Qurilish iqtisodiyoti

rasm. Qurilish ishlab chiqarishi jarayoniga kapital qo`yilmalar doiraviy aylanishi

Vaqt va makon bo`yicha takror ishlab chiqarish jarayoni barcha elementlarining o`zaro harakat darajasi qanchalik katta bo`lsa, qurilish iqtisodiy samaradorligi ham shuncha yuqori bo`ladi.
Qurilish jarayonining iqtisodiy mohiyati, uni amalga oshirish bilan bog`liq sarf-xarajatlar bilan ifodalanadi. Obyektlar barpo etish borasida qurilish korxonalarining ishlab chiqarish xo`jalik faoliyati bilan bog`liq xarajatlari bir vaqtning o`zida sodir bo`ladigan va joriy xarajatlarga bo`linadi.
Bir vaqtning o`zida sodir bo`ladigan xarajatlarga qurilish tashkilotlarining asosiy fondlarni yaratish yoki sotib olish xarajatlari hamda tugallanmagan qurilish aylanma mablag`laridagi moddiy zaxiralar qiymati kiradi. Joriy xarajatlar, bu qurilish korxonasining obyektlarni yaratish bilan bog`liq bevosita va bilvosita barcha xarajatlari hisoblanadi: ish haqi, qurilish materiallari, amortizatsion ajratmalar va boshqa xarajatlar. Joriy xarajatlarning umumiy yig`indisi qurilish-montaj ishlarining tannarxini tashkil qiladi.
Qurilish tarmog`ining turli mahsulotlarni ishlab chiqarish, taqsimlash hamda xizmatlar ko`rsatish bo`yicha milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoq va sohalari bilan iqtisodiy aloqalari tarmoqlararo aloqalar hisoblanadi.
Qurilish moddiy ishlab chiqarish tarmog`i sifatida boshqa tarmoqlardan farqli ravishda qator o`ziga xos xususiyatlarga ega.Tarmoq xususiyatlari, uning pirovard mahsuloti, mehnat sharoitining o`ziga xosligi, qo`llanilayotgan texnika va texnologiya, ishlab chiqarishni tashkil etish, boshqarish va moddiy-texnika ta`minotlar xarakteri bilan izohlanadi. Ko`rsatilgan xususiyatlar umumiy va maxsus turlarga bo`linadi.
Qurilishning umumiy xususiyatlari quyidagicha:
Qurilish ishlab chiqarishi va pirovard mahsulot xarakteriga ko`ra noturg`un va vaqtinchalik bo`lib, ularning bir tipda emasligi.
Obyektlar ekspluatatsiyaga topshirilishi bilan qurilish-montaj ishlari hamda ishlab chiqarish vositalari yangi o`zlashtirilgan qurilish joyiga ko`chiriladi. Qurilishda ish joylari, mashina-mexanizmlar, asbob-uskunalar, mehnatning texnik va texnologik jihatdan ta`minlanganligi - ko`chma, qurilish mahsuloti esa - ko`chmas hisoblanadi. Shuningdek, qurilish tarmog`i mahsulotlari jamiyatga uzoq davrlarga, ya`ni bir necha o`n yillar xizmat qilishga mo`ljallangan.
Qurilish jarayoni tarkibiga kiruvchi barcha operatsiyalarning texnologik jihatdan bir-biriga bog`liqligi.
Qurilishda qurilish-montaj ishlari boshlanishiga qadar vaqtinchalik ishlab chiqarish-maishiy va ma`muriy-xo`jalik binolari barpo etiladi hamda muhandislik kommunikatsiyalari, уо`l, elektr uzatish liniyalari va boshqalar o`tkaziladi. Ushbu ishlar o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`lgan tashkiliy va qo`shimcha xarajatlar talab qiladi. Shu bilan birgalikda qurilish muddatining uzoq davomiyligi xo`jalik faoliyatidagi aylanma mablag`larni tugallanmagan qurilishga sarflanishiga olib keladi. Qurilishning me`yordan ortiq davom etishi va keyinchalik texnologik jarayonning takomillashuvi yangi texnika va texnologiyalarni hisobga olgan holda qurilishning borishi to`g`risida oldin qabul qilingan qarorlarni qayta ko`rib chiqishga olib keladi. Qurilish ishlab chiqarish texnologiyasi, uning alohida jarayonlarining qat`iy ketma-ketlikda bajarilishini talab qiladi: bitta ish jarayonining tugallanishi boshqa jarayonning boshlanishidan oldin bo`lishi kerak. Shu bilan birgalikda qurilish jarayonini fazoviy jihatdan joylashtirish mumkin emas, shuningdek ishchi xodimlardan ularning ixtisosligi va malakalariga muvofiq ravishda bir vaqtning o`zida foydalanish tegishli qiyinchiliklarni tug`diradi.
Qurilish-montaj ishlari murakkabligi va turlari bo`yicha ular o`rtasidagi nisbatning noturg`unligi.
Pirovard qurilish mahsulotini yaratishda turli tashkilotlarning qatnashuvi.
