  fizika  hayot  haqidagi  fandir.  Biz  har  kuni  bilib-bilmay  fizik 

qonunlarga  amal  qilamiz.  Masalan,  yugurib  ketayapmiz,  lekin  yiqilmaymiz. 

Chunki bizni yerning tortish va ishqalanish kuchi ushlab turadi. Bu oddiygina bir 

misol, xolos. Men o’z fanimni yanada  qiziqarli o’tish, o’quvchilar diqqatini jalb 

etish  maqsadida  xalq  maqollarini  to’pladim  va  ularning  adabiy  hamda fizikaviy 

tahliliga e’tibor qaratdim. Quyida ulardan ayrimlarini keltiraman. 

34 

 

Bosim mavzusida: 

1. Tikanning zahri yomon, Zolimning qahri yomon. 

2. Ari chaqadi deb arazlama, boli bor. 

3. Bigizni qanorga yashirib bo’lmas. 

4. Sababsiz oyoqqa tikan kirmas. 

Adabiy  tahlili:  Agar  bigizni  ehtiyotsizlik  qilib  qanorga  qoldirsak  va 

qachondir  unga  yuk  solib  ko’tarsak,  yoki  tikanni  bosib  olsak,  biz  tan  jarohati 

olib, azob chekamiz. 

Fizikaviy tahlili: Bigizning, ari nishining, tikan uchining sirt yuzasi kichik 

bo’lgani  uchun  bosim  katta  bo’ladi.  Bosimi  katta  bo’lganligi  uchun  odam 

tanasiga osongina botadi. 

Diffuziya mavzusida: 

1. Iforning isini yashirib bo’lmas. 

2. Isirikdan jin qochar - mushtumdan jinni. 

3. Mis qozonning misi chiqar, yashirganning isi chiqar. 

Adabiy tah1ili:  Biror yegulik yashirib yeyilsa, hidi oshkor qiladi yoki mis 

qozonda ovqatni saqlash mumkin emas, misi chiqib ovqatning ta’mi buziladi. 

Fizikaviy  tah1ili:    Molekulalarning  tartibsiz  harakati  tufayli  ikki  jism 

molekulalarining bir-biriga aralashib ketishi diffuziya hodisasi deyiladi. 

Qattiq jismlarning tuzilishi: 

1. Temirchining qo’lida temir erib suv bo’lar. 

2. Temirni qizig’ida bos. 

3. Sovuq temir cho’zilmas. 

Adabiy  tah1ili:  Har  bir  buyum  yoki  narsa  o’z  ustasining  qo’lidan chiroyli 

bo’lib  chiqadi.  Har  gap  o’z  vaqtida  gapirilishi,  ish  ham  o’z  vaqtida  bajarilishi 

kerak. 

Fizikaviy tahlili: Temirni eritsak, uning kristal panjarasi buziladi va undan 

turli  shakllar  yasash  mumkin.  Temir  qotayotganda,  uning  kristal  panjarasi  yana 

tiklanadi. 

35 

 

Yorug’lik hodisasi 

1. Sham yorug’i ayvoncha, oy yorug’i dunyocha. 

2. Oyni etak bilan yopib bo’lmas. 

Fizikaviy  tah1ili:  Agar  oyga  etak  tutsak,  oyning  yorug’i  etakdan  qaytib, 

faqat etakning mitti soyasi yerga tushadi. 

Bu kabi maqollar juda ko’p. Masalan, "Oftob kirmagan uyga tabib kiradi", 

"Loy  uvog’i  qovushar,  tosh  uvog’i  qovushmas",  "Sayoz  daryo  shovqin  oqar, 

chuqur daryo sokin oqar", "Ip ingichka yeridan uziladi... 

Bularning  barida  fizik  qonunlar  mavjud.  Darslarda  ulardan  foydalanish 

orqali  mavzu  yanada  qiziqarli  bo’ladi.  Bir  jihatdan  o’quvchining  bilimi 

mustahkamlansa,  ikkinchi  tomondan  badiiy-estetik  his-tuyg’u  shakllanadi, 

uchinchidan esa fikrlash qobiliyati rivojlanadi. 

