O’zbekiston Respublikasi Xalq

180 
Ekologik tarbiya.
“Hozir XXI asr bо‘sag‘asida, fan-texnika taraqqiyoti jadal 
sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda. Dunyoning jо‘g‘rofiy-siyosiy tuzilishi о‘zgar-
moqda. Bunday sharoitda inson tomonidan biosferaga kо‘rsatilayotgan ta’sirini 
tartibga solish, ijtimoiy taraqqiyot bilan qulay tabiiy muhitni saqlab qolishning 
о‘zaro ta’sirini uyg‘unlashtirish, inson va tabiatning о‘zaro munosabatlarida 
muvozanatga erishish muammolari borgan sari dolzarb bо‘lib qolmoqda” 
Sayyoramizda ekologik muammolar va tanglik yuz berayotgan jarayonda 
о‘quvchilarning ekologik madaniyatini shakllantirish zarurati kelib chiqadi.
Ekologik madaniyat umumiy madaniyatning muhim tarkibiy qismi sanalib, 
shaxsning ma’naviy hayoti va kundalik hayotida hatti-harakat shaklida namoyon 
bо‘ladigan, hayotning va tabiatning bebaho ahamiyatini anglash, ularni asrab 
avaylash, muhofaza qilishda faollik kо‘rsatish kabi sifatlarni о‘z ichiga oladi.
Ushbu madaniyat albatta о‘quvchilarning ekologik ta’lim va tarbiyasi asosida 
vujudga keladi. Ekologik ta’lim-tarbiyaning asosiy vazifasi о‘quvchilarda tabiatga 
nisbatan burch va ma’suliyat, ongli munosabatni tarkib toptirish, sharqona odob-
ahloq meyorlariga mos xulq-atvorni shakllantirish sanaladi. 
О‘qituvchi 
har 
bir 
darsda, 
sinfdan 
tashqari 
mashg‘ulotlar 
va 
ekskursiyalarda о‘quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirish bо‘yicha rejali 
va muntazam ish olib borishi zarur. 
Tabiatshunoslikni о‘qitishda ekologik masalalar keng qamrovli bо‘lib, hamma 
о‘quv fanlarida mujassamlashgan. Ushbu о‘quv materiallari о‘quvchilarning 
tabiatdagi uyg‘unlik, unda sodir bо‘ladigan hodisalar, о‘zgarishlar, ular о‘rtasidagi 
uzviylik va mazkur uzviylikni, о‘zaro bog‘lanishlarni buzib yuborish osonligini 
tushunishga imkon beradi. Masalan, qishloq xо‘jaligi dalalarida zaharli pestitsid va 
gerbitsidlardan foydalanish, kо‘zlangan natijaga olib kelishi mumkin, lekin bu 
jarayonda dorivor о‘simliklar va foydali hasharotlar ham nobud bо‘ladi. Ularni 
yegan qushlar ham qirilib ketadi. Natijada shu arealdagi oziq zanjiri buzilib ketishi, 
о‘simliklar qoplami ham muayyan darajada о‘zgarishlarga uchrashi tayin. 
О‘qituvchi biologiya о‘quv fanini о‘qitish orqali ekologik tushunchalar: 
organizm va muhitning о‘zaro bog‘liqligi, tabiiy jamoalarning almashinuvi, 

---

181 
biogeotsenozlar, ekologik sistemalarning о‘zgarishi, biosfera, insonning ekologik 
omil ekanligi va h.k. о‘quvchilar tomonidan mustahkam о‘zlashtirishlari, kо‘nikma 
va malakalarni egallashiga erishishi lozim.
О‘quvchilarda ekologik madaniyatni tarkib toptirishda quyidagi vazifalar 
amalga oshirilishi lozim: 
О‘quvchilar tomonidan tabiatning yaxlitligi, jamiyat va tabiatning о‘zaro 
aloqadorligi haqidagi ilmiy bilimlarni о‘zlashtirish, tabiatga nisbatan ongli 
munosabatni tarkib toptirishga asos bо‘ladigan ekologik bilim, kо‘nikma va 
malakalarni egallashga erishish; 
Tabiat va uning tarkibiy qismlarining keng ma’nodagi ahamiyatini 
tushunish, tiklanadigan va tiklanmaydigan boyliklarning farqiga yetish; 
Tabiiy boyliklardan tejamkorlik bilan foydalanish, atrof-muhitning tozaligini 
asrash, kо‘kalamzorlashtirish va tabiiy boyliklarni kо‘paytirish uchun amalga 
oshiriladigan tadbirlar, ijtimoiy foydali mehnatda faol ishtirok etish motivlarini 
shakllantirish. 
Ekologik ta’lim-tarbiyani amalga oshirishda quyidagi kо‘rsatmalarga amal 
qilish zarur: 
Tabiat va atrof muhitni о‘rganish va о‘zlashtirish insonning bilish va amaliy 
faoliyati birligi asosida tashkil etiladi. Shu sababli о‘qituvchi biologiyani 
о‘qitishda tabiatning har bir tarkibiy qismi, shu jumladan, о‘simliklar, 
hayvonlarning tuzilishi va hayotiy jarayonlari о‘rganilganda о‘quvchilarga ilmiy 
bilimlar berish bilan birga, mazkur bilimlarni amaliyotga tatbiqi haqida ham 
ma’lumot berishi, har bir organizmga tashqi muhitning kо‘rsatadigan ta’siri, 
organizmlarning yashash muhitiga moslashishini tushuntirilishi; 
Insonning jonsiz va jonli tabiatga, о‘simliklar olami va hayvonot dunyosiga 
kо‘rsatgan ijobiy va salbiy ta’sirini yoritish asosida, tabiat, inson va jamiyat 
munosabatlari tushuntirilishi, fan sohalari bо‘yicha tо‘plangan ilmiy bilimlar 
integratsiyasi va fanlararo bog‘lanishlar amalga oshirilishi;
Sayyoramizda vujudga kelgan lokal va global ekologik muammolarni hal 
etishda dunyo hamjamiyati, davlat va nodavlat tashkilotlarining faoliyati, ya’ni 

---

182 
ushbu ekologik muammolarning hal etilishida davlatlararo umumiy aloqadorlik 
masalalari haqida ma’lumot berilishi;
О‘quvchilarda ekologik madaniyatni shakllantirish barkamol shaxsni 
kamolga yetkazish borasida olib borilayotgan ta’lim-tarbiyaviy ishlarning asosiy 
tarkibiy qismi ekanligini nazarda tutish zarur.