Sanoatda kooperatsiyaning istalgan darajasida pirovard mahsulotni bitta bajaruvchi ishlab chiqaradi va sotadi. Obyektlar qurilishida esa bir vaqtning o`zida bir necha qurilish-montaj tashkilotlari qatnashadi (bosh pudratchi, subpudratchilar). Ushbu tashkilotlarning har biri qurilish mahsulotining ma`lum bir qismlarini bajaradi.
Qurilish milliy iqtisodiyotning barcha tarmoqlari, ayniqsa sanoat bilan chambarchas bog`langan. Qurilish hajmining oshishi, bir tomondan uni texnik va texnologik jihatdan ta`minlovchi sanoat tarmoqlari rivojlanishiga, ikkinchi tomondan esa milliy iqtisodiyotning boshqa tarmoqlari uchun pudrat shartnomasi asosida qurilish-montaj ishlarining bajarilishiga bog`liqdir. Qurilish tashkilotlari buyurtmachilar faoliyati bilan mustahkam bog`langan. Bir qancha tarmoqlar qurilishga nisbatan ham ta`minlovchisi, ham qurilish mahsulotining iste`molchisi sifatida faoliyat yurgizadi. Qurilish material jihatdan ko`p talab qiladigan tarmoq hisoblanadi. Pirovard qurilish mahsulotini olish uchun mazkur tarmoqqa 70 tadan ortiq milliy iqtisodiyot tarmoqlari qurilish materiallarini yetkazib beradi.
Qurilish ishlarida iqlim va mahalliy shart-sharoitning roli.
Qurilishda mavsumiylikning yo`qotilishiga qaramasdan, qish mavsumida ham obyektlar qurilishi bo`yicha tadbirlarning bajarilishi talab qilinadi. Bir xil tipdagi binolarning turli hududlarda qurilishi har xil moddiy resurs xarajatlarni talab qiladi. Qurilish sharoiti ko`pincha hududning seysmik holati. yer relefi, gruntlar geologik tuzilishi, yer osti suvlari mavjudligi, qurilish maydoniga konstruksiya va materiallarni yetkazish uslublari orqali aniqlanadi.
Qurilish ishchilari sanoatning boshqa tarmoqlaridagi ishchilariga nisbatan ko`pincha iqlim sharoiti ta`siriga duch keladi. Ushbu xususiyat yilning eng qulay davrlariga katta kuchlar sarflanishini talab qiladi. Shu sababdan asosiy qurilish, montaj va ta`mirlash-qurilish ishlariga mehnatning me`yoriy shart-sharoitidan chetga chiqishlarni hisobga oluvchi tuzatish koeffitsiyentlar kiritiladi.
Qurilishning maxsus xususiyatlari qurilayotgan obyektlarning turli- tumanligi bilan bog`liqdir. Ular quyidagilardan iborat: sanoat, uy-joy, ijtimoiy-maishiy, transport, qishloq xo`jaligi, melioratsiya va suv xo`jaligi, magistral quvurlar, elektr uzatish liniyalari.
Sanoat binolari qurilishi ularning ajratilgan joyga to`planishi va obyektlarning murakkabligi bilan xarakterlanadi. Bitta joydagi ishlar bir yildan ortiq olib boriladi. Nisbatan uzoq muddatli sanoat obyektlarini qurish bilan band bo`lgan tashkilotlarda ishlab chiqarish vositalarining ko`chib yurishi kam ta`sir ko`rsatadi. Ushbu qurilish korxonalarida kadrlar tarkibi esa bir muncha barqaror hisoblanadi.
Transport, qishloq xo`jaligi, melioratsiya va suv xo`jaligi, magistral quvurlar va elektr uzatish liniyalari obyektlarini qurish esa quyidagi xususiyatlarga ega: bitta joydagi ishlar hajmining unchalik katta emasligi, bir-biridan har xil masofalarda joylashgan turli obyektlarda ishlarni olib borish zaruriyati, shuningdek yangi o`zlashtirilgan maydonlarda u yoki bu obyekt va inshootlar qurilishida ishchi xodimlarning ko`chib yurishi.
Uy-joy va ijtimoiy-maishiy obyektlarni qurish esa kompleks qurilishlar ketma-ketligi va navbatiga qat`iy rioya qilinganlik bilan xarakterlanadi. Shuningdek, uy-joy massivlari bilan bir qatorda уо`l, suv ta`minoti tizimi, elektr ta`minoti, issiqlik tarmog`i, maktab va maktabgacha tarbiya muassasalari, savdo-sotiq, madaniyat va maishiy xizmat ko`rsatish obyektlari ham qurilishi kerak. Ushbu obyektlarni qurish talablariga amal qilmaslik sanitariya hamda shahar normalari va qoidalarining buzilishiga olib keladi. Ijtimoiy ahamiyatga molik obyektlarni barpo etish qurilish korxonasi texnikasi, asbob-uskunalar. brigada va qurilish ishtirokchilarining doimiy ravishda ko`chib yurishi bilan xarakterlanadi. Qo`shimcha vaqt, moliya va moddiy xarajatlar esa qurilish tashkilotlari faoliyati samaradorligining pasayishiga olib keladi.

3.