O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

8. BOB Aqliy tarbiya
8.1 Aqliy tarbiya haqida tushuncha.
Bozor iqtisodiyotida kelib chiqayotgan yangidan-yangi muammolarni ilmiy asosda hal qila oladigan shaxsni tarbiyalash bosh masala hisoblanadi. Buning uchun esa aqliy qobiliyatni rivojlantirish, aqliy mehnat qilish madaniyatini o‘rgatish zarur. Aqliy tarbiyani shakllantirishda faqat tushuncha va faktlardan foydalanishning o‘zi etarli emas, buning uchun fikrlash, isbotlash, xulosa chiqarish, umumlashtirish, sistemalashtirish, taqqoslash, asosiy ma’lumotni ajratib olish kabi jarayonlarni ham faol qo‘llash lozim bo‘ladi. Bularning hammasi dars vaqtida amalga oshirilib, aqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil qilish, talabalarga mustaqil bilim olishda eng muhim element bo‘lib hisoblanadi. Aqliy tarbiya o‘quvchilarni aqliy mehnatni to‘g‘ri tashkil etish, o‘z-o‘zini boshqarish, o‘z-o‘zini nazorat qilish, malakasini hosil bo‘lishiga ko‘maklashadi, xotirasini mustahkamlash, fikrlash operatsiyalarini ratsional o‘tkazish kabi malakalarni o‘stiradi.

Aqliy tarbiyasi etuk, o‘tkir zehnli, zukko va zakovatli insonlarni xalqimiz donishmand kishilar deb ataydilar. Donishmandlik – bu donolik. Donolik insonning eng buyuk va olijanob fazilatidir. Donolik shunday bir noyob ne’matdirki, u har kimga ham nasib etavermaydi. SHuning uchun bo‘lsa kerak, xalq donoligida “Aql toji oltindan, oltin har kimda ham bo‘lmas”, - deyiladi.

Aql – keng ma’noda sezish va idrok etishdan boshlanib to tafakkur va hayotni o‘z ichiga oladigan bilish jarayonlar yiQindisidir.

Aqliy faoliyat diqqatning har doir ma’lum maqsadga qaratilgan bo‘lishini talab etadi. Kishining aqli uning asosiy faoliyatida erishgan muvaffaqiyati xususiyati bilan boQlanadi.

Insoniyat paydo bo‘lgandan beri odamlar orasida etishib chiqqan barcha olimu fozillar, shoiru-yozuvchilarning barchasi mukammal ilm egallash orqali o‘z davrining e’tiborli kishilari darajasiga ko‘tarilganlar.

Abu Rayhon Beruniy, Abu Nasr Forobiy, Ibn Ali Ibn Sino, Mahmud QoshQariy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniy va boshqalar, Qarb olimlaridan YAn Amos Komenskiy, K.D.Ushinskiy, J.J.Resso va boshqalar mukammal ilm egallash orqali fanning barcha sohalarida buyuk kashfiyotlar yaratganlar.

¤z davrining yirik ma’rifatchilaridan hisoblangan AbDulla Avloniy ham yoshlarni ilmli bo‘lishga chaqiradi. U aql va ilmni uluQlaydi hamda “Aql insonning piri komili, murshidi yagonasidir. Ruh ishovchi, aql boshlovchidir” deb yozadi.

Muallif o‘z fikrini aniqroq va ravshanroq anglashi uchun shunday deb aytadi. “O‘ayvonlar o‘zlariga bo‘laklar tarafidan qiladurQon zulm va jabrlarni shox, tish, tirnoqlari ila qaytarurlar. Lekin inson aql idroki soyasida o‘ziga keladurQon zarar va zulmlardan saqlanur. Er yuzidagi hayvonlarni asir qilib, bo‘ynidan boQlab iplari uchini qo‘llariga bergan insonlarning aqlidir”.

Abu Ali Ibn Sino aqlning rivojlanish bosqichlarini ishlab chiqqan.

Mushoxada bilan idrok etishning birinchi bosqichi aqliy kategoriyalarini tushuntirishdir. Ikkinchi bosqich. Ikki xil fikrni idrok etish. Uchinchi bosqich.O‘zlashtirilgan bili, fikrlarni idrok etish bilan erishiladi. SHunda u haqiqiy aql deyiladi.

