Rəyçi və ön sözün müəllifi: Əziz ƏLƏKBƏRLİ

ANADOLU AŞIQLARININ TÜRK

MƏDƏNİYYƏTİNDƏ YERİ*
Türk mədəniyyətinin qədim bir sahəsi olan saz-söz sənə­tininin türk milli mədəniyyətin kökündə dayan­dığını musiqi və folklor araşdırıcıları isbatlamışlar. Türk dün­ya­sının zəngin mə­də­niyyəti ilə bağlı olan saz-söz sənəti əsrlər boyu türklərin güclü sənət tribunası olmuş, türk milli-mə­nəvi dəyərlərinin bir qismi də saz-söz sənətində qorunub yaşamışdır.

Tarixi qədimlərə söykənən “qopuz” , “bağlama” adla­nan saz təkmilləşərək “cürə” sazdan “tavar” saza, “tavar” saz­dan da­ha iri saz olan “ustad saza”, daha doğrusu, üçtel­lidən on iki telliyə qədər saz növünə dönüşmüşdür. Saz həm də türklərin musiqi mədə­niy­yətindən xəbər verir. Bu mə­dəni alətdə onlarla aşıq havasının ça­lınıb günümüzə qədər gəldiyi təsbit edil­mişdir. Aşıq havaları yeni aşıq tərzli şeir növlərinin də yaran­masına səbəb olmuşdur. Sazın aşıq ifaçılıq sənətinə verdiyi töhfələr, aşı­ğın ifaçılığında yaranan musiqi rəngarəngliyi, sazın aşıq termi­nologiyasına məxsus adları, saz-söz sənətində yeni-yeni hava­ların yaranıb zən­ginləşməsi, saz-söz sənətində özünə xas geyim-kecim xalqın qədim mədəniy­yətindən, etnoqra­fi­yasından xəbər verir və türklərin milli kim­liyində müstəsna rol oynadığını əsas­landırır. Sazın müşayiətilə ortaya çıxan aşıq sənətinin musiqi, şeir, rəqs, aktryorluq və ifa­çılığı əhatə etməsi aşıq sənətinin özü­nəxas özəlliyini ifadə edir.

Aşıq sənəti mədəni və milli dəyərlər baxımından xüsusi bir tarixi missiya daşıyan qaynaqları ilə qədim bir tarixə malikdir. O, mükəmməl bir tarixi mərhələ keçmiş, ozan­lıqdan başlayaraq gü­nümüzə qədər ortaq Türk mədəniyyətini yaşat­mışdır. Qədim əc­dad­larımızın yaratdığı ozan aşıq mədəniy­yə­tinin təməli İslam di­ni­nin qəbulundan öncə atılmışdır. İsla­miyyətdən əvvəl də, sonra da Türk millətinin səsi olan ozan­ların yaratdığı mədə­niyyət XIII-

XIV və hətta XVI əsrə qədər “ozan” adıyla davam etmiş, sonrakı

------------------------------

* May 2013-cü ildə Sarayevo şəhərində keçirilən “Türk dili”simpoziumuna Türkiyə türkcəsi ilə təqdim olunmuş məqalənin Azərbaycan dilində mətnidir.

mərhələdə “ozan” məf­humu “aşıq” məfhumu ilə əvəz olun­mağa başlamışdı. Ozana məxsus bütün yaradıcılıq ənə­nə­lərinin üzərini yeni məzmunda davam etdirən aşıqlar orta əsrlərin bir çox təriqət görüş­lərindən, bütün­lükdə isə əzəmətli İslam dəyər­lərindən bəhrə­lənməklə qüd­rətli bir mədəniyyət yaradaraq ümumtürk mədə­niyyətində əhəmiyyətli bir yerə sahib olmuşlar.

Sazlı-sözlü dastan ənənlərinə əsaslanan türk ozan-aşıq­larının Anadolu təkkələrində söylədikləri milli vəznli sadə və səmimi ilahilər xalq tərəfindən rəğbət və ehtiramla qar­şılanmış onlar xalqın gözündə haqq aşığı kimi dəyər qa­zanmışlar. Odur ki, ozanın aşığa, başqa bir deyişlə, haqq aşığına çevrilmə beşiyi Anadolu olmuşdur, desək, səhv olmaz.