Topishmoqlar. 

Topishmoqlar-aql zakovat zehn, fikr o’tkirligini sinov quroli hamdir, chunni u 

kishini  hozirjavoblikka  o’rgatadi.  O’zbek  va  jahon  xalqlarining  qadimgi  xalq 

og’zaki  ijodlaridan  biri  hisoblangan  topishmoqlar  barchani  qiziqtiradi  va 

topqirlikka  undaydi.  Topishmoqlardan  darsda  samarali  foydalanish  o’quvchilarni 

fanga  bo’lgan  qiziqishini,  zukko  va  fikrlar  teranligini,  topqirligini  oshirishga 

xizmat  qiladi.  Dars  jarayonida  ruhiy  charchashni  oldini  oladi.  O’qituvchiga  esa 

o’quchilarni  zehni  dunyoni  o’rganishga  ularning  individual  xususiyatlarini 

anglashga yordam beradi. 

1.  Oz qo’ysangiz sol deydi, Ko’p qo’ysangiz ol deydi. 

2.  Joni borga o’xshar Issig’ingni o’lchar. 

3.  Sutkamiz  hisobchisi,  dam  olmoqni  bilmas  hech.  Tokcha  devor  qoldi  u 

cho’t qoqadi erta-kech. 

4.  Tiniqligi suvga o’xshar. Neki boqsa aksi tushar, o’zi qattiq temir emas. 

Qo’zg’atsangiz qimir etmas. 

5.  Yuzta aka-uka. Hammasi barovar. Qani o’ylab topingchi. Kim ekan o’zi 

bular. 

36 

 

6.  Buvimda bor bir chiroq. Yonib turmaydi biroq. Ish tikar bo’lsa bivim. 

Taqib oladi har choq. 

7. 

Bekorchi  kerakmas.  Ishlaganga  bilinmas.  O’zi  qo’lsiz-oyoqsiz. 

Qarasangiz ko’rinmas. 

8. 

Beqasamdan yo’li bor, Osmon-falakda chiqar. 

9. 

Ko’zda  ko’rinmas.  Qo’lga  ilinmas.  Shusiz  hech  joyda.  Hayot  ham 

bo’lmas. 

10. Goh simobdek oqaman. Goh tutundek uchaman. Goh tosh kabi qotaman. 

Men birlashsam kuchliman. 

11. Suvga solsam botmaydi,   Baliqlar ham yutmaydi. 

12.  Bir  ko’z  bilan  tikilib.  Yaratuvchi    yuzimni.  So’ngra  oppoq  qog’ozda. 

Aks ettirdi o’zimni. 

13. 

Havo 

rangli 

suv 

emas. 

Ko’prigi 

bor 

ko’l 

emas.                                                         

O’zi ko’rmas ko’rsatar. 

14.  Shishali  yo’lak  bo’ylab.  Sergak  oyim  yuradi.  Ob-havo  nafasin.  Birga 

aytib beradi. 

15. 

Yoqdir 

qo’lin 

oyog’i. 

Na 

ko’rinar 

qulog’i.                                                           

Ammo unga bir qadam. Yer shari oyu, zuhra. 

16.  G’ildiraksiz  qanotsiz.  Uchadigan  minora.  U  bor  bizga  bir  qadam. 

Osmondagi sayyora. 

 17. 

Suv 

ichida 

shag’illal. 

So’ng 

ishlaydi 

vag’illab.                                                          

Simlardan taranar. Har xonani yoritar. 

18. Simdan oqar arig’i. Birga yoqar yorug’i. 

19. Po’lat qushim uchdi-ketdi. Bir zum o’tmay oyga yetdi. 

20.  Olamga  dong  taratgan.  Inson  qo’li  yaratgan.  Charchamay  ko’kni  kezar. 

Har  kim  tovushin  sezar.  Ko’ksida  “Tinchlik”  so’zi.  Yurtimizning  yulduzi     

Fanimizning quyoshi. 