Olim aqlni 3 bosqichga bo‘lar ekan, birinchi bosqichda yodlay oladigan, lekin xali xarflarni ham, yozishni ham bilmaydigan bolalarni nazarda tutgan.

Ikkinchi bosqichda tayoqchalarni chiza boshlagan, qalamdan foydalanishni o‘rganayotgan bolalarning aqli tasavvur qilinadi.

Uchinchi bosqichda inson aqliy shakllarini va ularga muvofiq hissiy obrazlarni egallagan bo‘ladi.

Ibn Sino aql deganda insoning tuQma iste’dodini, bilish jarayonida shakllanadigan fikrlash qobiliyatini tushunadi.

Aqlni ikki xil kategoriyalarga bo‘ladi.

1. Nazariy aql – borliqdagi umumiy narsalarni idrok etishdir.

2. Amaliy aql – buyumlarni tanlashda turtki sifatida ko‘rinadigan qobiliyatlardan.

Maktabgacha tarbiya yoshdagi bolalarga ta’lim berish Qoyasi birinchi bo‘lib chet el pedagogikasida cheh pedagogi YAn Amos Kamnskiy (1592-1670) tomonidan yaratilgan. U ona rahbarligida 6 yoshgacha bo‘lgan bolalarga ta’lim-tarbiya berish mumkinligini ko‘rsatib berdi. SHu davrda bolani yoshini e’tiborga olgan holda kishi o‘rganishi lozim bo‘lgan hamma narsaga o‘rganish lozim deydi. Demak, maktabgacha yoshdagi bolalarga ya’ni biz ta’lim-tarbiya beradigan bolalarga har tomonlama bilim ko‘nikma va malakalarni singdirishimiz mumkin. U 13 bo‘limdan iborat maktabgacha ta’lim dasturini tuzdi. YA.A.Kamenskiy “Onalar maktabi” kitobida kichik bolalarni ta’lim-tarbiyasiga, o‘qish metodikasiga katta e’tibor bergan.

Maktabgacha yoshdagi bolalarni aqliy tarbilash bolani faol fikrlash faoliyatini rivojlantirishga kattalarning ma’lum maqsad bilan ta’sir etishidir. U bolalarga tevarak-atrofdagi olam haqida bilimlar berishni, ularni sistemalashtirishni, bolalarda bilishga qiziqish uyg‘otishni, aqliy malaka ko‘nikmalarini tarkib toptirishni, bilish qobiliyatlarini rivojlantirishni o‘z ichiga oladi.

Bolalarni 6-7 yoshdan boshlab maktabda o‘qishga o‘tishi munosabati bilan ularni, maktab ta’limiga tayyorlash uchun aqliy rivojlanish etarli darajada bo‘lishini ta’minlash tarbiyachilarning javobgarligini yanada oshiradi.

Aqliy kamolot – bu yoshning o‘sib tajribaning boyib borishi munosabati bilan tarbiyaviy ishlar ta’sirida bolaning aqliy faoliyatida ro‘y beradigan miqdor va sifat o‘zgarishlarining majmuasidir. Maktabgacha yoshdagi bolalarda bilim tez sur’atlar bilan boyib boradi, nutq shakllanadi, bilish jarayonlari takomillashadi. Xullas, bola eng oddiy aqliy faoliyat usullarini egallab boradi. Maktabgacha yoshdagi bolalarning aqliy rivojlanishi ta’minlash ularni kelajakdagi butun faoliyati uchun katta ahamiyatga ega.Bola ijtimoiy muhit ta’sirida aqliy tomondan rivojlanib boradi. Atrofdagi kishilar bilan muomala qilish jarayonida u tilni va bilan tarkib topgan tushunchalar sistemasini o‘zlashtiradi. Natijada maktabgacha ta’lim yoshdagi bola tilini shunchalik egallab oladiki, unda muomala vositasi sifatida erkin foydalanadigan bo‘lib qoladi.

Aqliy rivojlanish fikrning tengligida voqealarni har xil bog‘lanishlarida, munosabatlarda ko‘ra bilish, umumiylashtirish qobiliyatida namoyon bo‘ladi.