O'zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi

Dospanbet jiraw do'retiwshiligi boyinsha da'slepki mag'liwmatlar
Dospanbet jiraw XVI a'sirdin' bas geznde jasag'an belgili so'z sheberlerinin' biri. Ma'lim bolg'aninday XVI a'sirde Qaraqalpaqlardin' buring'i «Nog'ayli» atamasin qol berip. o'z aldina «Qaraqalpaq» degen atama menen tariyx arenasinda ko'ringeni belgili. Bul da'wir uriwliq, qa'wimlik, a'debiyat g'ana emes al o'z aldina payda bolg'an xaliqliq a'debiyat penen xaraktelenedi.
«XVI a'sir qaraqalpaqlardin' xaliq bolip qa'liplesiwi menen birlikte, onin' a'debiyati da shin ma'nisinde qa'liplesti □ dep aytiwg'a boladi» deydi prof. K.Ma'mbetov⁹.
Bunda qaraqalpaqlardin' nog'aylidan ayiriliw da'wirindegi shayirlari Dospanbet penen Shalkiyiz do'retiwshiligi basli orinlardi atqaradi. olardin' o'mir su'rgen waqti XVI a'sirdin' ortasi, bizin' babamiz Ormanbettin' tosattan qaytis bolip, Nog'ay ordasinin' idirap atirg'an da'wirleri edi.
Dospanbet penen Shalkiyiz mine usi waqitta jasadi. Usi da'wirdegi qiyankesti waqiyalarg'a o'z pikirlerin, ko'z-qaraslarin bildirip otirdi.

2. 
   Jiraw tolg'awlarinda nog'aylinin' ishki jiraw sawashlarinin' sa'wleleniwi
   

Dospanbet jiraw haqqinda da'slepki mag'liwmat 1883-jili Muxammed Ospanov ta'repinen Sankt-Peterburgta shig'arilg'an «Nog'ay wa' Qumiq shig'irlari»¹⁰ miynetinde og'ada bahali mag'liwmatlar beredi. Onin' jasag'an zamani Muwsa biy o'liminen keyin onin' u'lken balasi Shayx Mamaydin' taxtqa otirg'an jillarin tuwra keledi. Misali ol bir tolg'awinda:
Qog'asi ko'ller mol suwlar,
Qonislar basqan o'kinbes,
Arislanday omirawli,
Arg'imaq mingen o'kinbes,
Juparin qarday boratip,
Ariwlar qushqan o'kinbes,
Tort to'bel at minip,
Toy jaylag'an o'kinbes,
Qurama shopshaq ko'p qimiz,
Quwip ishken o'kinbes,
J aw quwsirsa j a' n-j aqtan,
Ol qalqanday shanshilsa,
Qan juwsanday sebilse,
Aqqan suwday to'gilse...
Eregisip ayqasip,
Er Mamaydin' aldinda,
Sheyit o'lgen o'kinbes.
Bul pikirlerine qarag'anda jiraw A'mir Muwsanin' u'lken bolg'an Mamayg'a sadiq bolg'an adam. Dospanbettin' keyingi tolg'awlarinin' ha'mmesi derlik jawgershilik penen baylanisli. Bul negizinen nog'ayli qa'wimleri arasindag'i ishki sawashlar bolsa itimal. Lekin bul sawashlarda onin' Shayxi Mamay jag'inda yaki Oraq batir jag'inda turip urisqani belgisiz. Negizinde Azov ten'izi jag'ina qaray shegingen Kishi Nog'aylardin' bayrag'in ko'teretug'inin moyinlaydi. Sonin' ushin ol da'slep Shayx Mamay jag'inda bolsa, son' Oraq ha'm Qaziy ta'repine o'tken.