XI əsrdən kütləvi şəkildə Anadoluya gəlməyə başlayan oğuz türkləri arasında əlisazlı ozanlara ordugahlarda, sa­ray­larda bəylər, sultanlar yanında çox böyük ehtiram gös­tərilmiş, onlar başa çəkilmişlər.

Ozanlar zəfərləri və xalqın ortaq duyğularını dilə gətirən milli heca vəzni ilə yazdıqları şeirlərini əllərində sazları elbəel, yurd­bayurd gəzərək çalıb-oxuyan, türk dün­yasının ata şairi, Os­manlılar arasında ikitelli adı ilə anılan qopuz isə ata yadigarı olan ən qədim türk sazıdır. XV-XVI əsrə qədər milli türk şeirinin təm­silçiləri olan ozanlar əllərində sazları və heç bir zaman itirmə­dikləri milli şəx­siy­yətləri ilə ümumtürk mədə­niyyətini, milli türk şeirini əsrlər boyu yaşadaraq günümüzə gətirən xalq aşıqlarıdır. Onların yaradıcılığında xalq həyatının bütün əlamətləri, xalqın tarixi və mədəniyyəti, milli-mənəvi dəyərləri bütün əlamətləri ilə əks olunmuşdur. Bu sənət mahiy­yətcə Türk dünyasının şə­riksiz ortaq dəyəridir. YUNESKO-nun qeyri-maddi mədəni irsin qorun­ması üzrə Komitəsinin 2009-cu il 30 oktyabarda Azərbaycan aşıq sənətini YUNESKO-nun qeyri-maddi irs siyahısına daxil etməsi Türk dün­yasının şəriksiz ortaq dəyərinin önəmini bir daha vur­ğulayır və bu sənəti var edən, onu yaşadan, nəsildən-nəslə ötürən aşıqların – el sənətkarlarının yaratdıqları poetik irsin mədə­niyyətdəki yerinin dərinliyini göstərir.

Bu məqalədə əsrlər boyunca Anadolu torpaq­la­rında yetişən müdrik, ağsaqqal, idrak sahibi olan türk aşıq­larının türk mədə­niyyəti, türk tarixi, türk etnoq­rafi­ya­sındaki yeri, Anadolu aşıq­larının ümumaşıq poeziyasına verdiyi yeni mövzu və məz­munu incələməyə çalışdıq. Bu baxımdan, XIII əsrdə Anadoluda türkün sənət beşiyi ba­şın­da duran Yunus Əmrədən başlayaraq Pir Sul­tan, Qara­caoğlan, Aşıq Gövhəri, Dadaloğlu, Aşıq Şenlik, Aşıq Vey­səl, Murad Çobanoğlu, Ozan Arifə qədər əsr­lərin yetiş­dir­diyi bir çox türk aşığının yaradıcılığında görülən türk kulturoloji milli-mənəvi dəyərləri incələməyə cəhd etdik.

Anadolu aşıqlarının saz-söz sənətinin türk dünya­sın­dakı mədəni kimliyinin mühüm rolunu ilk əvvəl onların türk­cəni qo­rumasında gördük. Türk aşıqları əsrlər boyunca xalqın danış­dığı türkçəni şeirlərində istifadə edərək milli şeir nümunələri mey­dana gətirmişlər. Bu şeirlərdən istifadə saf türkcəni nə­sildən-nəslə ötürərək xalq şeiri dediyimiz zəngin bir xəzinə meydana gətirmişlər. Türk millətinin mənəvi dəyərlər toplusu olan arı türkcə əsrlər boyunca türk aşıqlarının şeirlərində yaşadıqları ən böyük sərvətdir. Bu qiymətli sərvətin ən gözəl örnəkləri türk aşıqlarının şeirlərində mövcuddur:
Ala gözlərini sevdiyim dilbər,

Mən gözəl görmədim səndən ziyadə.

Bilməm hurimisin, göydənmi endin?

Bu gün gözəlliyin dündən ziyadə.

(Aşıq Qaracaoğlan)

Bu gün mən bir bağa girdim

Nə bağ duydu, nə bağbançı,

Gülün şəftalisin derdim

Nə bağ duydu, nə bağbançı,
Səhərin dan yeri atdı

Bülbül əlvan-əlvan ötdü.