21. Ikki singil. Og’ir yengil. 

22. Suvga tushsa suv bo’lmaydi. Loyga tushsa loy bo’lmaydi. 

37 

 

23. Igna uchi yaltiroq. 

24. Qishda kelar. Yozda ketar. 

25. Qaraganda qaraydi. Xuddi sizday bo’lib. Soch tarasa taraydi. Kim bo’lsa 

taqlid qilib. 

26.  Tokchada  uning  joyi.  Meni  uyg’otar  doim.  Yursa  hamki  erta-kech. 

Joyidan jilmaydi hech. 

27. Sayohatda as qotar.  Asbob nomi kim bilar. 

28. Yerning tabiiy yo’ldoshi. Oydindagi soz boshi. 

29. Qizaradi so’nmaydi. Usiz giyoh unmaydi. 

30. Yer sharining to’rtdan uch qismin. Egallaydi ranggi yo’q modda. Unday 

kuchli erituvchi kam. Boshlangandir undan hayot ham. 

31. Suvlar unga mehmondir. U beshinchi ummondir. 

32. Rangi boru shakli yo’q. Uningsiz hayot ham yo’q. 

33. Yer  yuzasi oy kabi. Qizib kech sovib kelmas. Meteoritlar cho’g’ bo’lib,                                 

Ne sabab yetib kelmas? 

34. Ming chiroqda yuzta son. O’lchar yuza va tomon.                                            

35.  Ot  oladi  mashina.  Elektr  olib  undan.  U  esa  olar  zaryad.  Kislota  hamda 

suvdan. 

36.  Uzun  tiniq  shishadan.  Shkalali:  stakan.  Oz  kerakmi  yoki  ko’p.                                           

Suv miqdorin o’lchanar. 

37. Yorug’i bor. Dovrug’i bor. O’zi yoq. Ovozi bor.               

38.  Simdan  oqib  keladi.  Shamol  kabi  yeladi.  Olam-olam  kuchi  bor.                                             

Uy ishiga u tayyor. 

39. Juda  tiniq  bir  shisha.  Yorug’  berar  hamisha.  Lekin  u  chiroq  emas.  Pilik 

hamda yog’ demas. Havo kirmas ichiga. Hamma qoyil ishiga. 

40. Sen ichida tursang tikka. Olib chiqar yuksaklikka. 

41.Qo’l-oyog’i  yoq  yuradi.  Urib  turar  yuragi.  Har  kuni  uning  qulog’i. 

Dadajonim buraydi. 

38 

 

42. 

Shakli 

o’xshaydi 

nokka. 

Nur 

sochadi 

har 

yoqqa.                                                                                                                                                                                                                                              

Kerakmas unga gugurt. U bilan ravshandir yurt. 

43. 

Ovozi 

bulbul. 

Ochadi 

ko’ngil. 

Senga 

ham 

nafas.                                       

Fikringga zapas. Qo’shadi hissa. Milloonlar qissa. 

44.  Bir  sim  bor  xo’p  uzun.  Ketgan  juda  uzoqqa.  Eshitasan  sozini.  Tutib 

ko’rsang quloqqa. 

45. 

Kerak 

har 

bir 

xonadonga. 

Issiqligi 

huzur 

jonga.                                 

Televizor xolodelnik. U bor bo’lsa jonli tirik. 

46. Qorga o’xshar emas qor. Qor kabi sovug’i bor. Quyosh chiqqan zamoni. 

Yo’qo’lar o’sha oni. 

47. 

Chopsa 

chopilmaydi. 

Yopsa 

yopilmaydi.                                             

Bulutli kun har qancha. Izlasang topilmaydi. 

48. Poyonsiz mato uzra. Sochildi behisob cho’g’. Shunday  turib tonggacha. 

Bir joyi kuygani yo’q. 

