O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

2 § Maktabgacha yoshdagi bolalarni jismoniy tarbiyalash mazmun va vositalari.

Jismoiy tarbiya mazmuni ijtimoiy – tarixiy tajribaning shunday kismiki, u odam salomatligini saqlashni va mustaxkamlashni shuningdek xarakat madaniyatini ta’minlovchi bilimlar, malakalar, ko‘nikmalarni o‘z ichiga oladi.

Mazmun – sanitariya – gigiena madaniyati va normalari va koidalarini (tana, ovqat eyish, turar joy va h.q ) bilishni va ularni bajara olishni o‘z ichiga oladi.

Harakat madaniyati turli harakatlarni ishlab chiqilgan normativlarini egallashni va shu asosda muvofiqlik, chaqqonlik, tezlik, chidamlilik kabi sifatlarni rivojlantirishni nazarda tutadi.

Maktabgacha tarbiya pedagogikasida bola egallashi lozim bo‘lgan madaniy - gigienik ko‘nikmalarni quyidagi guruhlari ajratiladi:

a) ovkat eyish ko‘nikmalari (ovqatni tartib bilan olish, yaxshilab chaynash, qoshikdan, sanchikdan, salfetkadan foydalanish va h.k);

b) o‘z tanasini parvarish kilish ko‘nikmalari (yuvinish, soch tarash va h.k);

v) xonada tartibga rioya etish, kiymlardan foydalanish va unga qarash ko‘nikmalari (tez kiyinish va echinish, kiyimlarni tartibli, ozoda saklash va h.k).

Bolalar harakat ko‘nikmalari va malakalarini egallaydigan jismoniy mashqlar xam belgilangan:

a) asosiy harakatlar (yurish, yugurish, sakrash, tirmashib chiqish, uloktirish, muvozanatni saqlash mashqlari); umumiy rivojlantiruvchi mashqlar, safga turish va qayta safga turish;

b) sport mashqlari (suzish, changida yurish, konki uchi shva h.k).

Harakatli o‘yinlar (mazmunli, mazmunsiz sport tarkibiy qismlari bo‘lgan o‘yinlar va boshqalar) ham ko‘rsatilgan, yozgi va qishki davrda uchastkadan tashqariga qilinadigan uzoq sayrlar ko‘zda tutilgan.

Jismoniy tarbiya ishining mazmunini belgilab beruvchi asosiy xujjat «Uchinchi ming yillikning bolasi» tayanch dasturidir. U bolalarni izchil harakat malakalari va ko‘nikmalariga o‘rgatish imkonini beradi, harakatlarning muvofiqliligini rivojlantiradi, jismoniy sifatlar (chaqqonlik, tezlik, chidamlilik)ni tarbiyalaydi.

Jismoniy tarbiya tizimidagi ishlar xilma-xil vositalar yordamida amalga oshiriladi: gigienik omillar (to‘g‘ri rejim, maqsadga muvofiqovqatlanish, gigienik vaziyat, madaniy-gigienik ko‘nikmalarni shakllantirish, mustahkamlash uchun), jismoniy mashqlar.

Rejim (tartib). Bolalar hayotining rejimi (tartibi) – bu bedor yurish, uxlash, ovqatlanish, faoliyat xilma-xil turlarining har kuni muayyan izchillikda takrorlanib, oqilona almashinib turishidir. Tartib rivojlanish uchun qulay sharoit ta’minlashi kerak, shuning uchun u bolaning yoshi, uning salomatligi, kattalar mehnatining xususiyatlari, bola tarbiyalanayotgan oila turmushi va muassasaga bog‘liq tarzda o‘zgaradi.

Muayyan vaqt ichida tartibning asosiy tarkibiy qismlari bir maromda va doimiy bo‘lishi uning ajralmas xususiyatlaridir.

Tartibning bir maromdaligi tabiat hodisalarining maromi, organizm faoliyatining maromiga asoslanadi. Bu bedor yurish va uxlashning, tana haroratining o‘zgarishi, nafas olish, yurak urishining qisqarish maromida, ovqat xazm qilish traktining ish maromida namoyon bo‘ladi va hokazo.

Oqilona tartib: 1) bedor yurish va uxlashning eng maqbul nisbati asosida quriladi, bu vaqtda boshmiya qobig‘i uchastkalari o‘rtasidagi vazifalar qayta taqsimlanadi, olingan axborot qayta ishlanadi; 2) aqliy va jismoniy ishlarning nisbati, ovqat hazm qilish maromini hisobga olish asosida quriladi.

Tartibdan chetga chiqish darhol bolaning kayfiyatida, shu bilan birga uning xulq-atvorida namoyon bo‘ladi.

