O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Barqaror iqtimoiy-iqtisodiy rivojlanish indikatorlarining asosiy 
ko„rsatkichlari
24
 
Maqsadlar
Rivojlanish 
indikatorlari
Joriy holat 
indikatorlari
Ta‘sir etish 
indikatorlari 
A. IJTIMOIY INDIKATORLAR 
Qashshoqlik va 
ochlikka barham 
berish 
•Bandlikning o‗sish 
sur‘ati (%). 
• 
Erkak 
va 
ayollarning o‗rtacha 
oylik 
maoshlari 
nisbati 
• 
Qashshoqlikda 
yashovchi aholi (%)
• 
Boy 
va 
kambag‗allarning 
daromadlari nisbati 
Demografik o‘sish 
• 
Aholining 
ko‗payish sur‘ati (%)
• 
Aholining 
migratsiya 
qilish 
sur‘ati (nafar/yil) 
• Aholining zichligi 
(nafar/
) 
• 
Tug‗ilishining 
ko‗payishi 
Ta’lim, kadrlar 
tayyorlash va 
jamiyatning axborot 
olishiga yordam 
berish 
• Maktab yoshidagi 
aholining 
o‗sish 
sur‘ati
• Boshlang‗ich ta‘lim 
maktab o‗quvchilari 
sonining oshishi (% ) 
• 
O‗rta 
ta‘lim 
maktab o‗quvchilari 
sonining o‘shishi (% 
) 
• Kattalar o‗rtasida 
savodlilar ulushi (%). 
• 5-sinf darajasida 
ta‘lim 
olgan 
aholining ulushi (% ) 
• Maktabda o‗rtacha 
ta‘lim 
olish 
davomiyligi 
• 
Ta‘limga 
sarflanadigan YaMM 
ulushi (% )
• Maktabda 100 nafar 
o‘g‗il bolaga to‗g‗ri 
keluvchi qizlar soni
• 
Ishlovchilar 
o‗rtasida 100 nafar 
erkakka 
to‗g‗ri 
keluvchi ayollar soni 
Aholi salomatligini 
muhofaza qilish 
• 
Toza 
ichimlik 
suviga 
yetarli 
darajada 
ega 
bo‗lmagan aholining 
ulushi (%)
• Oqar suv tizimi 
ta‘minlanmagan uy-
joylarda 
yashovchi 
aholining ulushi (%)
• Salomatlik uchun 
zararli 
bo‗lgan 
ifloslangan 
havo 
ta‘siridagi aholining 
ulushi (%). • Yetarli 
darajada oziq-ovqat 
bilan 
ta‘minlanmagan 
aholining ulushi (%). 
• 1000 nafar tirik 
tug‗ilgan 
chaqaloqlarda o‗lim 
miqdori.
• Tug‗ilshida o‘rtacha 
umr 
ko‗rishning 
kutilayotgan natijasi. 
• 1000 ta tug‗ilgan 
chaqaloqqa 
tug‗ruq 
vaqtida 
onalarning 
o‗lim miqdori 
• Sog‗liqni saqlashga 
sarflanadigan YaIM 
ulushi (%)
• 
Birinchi 
tibbiy 
xizmat 
ko‗rsatiladigan 
aholining ulushi (%)
• Asosiy yuqumli 
kassaliklarga 
qarshi 
emlangan 
aholining 
ulushi (%)
• Oilani rejalashtirish 
muammosini 
muhokama 
qilish 
imkoniyatiga 
ega 
bola 
tug‗ish 
yoshidagi ayollar soni
• Mahalliy tibbiy 
24
Барқарор ривожланиш ва унинг тизимли индикаторлари [Матн]: Монография / А Н. 
Нигматов ва бошк. - Тошкент: Spectrum Media Group. 2015., 55 бет 