49. Tunni qilar kunduzday.Nur sochadi yulduzday. 

50.  Dengizda  suzar  bo’lsang.  Tog’larda  kezar  bo’lsang.  Yo’l  ko’rsatib 

turaman. Odamga men jo’raman. 

Topishmoqlar javobi: 

 

1.Tarozi.            2.  Termometr        3.  Soat        4.Ko’zgu      5.Santimetr. 

6.Ko’zoynak      7.Vaqt      8.  Kamalak        9.Havo      10.  Suv      11.  Propka    12. 

Fotoapparat      13.  Ko’zoynak      14.  Termometr      15.  Kosmik  kema.  16.  Kosmik 

raketa   17. G E S   18. Elektr toki   19. Raketa. 20. Yer suniy yo’ldoshi  21. Tarozi  

22. Soya  23. Shudring. 24. Bug’  25. Ko’zgu  26. Soat  27. Kompas  28. Oy  29. 

Quyosh.  30.  Suv    31.  Atmosfera    32.  Havo    33.  Atmosfera  borligi  uchun.  34. 

Santimetr  35. Akkumulyator  36. Menzurka  37. Yashin momaqaldiroq  38. Elektr 

toki  39. Lampochka  40. Lift 41. Soat. 42. Lampochka  43. Radio  44. Telefon  45. 

Elektr toki. 46. Qirov  47. Soya  48. Yulduz  49. Lampochka  50. Kompas 

39 

 

2.2. Dinamikaning asosiy vazifasi. 

Mexanikaning  harakatlarni,  shu  harakatlarni  yuzaga  keltiruvchi  tashqi 

ta’sirlarga  (kuchlarga)  bog’lab  o’rganuvchi  bo’limi  dinamika  deb  ataladi. 

Dinamikaning asosini Nyuton ochgan uchta qonun tashkil etadi. Dinamikaning bu 

qonunlarini  kashfiyotchining  sharafiga  Nyuton  qonunlari  deb  yuritiladi.I.Nyuton 

kashf  etgan  bu  qonunlar  1687  yilda  chop  etilgan     Tabiat  falsafasining  matematik 

asoslari  kitobida bayon etgan. 

Italyan  olimi  G.Galiley  tajriba  va  kuzatish  natijalarini  umumlashtirib 

quyidagi  hulosaga  keladi.  Tashqi  ta’sirlardan  holi  bo’lgan  har  qanday  jism  yerga 

nisbatan tinch  yoki to’g’ri chiziqli tekis harakatda bo’ladi.  Galiley jismga boshqa 

jismlar  ta’sir  qilmaganda  tinch  yoki  to’g’ri  chiziqli  tekis  harakat  holatini  saqlash 

xususiyatini  jismning  inersiyasi  deb  atadi.  Galileyning    bu  xulosasi          inersiya 

qonuni deyiladi.Galileyning jismga boshqa jismlar ta’sir qilmaganda, u faqat tinch 

holatda emas, balki yerga nisbatan to’g’ri chiziqli tekis harakatda bo’lishi mumkin 

degan  ilmiy  hulosasi  fizika  fanidan  qilingan  ulkan  qadam  edi.Jismlarda  roy 

beradigan inersiya hodisasiga koplab misollar keltirish mumkin: tekis harakatlanib 

ketayotgan avtobus keskin tormozlanganda undagi yolovchilarning oz yarakatlarini 

davom  ettirib  oldinga  engashib  ketishi  yoki  avtobus  keskin  joyidan 

qozgalayotganda yolovchining oqrqaga ketishi kabi misollar. 

Buyuk  ingliz  olimi  I.Nyuton  tajriba  va  kuzatishlarga  asoslanib    Galileyning 

inersiya  qonunini  harakatning  umumiy  qonunlari  qatoriga  qo’shib,  uni 

dinamikaning  birinchi  qonuni  deb  atadi.  Nyutonning  birinchi  qonuni  quyidagicha 

ta’riflanadi: har qanday jismga boshqa jismlar ta’sir etmasa, u o’zining tinch