3. 
   Tolg'awlarinda ma'rtlik, batirliqti ulig'law
   

Qalay da Dospanbet inisi Aymedet ekewi u'lken qaharmanliqlar ko'rsetip Azov ten'izi betke qaray qashqan. Sol sawashta Dospanbettin' jaralaniwi jirawdin' da jazip qaldirg'an tolg'awlarinda u'lken iz qaldiradi. Misali:
Arg'imaqqa oq tiydi,
Qil moyninin' tu'binen Aymedetke oq tiydi,
Otiz eki omirtqanin' buwininan,
Zuwlap aqqan qara qan,
Tiyilmadi jannin' oq tamirinan,
Saq eter tiydi sanima Qatti batti janima ¹⁰
Qonishim toldi qanima
Jaradar bolg'an batir dushpanlar arasinda qalip qamshisin joytadi. Bunnan son' ol u'yinde qalg'an qostarin oylaydi. Onin' dushpanlar qolinda qalip ketiwin qa'lemeydi. Misali:
Alg'anim A'liy qizi edi,
Shin ariwdin' o'zi edi Man'layi ku'nge ku'ymegen,
Shashin samal su'ymegen,
Ay ju'zli ariw jamalim,
O'zimnen o'zge ko'rmegen.
Qalay ku'ni keshti eken?
Dospanbet penen Aymedet son'inan sawaladi. Olar Azov ten'izi boyina Aziwli qalasin saldiradi. Misali:
Aynala bulaq, basi ten',
Ariwlinin' Stambuldan nesi kem?
Aymedet penen Dospanbet,
Xan ulinan nesi kem?
Biy ulinan nesi kem?
Ta'n'rinin' bergen baxtinda Xan ulinan artiq boldi nesiybemA
-deydi jiraw. Uliwma Dospanbet jiraw tolg'awlari aytilajaq pikirinin' aniqlig'i, shireliligi menen ajiralip turadi. Ko'birek ma'rtlikti, batirliqti ulig'lawda qaratilip joqari ko'rkemlilikke iye. Misali:
Jaradar boldim jan tatli,
Jara awzina qan qatti.
Jarmay pilte salg'anday,
Jaramdi tan'ar jan qaydi?
Qarasaq (qaytalaw)alliteratsiyalar ken'nen qollanilg'an.
Paydalanilg'an a'debiyatlar

1. 
   Ma'mbetov K. A'yyemgi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Qaraqalpaqstan. 1976, 78-bet.
   
2. 
   Ma'mbetov K. Erte da'wirdegi qaraqalpaq a'debiyati. No'kis, Bilim. 1997, 78-bet.
   
3. 
   Ospanov M. Nog'ay we Qumiq shig'irlari. Sankt-Peterburg. 1983-jil.
   
4. 
   Mushtak G'. Shayir yaki qazaq aqinlarinin' basli jirlari. Orenburg, 1910. 54-bet.
   

JOBASI:

1. 
   Mu'yten jiraw XVII a'sirdin' so'z sheberi
   
2. 
   Jiraw tolg'awlarinin' nog'ayli zamani shinlig'i menen baylanisi
   
3. 
   Jiraw tolg'awlarinda didaktika ha'm filosofiya
   
4. 
   Jiraw tolg'awlarinin' basqa jirawlar tolg'awlari menen syujetlik jaqinlig'i
   

Tayanish so'zler:
Jiraw do'retiwshiligi haqqinda mag'liwmatlar, tolg'awlarinin' Edil, Jayiq waqiyalari menen baylanisi, jiraw shig'armalarinin' tematikasi, mazmuni
13.1Mu'yten jiraw XVII a'sirdin' so'z sheberi..
Biz da'slep Mu'yten jiraw haqqindag'i tu'sinikke iye emes edik. Belgili qazaq a'debiyati tariyxinin' izertlewshisi, professor Xang'aliy Su'yintaliev o'zinin' «XVII-XVIII a'sirdegi qazaq a'debiyati» degen kitabinda Tu'rkstan a'tirapinda ju'rgizilgen ilimiy ekspeditsiya da'wirinde Mu'yten jiraw haqqinda ayirim mag'liwmatlarg'a iye bolmag'anlig'in, biraq bul jirawdin' do'retpesi ko'birek nog'ayli zamani, Edil-Jayiq waqiyalari menen de baylanisip ketetug'inlig'in aytqan edik. Son'inan bul jiraw-shayirdin' qaraqalpaq ekenligi mylim bolip, qazaq a'debiyati tariyxinan alinip taslandi. Qaraqalpaq a'debiyati tariyxinda ko'p waqitlardan berli so'z bolip kiyatirg' an j irawlardin' biri.
13.2 Jiraw tolg'awlarinin' nog'ayli zamani shinlig'i menen baylanisi
Qaychi jili tuwilip, qashan qaytis bolg'anlig'i ma'lim emes. Biraqta jirawdin':
Ha' Imam xan, Imam xan,
Barma sende iyman xan,
Adamzat degen jariqliq,
Bul du'n'yag'a miyman xan Jurttin' ba'rin bawizlap,
Jalg'iz o'zin' du'n'yada Jasamag'in' guman xan,-
dep aytiwina qarag'anda XVII a'sirdegi Buxar xani Imamquli (1611-1642) da'wirlerde jasag'an boliwi itimal. Sebebi, onin' ayirim tolg'awlarinda Edil Jayiqti sag'iniw u'lgileri de seziledi. Eger ol el Edil boyinan Tu'rkstang'a qaray ko'shken wag'inda jigirma jaslar shamasindag'i jigit bolsa, Imamquli xan da'wirinde elli alpislarg'a shig'ip qalg'an, jasi u'lken kisi boladi. Sonin' ushinda Mu'yten jirawdi Edil, Jayiq ha'm Tu'rkstan da'wirin basinan keshirgen ko'pti ko'rgen qariya
sipatinda ta'n aliwg'a boladi. Ol shama menen 1570-jillari tuwilip, 1650-jillari qaytis bolg'an. Jasag'an jeri Sig'naq qalasinin' a'tirapi.
Mu'yten jiraw ayirim tolg'awlarinda o'zinin' Edil ha'm Jayiq da'r'yalarinin' boyinan kelgenligin de aniq aytadi.
Ata jurti Tu'rkstan,
Dushpan qisti tum-tustan,
Endi qayda bararman,
Ushqan Edil-Jayiqtan,
Qanati sing'an bir quspan,-
dep aytadi da, o'zinin' a'llekimlerden xorliq ko'rgenliginde tolg'aw arqali bayan etedi. Misali:
Men Mu'ytenmen, Mu'ytenmen,
Baspalasan' qa'ytemen,
Edilden ju'zip o'temen,
Elime barip jetemen,
Jayiqtan ju'zip o'temen,
Jaylawima j etemen,
Er Edige tusinda,
Babam qaysar er edi.
Nuradiyin tusinda,
Batir nog'ay der edi.
Jaratqan qa'dir qudayim,
Bizin' baxit tayg'an ba En' izinde oylanip ,
Qul boldiq-aw naymang' a
Mu'yten jiraw tolg'awlari ko'binese didaktikaliq temag'a bag'ishlang'ani menen onla teren' filosofiyaliq oy, o'z zamanina bolg'an ko'z qaras og'ada ayqin tu'rde su'wretlenedi. Misali:
O'tkinshi minaw du'n'yada,
Mali ko'p adam biy bolar,
Qarsiliq qilg'an qara xaliq,
Qamshi menen iy bolar,
Nashar basqa is tu' sse,
Seksewil tu'bi u'y bolar,
Sawash bolsa arada,
Neshe qatin tul bolar.
Erinshek bolsa ulin'iz,
Jaw aldinda qul bolar.
Ba'ri birdey bolmaydi,
Ko'p ishinde tur bular,
Birikken jerde shu'y bolar,
Tigis bar jerde ju'y bolar,
Qapilip qalg'ir bul jurtqa Endi kimler biy bolar?...
Al ekinshi bir tolg'awda Mu'yten jiraw pu'tkilley Tu'rkstan jerinin' kartinasin anin' sizip ko'rsetedi. Onda bulaqlar atlig'ip qaynap atirg'an Miyan ko'l, jelkildep irg'alip turg'an egislikler, egislikler arasinda sho'girmesi selkildep shadi-qorram bolip ju'rgen xaliq ha'm olardin' Buxara menen ba'sekilesken a'jayip qalasi Sig'naq ko'z aldimizg'a eleslegendey boladi. Misali:
Ata jurti Tu'rkstan,
Bolg'an edi gu'listan,
Miyan ko'ldi menshiklep,
Tarip qaldiq iristan.
Arpa egin qos aydap,
Ju'rdik ba'rha' jasayrap,
Balig'i ju'zgen bu'lkildep,
Biydayi o'sken jelkildep,
Diyxanlari ma's bolg' an Sho'girmesi selkildep.
Xalqimiz edi an'qildaq,
To'rt-besewi qosilsa,
Keter edi g' awqildap Qilishi bolar belinde,
Sebebi jaw ko'p elinde,
Dushpan menen alissa,
Ha'r birewi besewin,
Qulatadi keminde,
Buxarg' a bardur talasi,..
Uzaqtan ko'zdi tartadi,
Sig'naq degen qalasi...