---

67 
xizmat 
ko‗rsatishga 
milliy 
sog‗likni 
saqlashdan 
kelgan 
xarajatlar ulushi 
Qishloqlarda 
barqaror rivojlanish 
ko‘rsatkichlari 
• 
Shaharlarning 
ko‘payishi (%)
• 
Aholi 
boshiga 
yoqilg‗i 
iste‘moli 
(litr)
• 10 million va undan 
ko‗p aholiga ega 
megapolislar soni 
• Shahar aholisining 
ulushi (%)
• Tabiiy ofatlardan 
zarar 
ko‗rgan 
va 
halok bo‗lganlar soni 
va ziyoni
• 
Aholi 
boshiga 
to‘g‗ri keladigan uy-
joyning 
umumiy 
maydoni (m:) • Uy-
joy 
to‘lovlari 
va 
daromadning nisbati 
• Arzon uy-joylar 
qurilishiga 
sarflanadigan xarajat
• Jamoat transportlari 
ta‘minotiga ketadigan 
xarajatlar 
• Aholi 
boshiga infratuzilma 
xarajatlari.
• Uy-joy qurilishiga 
ajratilgan 
kreditlar 
hajmi 
B. IQTISODIY INDIKATORLAR 
Iqtisodiy rivojlanish 
• Aholi jon boshiga 
YaIM o‗sish sur‘ati 
(% ) • Xizmat va 
tovarlarning eksporti. 
• Xizmat va to 
varlarning importi 
• Aholi jon boshiga 
YaIM
• 
YaIM 
ishlab 
chiqarishga qo‗shgan 
xissasi (% )
• 
YAIM 
eksport 
ulushi (% ) 
• YaIMda investitsiya 
ulushi
• Regional savdo 
bitimlardagi ishtirok 
(ha/yo‘q) 
Iste’mol xarakterini 
o‘zgarish 
• Mineral resurslar 
zahirasining 
qisqarishi 
(tasdiqlangan 
zahiradan 
% 
hisobida)
• Aholi jon boshiga 
energiyaning 
yillik 
sarfi 
Moliyaviy resurs va 
mexanizmlar 
• YaIMda resurslar 
sotuvining ulushi (% 
) 
• Rivojlanish uchun 
tashqi 
yordam 
(olingan 
yoki 
berilgan, YaIMdan % 
hisobida)
• Qarzlar (YaIM dan 
% hisobida)
• Qarzlarga xizmat 
ko‗rsatish (qarzdan % 
hisobida) 
• 
Atrof-muhit 
muhofazasi 
uchun 
ajratilgan 
YaIM 
ulushi
• Davlat daromadida 
ekologik 
soliq 
va 
subsidiyalarning foizi
• Barqaror rivojlanish 
uchun 
qo‗shimcha 
moliyalashtirish 
miqdori
• 
Qarzlarning 
undirilishi 
2001- yil BMT BRKning 9-sessiyasi 48 ta indikatorni tasdiqladi va nomi bilan 
alohida nashr etildi. BMTning mingyillik arafasida e‘lon qilgan «Mingyillik 

---

68 
rivojlanish 
maqsadlari»da 
(Millennium 
Development 
Goals) 
barqarorlikni 
ko‗rsatuvchi omil sifatida atrof-muhit ifloslanishining inson salomatligiga 
ko‗rsatadigan salbiy ta‘siri misolida izohlash mumkinligi ta‘kidlangan. Unda 
mamlakatlarda insoniyat salohiyatini oshirishda foydalanish mumkin bo‗lgan 
indikatorlar tizimi taklif qilingan. BMTning MRMda asosiy ekologik maqsad 
umuman Yer kurrasi va alohida davlatlarda atrof-muhitni muhofaza qilishni 
ta‘minlashga chaqirishdir. Barqaror rivojlanishning indikatorlar tizimiga kompleks 
yondashish va shakllantirish borasidagi harakatlar BMTning barqaror rivojlanish 
bo‗yicha komissiyasi tomonidan 1996- yildan boshlab amalga oshirilgan. Taklif 
etilgan umumiy indikatorlar soni 132 tani tashkil etgan. Ular hammasi to‗rt guruhga 
bo‗lingan: ijtimoiy (41), iqtisodiy (26), ekologik (55) va tashkiliy (10). 
4.2. Global iqtisodiyot rivojlanishining umumiy indikatorlari
Ular qatoriga qo‗ydagilar kiradi. Birinchidan, ―Inson taraqqiyoti indeksi‖ 
reytingiga jami 189 mamlakat kiritilgan bo‗lib, har bir mamlakatning global 
iqtisodiyotda tutgan mavqeini belgilaydi. Reytingdagi davlatlar o‗rni ta‘lim darajasi, 
umrning o‗rtacha uzunligi va yalpi ichki mahsulotning aholi jon boshiga to‗g‗ri 
kelishi bo‗yicha belgilanadi. Shuningdek, gender tenglik, ayollar huquqlari va 
imkoniyatlarining kengligi, ekologiya va ijtimoiy-iqtisodiy barqarorlik ham hisobga 
olingan. 
2018- yilda chop etilgan mazkur reytingda inson rivojlanishing eng yuqori 
darajasi 59 mamlakatda qayd etildi. Reytingda Norvegiya birinchi o‗rinni egalladi, 
Shveytsariya ikkinchi va Avstraliya uchinchi o‗rinda qayd etildi, Rossiya
 