Gövhəri yükünü tutdu,

Nə bağ duydu, nə bağbançı,

(Aşıq Gövhəri)
Məmləkətə dasdan oldum

Yarım məni bəyənmədi

Eşten oldum, dostdan oldum

Yarım məni bəyənmədi

Nə söyləsəm dəli dedi

Meyvə verməz çəlı dedi.

Açma mənə qolu dedi

Yarım məni bəyənmədi.

(Aşıq Veysəl)
Türk aşıqlarının zəngin xüsusiyyətlərindən olan milli vəzndə sadə səmimi şeirləri türk mədəniyyətində önəmli yerə sahibdir. XIII əsrdən başlayaraq Anadolu təkkələrində milli vəzn ilə sadə və səmimi ilahilər yazan Yunus Əmrə, Aşıq Paşa, Əşrəfoğlu Rumi ki­mi xalq şairləri xalq tərə­fin­dən rəğbət və ehtiramla qarşılan­mışdır. Sonrakı əsrlərdə yetişmiş Aşıq Ömər, Qaracaoğlan, Aşıq Gövhəri, Aşıq Seyrani, Tokatlı Nuri, Dadal­oğlu kimi aşıqlar xalq dilinin incəliklərini və gözəlliklərini bütün təravəti ilə şeirə gətir­dilər. Onların milli heca vəz­nində qoşma, varsağı, səmai şəkillə­rində yazdıqları şeirlərin türk milli mədəniyyətində ayrıca yeri var:
Buna fələk derlər, fələk

Nə aman bilir, nə dilək.

Axır ömrümüzü həlak,

Etmədən bir dəm sürəlim.

(Qaracaoğlan)
Badi-səba mənim xəsbi-halimdən

Varıb nazlı yarə dedin, nə dedi?

Cünunu-aşk ilə aşıq-i şeyda

Gəziyor avarə dedin, nə dedi?

(Dərdli)

Daşdın yinə, dəli könül,

Sular kimi çağlarmısın?

Axdın yenə, qanlı yaşım,

Yollarımı bağlarmısın?

(Yunus Əmrə)

Ala gözlərinə qurban olduğum,
Üzünə baxmağa doyamadım mən.
İbrət üçün gəlmiş derlər cahana
Nöqtədir bənlərin, sayamadım mən.

(Aşıq Ömər)

İstər ixtiyar ol, istər növcavan
Bu dünyada baki qalan öyünsün
Maraqsız, fikirsiz, qəmsiz, efkarsız
Hər zaman şad olub gülən öyünsün.

(Aşıq Şenlik)

Göründüğü kimi, xalq arasında danışılan təmiz türkcədən istifadə edərək türk aşıqları türk mədəniyyətini içində yaşadan yetkin əsərlər ərsəyə gətirmişlər.

Türk aşıqlarının şeirlərində ifadə etdik­ləri vətən mövzusu ənənəvi türk mədəniyyətində ana mövzu olmuşdur. Türkün da­şını, dağını, obasını, yay­lasını sevərək tərənnüm edən türk aşıqları bir vətən dili meydana gətirmişlər. Bu dillə türk xalqı­nın həyat tərzi əks olunan dağlar təriflənir, dağın müqəddəsliyi, önəmi gös­tərilir. Vətənin bir parçası olan hər qarış torpaq, bu tor­­­paq­da olan şəhər, qəsəbə, kənd, türk aşıqlarının dilində önəm­li milli mədəniyyəti ifadə edir:

Kokuyor burnuma Sivralan köyü,
Sərindir dağları, soyuqtur suyu.
Yar məndil göndərmiş yadigar deyü
Gözünün yaşını sil deyü yazmış.

(Aşıq Veysel)

Çıxarım Bozok dağına
Avşar eli görünürmü?
Allah bir de, işi iki
Getdi, amma gəlinirmi?

(Dadaloğlu)

Dumanlıdır Aladağın alanı

Ortasında sarı çiçək savranı.

İgid durağı da arslan yatağı

Dilbərlərin həp də böylə olamı?

(Dadaloğlu)
Dağlar vətən coğrafiyasını bildirən ən gözəl mənzərə ol­maqla, bir yaşayış məskəni, vəfalı dost, tanrıya yaxın bir məs­kəndir türk aşıqlarının dilində.

Başına bir hal gəlirsə,

Dağlara gəl, dağlara.