Tartibni tuzishda quyidagilarni hisobga olish zarur:

1. 
   Oliy asab faoliyatining yosh xususiyatlarini.
   
2. 
   Ovqat xazm qilish sistemasi ishidagi yosh xususiyatlarini.
   
3. 
   Alohida xususiyatlar: asabiy bolalar va asab tizimi zaif bo‘lgan bolalar ko‘proq uxlashlari kerak.
   
4. 
   Harakatga bo‘lgan yosh ehtiyojlari: bir kecha kunduzdagi harakat miqdori 3 yoshli bolalarda 10-19 ming qadamni, 7 yoshli bolalarda 14-25 ming qadamni tashkil qiladi.
   
5. 
   Yil fasli, iqlim sharoitlarini bolalarni uyqusini tashkil etishda hisobga olish lozim.
   

Ovqatlanish. To‘g‘ri tashkil etilgan ovqatlani bolalarni to‘laqonli jismoniy tarbiyalashning muhim jihati hisoblanadi. Ovqatlanish o‘sib borayotgan organizm uchun g‘oyat muhimdir, chunki u barcha to‘qimalarning normal o‘sishi va rivojlanishini ta’minlaydi.

CHiniqtirish. CHiniqtirish deganda organizmning atrof-muhitdagi turli tabiiy ta’sirlar (harorat, namlik, quyosh nuri darajasining o‘zgarishi)ga eng ko‘p chidamliligi, moslashishini tarbiyalash tushuniladi.

Bolada faqat harorat, iqlim o‘zgarishlariga tez ta’sir bildirishgina tarkib topmasdan shu bilan birga gemoglabin miqdori oshadi, ularning immun tizimi yaxshilanadi. Bolalar turli kasalliklarga kamroq chalinadilar va ularni organizmlari kasalliklarni tezda engadi.

CHiniqtirishni tashkil etishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim.

1. 
   CHiniqtirishni butun yil davomida mavsumiy holatlarni hisobga olib, muntazam o‘tkazish kerak.
   
2. 
   Ta’sir etuvchi vositalarning kuchini asta-sekin kuchaytirish zarur.
   
3. 
   Bolaning salomatligini, yosh xususiyatini, hissiy holatini, uy va maktabgacha ta’lim muassasasini sharoitini hisobga olish zarur.
   

Kundalik hayotda chiniqtirish tadbirlarini jismoniy mashqlar, bolaning xilma-xil faoliyati bilan bog‘liq holda olib borish chiniqtirish uchun ham organizmni mustahkamlash uchun ham yaxshi natija beradi.

Madaniy-gigienik ko‘nikmalar va odatlarni tarbiyalash. Madaniy-gigienik ko‘nikmalarga badanni ozoda tutishga, to‘g‘ri ovqatlanishga, atrof-muhitda tartib saqlashga rioya qilish va bolalarning bir-birlari bilan, kattalar bilan, o‘zaro madaniy munosabatlariga doir ko‘nikmalar kiradi.

Madaniy-gigienik ko‘nikmalarni shakllantirishda quyidagi shartlarga e’tibor qaratish zarur:

1. 
   Maktabgacha ta’lim muassasasi va oilada harakatlar va topshiriqlarni bajarish uchun qulay vaziyatni (qulay mebel, jihozlar) yaratish.
   
2. 
   O‘zlashtirilayotgan madaniy-gigienik ko‘nikmalarni qat’iy belgilangan tartibda bir vaqtda bajarishga o‘rgatish.
   
3. 
   Har bir bola bilan yakka tartibda ish olib borish.
   
4. 
   Bolalarni madaniy-gigienik ko‘nikmalarni o‘zlashtirishlarini nazorat qilib borish.
   
5. 
   Bolalarni kattalarning barcha gigienik va madaniy talablarini so‘zsiz bajarishga o‘rgatish.
   

Jismoniy mashqlar va massajdan foydalanish. Jismoniy mashqlar – jismoniy tarbiya vazifalarini hal etishga qaratilgan maxsus harakatlar, shuning harakat faoliyatining murakkab turlaridir. Jismoniy mashqlar organizmga ko‘p qirrali fiziologik ta’sir ko‘rsatadi. U moda almashinuvini, qon aylanish jarayonlarini faollashtiradi, suyaklarning o‘sishiga yordam beradi.

Massaj. Kichik bolalarni tarbiyalashda passiv gimnastika turlaridan biri – massaj (uqalash) qo‘llaniladi. Uqalash ta’sirida qon tarkibi, asab tizimi vazifalari, shuningdek ter iva muskullarning oziqlanishi yaxshilanadi, issiqlik chiqishi ko‘payadi, muskullarning charchashi yo‘qoladi.

2.