(49-o‗rin), 
Qozog‗iston (58-o‗rin), Turkmaniston 108-o‗rinni, O‗zbekiston ―Inson taraqqiyoti 
indeksi‖ yuqori mamlakatlar qatoridan joy oldi va 105-o‗rinni egalladi,
Qirg‗iziston 
122-o‗rinni va Tojikiston 127-o‗rinni egallagan. Ro‗yxatni eng quyi rivojlanish 
darajasi bilan Janubiy Sudan, Markaziy Afrik Respublikasi va Niger yakunlagan.  
Ikkinchidan, KOF versiyasi bo‗yicha dunyo mamlakatlarining globallashuv 
indeksi.

---

69 
Dunyo mamlakatlarining globallashuv indeksi (KOF Index of Globalization), 
Shveysariya iqtisodiyot instituti (KOF Swiss Economic Institute) tomonidan 
aniqlanadi. 
2002- yilda birinchi bor dunyo mamlakatlarining globallashuv indeksi (KOF 
Index of Globalization) Shveysariya iqtisodiyot institutining (KOF Swiss 
Economic Institute) Shveysariya texnologiya instituti (Swiss Federal Institute 
of Technology).
hamkorligi asosida yaratildi. Ushbu indeks kompleks ko‗rsatkich 
sifatida u yoki bu mamlakatning dunyo miqyosida integratsiyalashish ko‗lamiga baho 
berib, uning jihatlari bo‗yicha boshqa mamlakatlar bilan taqqoslash imkonini beradi. 
Loyiha mualliflari globallashuvga milliy chegaralarni yo‗qotuvchi, milliy 
iqtisodiyot, madaniyat, texnologiya, boshqaruv, shuningdek, odamlar, kapital, g‗oya 
kabilarni o‗z ichiga oluvchi turli xil oqimlar orqali bog‗langan murakkab 
munosabatlarni va o‗zaro aloqalarni vujudga keltiruvchi jarayon sifatida ta‘rif 
berishadi. Bunga bog‗liq ravishda indeks globallashuvning iqtisodiy, ijtimoiy va 
siyosiy jihatlarini o‗z ichiga oladi. 
Indeks doirasida tadqiq qilinadigan barcha mamlakatlar global integratsiyaning 
3 ta asosiy guruhi tarkibiga kiritilgan 24 ta ko‗rsatkich bo‗yicha baholanadi: 
1. Iqtisodiy globallashuv – xalqaro savdo hajmi, xalqaro tadbirkorlik faoliyati 
darajasi, savdo oqimlari, xalqaro sarmoyalar, tarif siyosati, xalqaro savdoga cheklov 
hamda bojlar va boshqalar. 
2. Ijtimoiy globallashuv – madaniy integratsiyalashuv darajasi, mamlakatdagi 
xorijiy fuqarolar ulushi, xalqaro turizm, xalqaro shaxsiy aloqalar, telefon trafiklari 
hajmi, pochta jo‗natmalari, transchegaraviy pul o‗tkazmalari, axborot oqimlari, 
axborot-kommunikatsiya infratuzilmasining rivojlanganligi va hokazolar. 
3. Siyosiy globallashuv – mamlakatning xalqaro tashkilotlarga a‘zoligi, xalqaro 
missiyalarda ishtiroki (shu jumladan BMT missiyalari), ko‗ptomonlama xalqaro 
bitimlarning 
ratifikatsiyasi, 
mamlakatdagi 
elchixonalar 
hamda 
chet 
el 
vakolatxonalarining soni va boshqalar. 
Globallashuv darajasi indeksi yuqorida ko‗rsatilganlarga mos ravishda 
quyidagi 36 foiz, 39 foiz va 25 foiz koeffitsientlarning yig‗indisi sifatida hisoblab 

---

70 
chiqiladi. Ushbu tadqiqot qamrab olgan barcha mamlakatlar uchun Globallashuv 
indeksi reytingi tuziladi. Mazkur reyting ularning tadqiq qilinayotgan boshqa 
mamlakatlar orasidagi o‗rnini aniqlab beradi. 
4.2-jadval