Редаксийа щейяти
Yüklə 2,79 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
67 XIX – XX əsr rus elmi mənbələrinə və son dövr arxiv materilallarına əsasən Naxçıvan ərazisində istiqamət bildirən sözlər qoşulmuş aşağıdakı yer adları mövcud olmuşdur (2, 261- 316): Baş Camaldın / Ayaq Camaldın, Baş Anzır / Orta Anzır / Dib Anzır, Orta Kənd, Aşağı Hacıvar / Hacıvar Yuxarı, Aşağı Uzunoba / Yuxarı Uzunoba, Aşağı İrəmeşin / Yuxarı İrəmeşin, Aşağı Əndəmic / Yuxarı Ədəmic, Aşağı Əylis / Yuxarı Əylis, Aşağı Aza / Yuxarı Aza, Aralıq Kalba Əli xan, Aralıq Məhəmməd Əli bəy, Vəng / Güney vəng, Aşağı Danzik / Yuxarı Danzik, Aşağı Canı / Yuxarı Canı, Aşağı Məzrə / Yuxarı Məzrə, Aşağı Buzqov / Yuxarı Buzqov, Aşağı Daşarx / Yuxarı Daşarx, Aşağı Yaycı / Yuxarı Yaycı, Aşağı Aralıq / Yuxarı Aralıq, Aşağı Qışlaq / Yuxarı Qışlaq, Aşağı Ləkətağ (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti) , Aşağı Nehrəm (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti) , Baş Dizə (Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti) İlk baxışdan istiqamət bildirən sadə adlandırma kimi görünsə də, əslində bu adlandır- manın xalqın təfəkkürünə söykənən əsasları vardır. Belə ki, dünya xalqlarının müxtəlif istiqa- mət müəyyənləşdirmə təcrübələri bizə məlumdur. Məsələn, Misirdə cənub, iudeylərdə şərq, Mesopatamiyada və etrusklarda cənub istiqaməti müəyyənləşdirmək üçün əsas sayılırdı (5, 86). Türk toponimikasında, həmçinin türk dünyasının bir hissəsi olan Azərbaycan toponi- mikasında istiqamət bildirən aşağı, yuxarı, orta, baş, ayaq, qabaq, dal, dib, aralıq kimi söz- lərlə sabitləşmiş yer adlarına tez-tez rast gəlinir. Bu sözlərin hər birinin işlənmə məqamı və funksiyası vardır. Məsələn, şimal, cənub, şərq, qərb, uzaq, yaxın kimi sözlər Azərbaycan to- ponimikasında konkret yer adı deyil, istiqamət bildirir və lüğətdə toponim kimi öz əksini tap- mır: Şimali Azərbaycan, Cənubi Azərbaycan, Qərbi Azərbaycan və s. Dal, qabaq, dib və s. bu kimi sözlər isə nisbətən kiçik həcmli toponimlərdə, yəni mikrotoponimlərdə - məhəllə, küçə adlarında müşahidə olunur. Məsələn: Dal Qoltuq, Qabaq Həsənabad və s. Azərbaycan, həmçinin Naxçıvan ərazisində daha çox rast gəlinən toponimlər isə aşağı və yuxarı sözləri qoşulmuş toponimlərdir. Bu adlandırmanın nəyə nəzərən aşağı və ya yuxarı şəklində olması maraq doğurur. M.Murzayevin də qeyd etdiyi kimi, bu tip adlandırmalar həm coğrafi istiqamətə, həm də yerli əlamətlərə görə ola bilər. Bu məsələni aydınlaşdırmaq üçün Naxçıvan ərazisində yerləşən konkret yer adlarına müraciət edəcəyik. Çünki Naxçıvan türk coğrafiyasının bir hissəsi kimi bu torpaqlarda türk təfəkkürünün izlərini yer adlarında saxlamaqdadır. Yuxarıda qeyd etmişdik ki, müxtəlif xalqların istiqaməti müəyyənləşdirmə üsulu da fərqlidir. Türk xalqlarında günəşin çıxdığı istiqamət əsas götürülürdü. Türklərin təfəkkürünə görə Şərq – qabaq, Qərb – arxa, Cənub - yuxarı, Şimal – aşağı sayılırdı. “Şərq türklərdə müsbət keyfiyyətləri əks etdirirdi. Bu, günəşin çıxdığı istiqamətdir. Qərb tərəf isə üfüqi xətt üzrə orada daima batan günəşlə əlaqələndirilirdi... Cənub və Şimal türklərdə bir-birinə qarşı qoyulur. Üzü çıxan günəşə tərəf dayandıqda şimal – sol tərəf, cənub isə - sağ tərəf hesab olunur. Əgər məkan şaquli xətt üzrə müəyyənləşdirilirsə, onda cənub – “yuxarı”, şimal isə “aşağı” kimi əks olunur” (8). Bu fakt M.Kaşğarinin divanında da öz əksini tapmışdır. O, Çin sözünü izah edərkən Çinin 3 hissədən – yuxarı, orta və aşağı Çindən ibarət olduğunu yazır. Tədqiqatçılar onun təsvir etdiyi yuxarı Çinin indiki Şərqi, aşağı Çinin isə Qərbi Çin olduğu qənaətinə gəlmişlər. O “yokarı” və “koyı” sözlərini işlədir ki, bu da “aşağı” və “yuxarı” deməkdir. Onun dünya xəritəsi də şərqə isitiqamətlənib (5, 86). Bu məsələ ilə A.K.Kononov da məşğul olmuşdur. O, türklərdə 4 istiqamət tipi müəy- yənləşdirmişdir: 1) üzü şərqə; 2) günəş zenitdə olarkən üzü günəşə; 3) qütb ulduzuna tərəf; 4) |