Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus ta`lim vazirligi

7.2. Onalik platasi shinalari 
Qolgan qurilmalar bilan kompyuter protsessori o„tkazgichlar guruhlari yordamida bog„langan; 
ular shinalar deb ataladi. Funktsiyalari bo„yicha uch asosiy shinalarni: komandalar shinasi, 
ma‟lumotlar shinasi va adres shinalarini farqlashadi. 32 razryadli protsessorlar uchun komandalar 
shinasi – bu 32 bir-biriga parallel o„tkazgich (sim)lardir; dasturlardan komandalar operativ xotiradan 
protsessorga shu o„tkazgichlar orqali keladi. Pentium va undan keyingi protsessorlarda ma‟lumotlar 
shinasi 64 razryadli bo„lib, 64 o„tkazgichlarda mujassamlangan. Bu Pentium protsessorini 64 
razryadli qila olmaydi, chunki protsessor razryadligini ma‟lumotlar shinasi razryadligi belgilaydi. 
Adres shinasi operativ xotiradan ham komandalarni va ham ma‟lumotlarni boshqarish vazifasini 
bajaradi deyish mumkin. 
Bosh shina, FSB 
Agar kompyuterga tashqi qurilmalar ulanganini hisobga olmasak, protsessor komandani 
operativ xotiradan oladi va u bilan ma‟lumotlarni almashadi deyish mumkin. Protsessor xotiraga 
«o„zining» qurilmasi sifatida qaraydi. Qolgan hamma qurilmalar uning uchun – tashqari, garchi ular 
tizimiy blok ichida joylashgan bo„lsa ham. Protsessorni operativ xotira bilan bog„lovchi hamma 
shinalarni bitta bosh shina sifatida qarash mumkin. 
U FSB (
Front Side Bus
) shinasi deb ataladi. Onalik platasi 66 (100, 133) MGts chastotasida 
ishlaydi deyishganda, protsessorga tayanadigan bosh shina chastotasini nazarda tutishadi (protsessor 
ushbu chastotani oladi va uni o„zining ichki ko„paytirish koeffitsientiga ko„paytiradi). 
ISA shinasi 
ISA (
Industry Standard Architecture
) – 80-yillar boshidagi genial yechimdir. Bu standart 
qo„shimcha qurilmalarni ulash va ular bilan xuddi ichki qurilma kabi ishlash uchun bosh shinaga 
bo„linmalarni «kesib kiritish» imkonini berdi. 

---

53 
Bu texnologiya AT (
Advanced Technology
) nomini oldi va ikkinchi avlod IBM PC AT 286 
kompyuterlarida birinchi marta qo„llandi. 
Bugungi kunda kompyuter komponentlarini korpusda joylashtirishning ikki standarti – 
AT
va 
ATX
mavjud. Korpus «standartliligi»ni aniqlovchi asosiy parametr 
form-faktor
deb ataladi. 
ATX 
form-faktori
– zamonaviyroq va shu sababli afzalroqdir. Eskirgan 
AT form-faktorli
kompyuterni 
tanlash keyinchalik, bir necha yil o„tgandan so„ng tizimiy blok ichini «yangilash» vaqti kelganda, 
muammo tug„dirishi mumkin. Kompyuterga o„rnatish yoki ulash mumkin bo„lgan qurilmalar tanlovi 
cheklanishi mumkin. Tashqi qurilmalar (printer yoki skaner) ulanishi uchun mo„ljallangan 
bo„linmalar orqa devorida joylashishi bo„yicha AT va ATX korpuslarini farqlash mumkin. 
Ushbu standart paydo bo„lgunicha birinchi IBM PC kompyuterlari tashqi qurilmalar bilan 
deyarli ishlamas edi (printer, djoystik, klaviatura, ulanadigan diskovod xolos). ISA standarti tadbiq 
bo„lgandan so„ng onalik platasida qo„shimcha platalarni oson o„rnatish imkoni paydo bo„ldi; 
qo„shimcha platalar yordamida onalik platasiga xohlagan narsani – magnitofon, sovutgich va 
h.k.larni ulash mumkin. Qo„shimcha platalar 
sho‘ba (
дочерная
) platasi, kengaytirish kartasi
yoki 
karta
nomini oldi. 
Turli jihozlarning minglab mayda ishlab chiqaruvchilari har xil qurilmalarni ishlab chiqarishga 
kirishdi; ISA shinasining muvaffaqiyati ana shunda. Ular uchun kompyuter arxitekturasi ochiq bo„lib 
qoldi. ISA shinasining elektrik va mexanik parametrlarini bilib, istalgan odam kompyuterni 
rivojlantirishi va kuchaytirishi mumkin. Ochiq standarti bo„lmagan kompyuterlar «yo„q» bo„lib 
ketdi. Bir qancha «tug„ma» kamchiliklari bo„lgan IBM PC platformasi esa, bu kamchiliklarga 
qaramasdan, ikki o„n yilliklardan beri muvaffaqiyatli rivojlantirmoqda.