Səni saxlar, verməz ələ

Dağlara gəl, dağlara

(Aşık Gövhəri)

Türk aşıq şeirində vətən toprağında mövcud dağların adları sevilərək şeirə gətirilir. Bu dağlar vətənin tarixi coğra­fiyasının bir parçası kimi tərənnüm edilir.

Dadaloğlu şeirlərində Kozan, Çiçək, Aladağ, Çavur dağ­ları, Bozok dağı, Akdağ, Erciyes kimi dağ isimlərini dilə gətir­məklə sanki Anadolu coğrafiyasının xəritəsini çəkir:

“Çıkarım Bozok dağına”

“Devretdim Akdağı Bozoka düştüm”

“Axır dağdan gördüm Maraş ilini”

“Erciyes karşıdan yaman görünür”

“Səndə bir gümanım var, Çiçək dağı”

“Dumanlıdır Aladağın dumanı”

“Gavur dağlarının başı dumanlı”

“Namlı namlı qar istəsən

O da Çiçək dağında olur”

(Dadaloğlu)

Eləcə də Pir Sultanın şeirlərində adı keçən Yıldız dağı, “Koroğlu”da Çamlıbel, Ercisli Emrahda Ağrı dağı, Aşıq Kemali Bülbüldə Mamur dağı, Karadağ kimi dağların adları türk coğ­rafiyasının bir simvoludur. Eyni zamanda türk mədəniy­yə­tində önəmli yeri olan bir sığnaq və məskəndir.

Koroğluyam arxa verdim dağlara – deyən Koroğlu kimi qəhramanların qalası da dağ­lardır.

Anadolu aşıqları saz-söz sənətinin türk mədə­niy­yə­tində mü­hüm rolu olmuş qaynaqlarından biri aşıqların yazdıqları “Şair­namə”lərdir. Məlumdur ki, türk saz şeirinin birinci yazılı qay­nağı “cünq”lərdir. Digər sözlü qaynaqlar ara­sında “Şairna­mə”lər önəmli yer tutur. Bunlar tarixdə yaşamış şairlər və aşıqlar haq­qında məlumat verir, onların türk mədəniyyəti haq­qında düşün­cələrini əks etdirir.

Prof. Şükrü Elçin “Şairnamə”ləri belə qiymətləndirir:

“Şairnamə”lər, ümumiyyətlə, xalk şairlərinin tərcümeyi-halına işıq tutan məlumatları içinə alan mənzumələrdir. Bu mənzumələr heca vəzni ilə söylənmiş və yazılmış əsərlərdir. Şairlərin müasirləri ilə özlərindən əvvəl yaşayan sənət­karların adlarına, sənətlərinə, dövrlərinə, məmləkətlərinə, bağlı olduq­ları təriqət, zümrə və ya siniflərə dair məlumatlarla bəzənən bu şeirlər bir baxıma divan ədəbiyatının təzki­rə­lərini xatırladır”.

“Şairnamə”lərdə sözü gedən aşıqlara dair məlumatlar bir yerə gətirildiyində aşiqin yaşadığı dövr, müasirləri və bəzi xü­susiyyətləri haqqında məlumat əldə edilə bilər. Sənətkarlıq baxı­mından “Şairnamə”lər, ümumiyyətlə, milli heca vəzninin on bir heca ölçüsüylə, nadir hallarda da səkkiz heca ilə yazılır.

İlkini XVII yüzildə Aşıq Ömərin yazdığı “Şairnamə”də türkü və qoşmaları ilə bilinən bir çox xalq ozanları xatır­lanır, onların “nam-ü nişanı” göstərilir. XVII yüzillikdə Aşıq Ömərdə gördüyü­müz “Şairnamə” yazma ənənələri son­ra­kı əsrlərdə də davam et­mişdir. Fəryadi, Həsrəti, Qul Qazi, Səfil Səlimin “Şair­namə”ləri türk mədəniyyətində izi olan Anadolu aşıqları haq­qında məlumat verir. Bunun nümunəsini aşağıdakı “Şair­na­mə”­də görmək olar. Bu “Şairnamə”də türk ədəbiyyatında xid­məti olan bir çox şairlərin adı çəkilir, onların türk mədə­niyyətinə xidməti xatırlanır:
Mən aşiqəm, – deyə аh etmə könül,

Dağlarda duman var sən, n olacaqsın

Çağlar Hak dilincə Haqqa çağırır

Şad Murat Umman var sən n olacaqsın.