3. 
   Jiraw tolg'awlarinda didaktika ha'm filosofiya
   

Tolg'awlarda bayan etilgenindey, Mu'yten jiraw el arasinda belgili ka'tquda adamlardan biri bolg'an. Onin' «el ag'asin sayladim»-dep aytiwina qarag'anda da xalqina qa'dirli qa'riyalardin' biri bolg'anlig'in an'lawg'a boladi. Mu'yten jirawdin' ayirim tolg'awlarixaliqtin' quwanishli da'wirlerinde aktiv su'wretlengen.
Sol waqittag'i jiraw shayirlardin' ko'pshiligi batir bolg'ani siyaqli Mu'yten jirawdin' da batir adam bolg'anlig'i seziledi. Misali:
Sayxun boylap at shaptim,
Sari jaydan oq attim,
Ko'p dushpandi qulattim,
Xaliqti o'zime qarattim.
El ag'asin siyladim.
Elden a'sker jiynadim.
Birigiwge xaliqti,
Ko'p ku'shimdi jiynadim.
Jer tabanin quwirdim.
Ay baltani qolg'a alip,
Arqirap turip juwirdim.
Tez tebeni oq ettim,
Dushpandi joq ettim,
Jelge qulin bayladim,
Qurbim menen oynadim,
Tu'rkstang'a toy berdim...
Doslar menen tabistim.
Ol o'z tolg'awlarinda «Jiydeli baysin» degen bir go'zzal jer haqqinda ko'p aytadi. Biraq, tilekke qarsi, ol jerdin' qaysi jerde ekenligin aniqlawg'a mu'mkinshilik bolmadi. Tariyxiy dereklerde «Jiydeli baysin» Surxanda'r'ya wa'layatinda ha'm Xorezm oypatinda da bar. Biz onin' «qaptalinda ten'izi bar» degen pikirlerne su'wene otirip Aral a'piratin aytqan bolsa kerek - degen pikirge kelemiz.
Sayxun da'r'ya suwinan,
Ko'ldenen' kesip o'tin'iz,
Jiydeli baysin ulli jurt,
Ulli jurtqa jetin'iz.
Ba'lent bolar tawlari,
Malg'a jayli o'ris bar.
Qaptalinda ten'izi,
Ishinde baliq oynag'an,
Bekireleri ilaqtay,
Jegen awiz toymag'an Bir jag'inda da'r'yasi,
Sag'a alg'an batildan,
Dalasinda kiyigi,
O'r qoyanday atilg'an
Mu'yten jiraw do'retpelerinde jawgershilik temasi da a'dewir so'z boladi. Bunda onin' dushpan menen ayqasip ju'rip jaradar bolip qalg'anlig'i, son'inan dushpan onin' qarindasin alip ketkenligi haqqinda da so'z boladi. Bul tolg'awdin' syujeti Dospanbet tolg'awlarina a'dewir jaqin. Misali:
Qayrilip qilish salg'anda,
Qarakerim mert boldi,
Qarindastan ayrildim,
Ju'regime dart boldi.
Su'n'gi tiydi sanima Qatti batti janima,
Talasip emshek emisken,
Tay g'unanday tebisken,
Ayrildim g'oy qarindas Ko'zden ag'ar selli jas.
Uliwma, Mu'yten jirawdin' do'retpesinin' tematikasi ha'r qiyli bolip keledi. Onin' ha'r qanday tolg'awi zaman ruwxi menen bekkem baylanisqan bolip, bizdi XVII a'sirdin' sirli waqiyalarina qaray jetekleydi.