Qarshi davlat universiteti geografiya kafedrasi

Kalendar. Yer orbita tekisligiga nisbatan 66⁰ 33^` og‘gan o‘q holatini o‘zgartirmasdan o‘z o‘qi va quyosh atrofida aylanishi oqibatida kun va tun, oy fazalari va yil fasllari vujudga keladi.
Kun va tun, oy fazalari va yil fasllari oralarida o‘tgan hamda qaytarilib turadigan hodisalarni hisoblash sistemasi – kalendar vujudga kelgan. Kalendar hisobining asosi yil bo‘lib, yilning fasl va oylarga bo‘linishiga va davomiyligiga qarab tuzilgan oy kalendari, oy-quyosh kalendari va quyosh kalendari mavjud.
Oy kalendari – Oyning harakati tufayli vujudga kelgan faza va fasllarning takrorlanishiga asoslangan. Ma’lumki, Oy Yer atrofida g‘arbdan sharqqa tomon harakat qilib, Quyosh to‘g‘risiga kelganda oy boshi bo‘lib (lekin bu vaqtda oy ko‘rinmaydi) 1-2 kundan so‘ng u g‘arbda kechqurun o‘roq shaklida ko‘rinadi va uni “Yangi oy” deyiladi. Oy boshidan ikkinchi oy boshigacha 29 sutka 12 soat 44 minut 3 sekund¹ (29,5 sutka) vaqt o‘tadi va uni Oy kalendarining oyi deb ataladi. Oy kalendari bo‘yicha bir yil 354 kun bo‘lib 12 oyga (29,6x12-354 kun) bo‘lingan. Bu kalendar bo‘yicha toq oylar (I, III, V, VII, IX, XI) 30 kunga, juft oylar (II, IV, VI, VIII, X, XII) esa 29 kunga (6x30+6x29=354) teng.
Oy kalendari bo‘yicha hisoblangan yil quyosh yiliga nisbatan 10,5 kun qisqa bo‘lib, oy yilining har 34 yili quyosh astronomik yilining 33 yiliga to‘g‘ri keladi. Shu sababli vaqti-vaqti bilan o‘sha 10,5 kun yig‘ilib bir oyga borganda o‘sha yilga qo‘shilib, u 13 oyga bo‘linadi. Yil hisoblashdagi bu qiyinchilikdan qutilish maqsadida Muhammad payg‘ambar Makkadan Madinaga hijrati (Yuliy kalendari bo‘yicha 622 yil 16 iyul) kuni o‘sha davrda vaqtga qo‘shiladigan 10,5 kun taqiqlanadi. Shu tufayli musulmonlar yil sanasi 662 yil 16 iyul juma kunidan boshlanib, uni Hijriy qamariy yil hisobi yoki Muhammad kalendari deyiladi. Bu kalendar bo‘yicha har oyning va yangi yilning boshlanishi g‘arbda birinchi marta yangi oyning (o‘roq shaklida) ko‘ringan kunidan boshlanadi.
Ba’zi musulmon davlatlarida dehqonchilik ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish maqsadida Hijriy shamsiy kalendaridan ham foydalaniladi. Bu kalendarga ko‘ra yil sanasi 622 yil 16 iyuldan boshlanadi. Lekin yangi yilning birinchi kuni esa 21 martdan boshlanadi. Chunki 21 mart bahorgi tengkunlik nuqtasi – hamalning birinchi chislosi (navro‘z bayrami) hisoblanadi. Hijriy shamsiy kalendarida oylar doimo yilning ma’lum bir vaqtlarida keladi va ularning tartibi quyidagichadir:
3-jadval kalendar

№	Arabcha aytilishi	O‘zbekcha aytilish	Hozirgi zamon hisobiga ko‘ra	Necha kun
	Hamal	Qo‘y	21 mart-21 aprel	30-31
	Savr	Sigir	21 aprel- 21 may	31-32
	Javzo	Egizak qiz	21 may- 21 iyun	31-32
	Saraton	Qisqichbaqa	21 iyun-21 iyul	31-32
	Asad	Arslon	21 iyul-21 avgust	31-32
	Sunbula	Boshoq	21 avgust-21 sentyabr	30-31
	Mizon	Tarozi	21 sentyabr- 21 oktyabr	30-31
	Aqrob	Chayon	21 oktyabr-21 noyabr	29-30
	Qavs	Yoy	21 noyabr-21 dekabr	29-30
	Shadiy	Tog‘ echkisi	21 dekabr-21 yanvar	29-30
	Dalov	Qovg‘a	21 yanvar-21 fevral	29-30
	Xut	Baliq	21 fevral 21 mart	29-30