Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

Ikkinchi holda esda olib qolish ancha samarali bo’lganligi aniqlangan. A.A.Smirnovning o’tkazgan tajribalari shuni ko’rsatadiki,masalan ,tekstning to’zib chiqilgan rejasiga asoslangan yodlash rejaga asoslanmagan yodlashdan ikki baravar salmokliroq ekan. Yodlash jarayonida takrorlash bilan materialni faol esga tushirishga intilishni bir-biri bilan almashtirib turish tavsiya qilinadi. Berilgan vaqt teng bo’lgan sharoitda bu usul faqat takrorlashga asoslangan (V.S.Ivanova)yodlashdan 30-40 foiz samaraliroq bo’lib chiqdi.
Ma'lumki, o’quv materialini ma'nosiga tushunib esda olib qolish faqat zarur bo’libgina kolmasdan shu bilan birga mehaniq esda olib qolishdan beqiyos darajada samaraliroqdir. Bu urinda ham o’qituvchining qanday yo’l tutajagi aniq va ravshandir. O’quvchi naqadar ulgayib borgan sari uning aqliy faoliyatida ma'nosiga qarab esda olib qolish shu qadar muhim rol' uynaydi. Maktab yoshida xotirani rivojlantirishning umumiy yo’nalishi shundan iboratki. O’quvchi o’zining mnemik funktsiyasini asta-sekin egallab boradi, bu funksiya ixtiyoriy ya'ni uyushgan, tartibga solinadigan va boshqariladigan bo’lib qoladi. Ta'lim jarayonida analiz va sintezning ancha rivojlangan formalariga sekin asta o’tiladi. Bunda o’qituvchining yo’lga soluvchi, o’quvchilar tomonidan qilingan analiz va sinteznitashkil etuvchi, tartibga soluvchi va nazorat qiluvchi so’zi hal qiluvchi rol o’ynaydi.
O’quvchilar o’zlashtiradigan o’quv fanlari narsa va hodisalarning muhim belgilari haqidagi umumlashgan bilimlar bo’lgan ilmiy tushunchalar tizimidan iboratdir. Fanni o’zlashtirish, xususan, o’quvchilarda tegishli tushunchalarni tarkib toptirishdan iboratdir. Lekin biz hozirgina qayd qilib o’tganimizdek, bir qancha hollarda bu tushunchalar haqiqiy umumlashtirishlar asosida emas. Balki jo’ziy masalalarni biror umumiy tamoyilga boglash(qonundan tashqari umumlashtirishlar) asosida tarkib topadi.
Ikkinchidan bu erda o’quvchining hissiy idrok qilish xarakteri tasir etadi. Bola bita rasm yoki chizma tasiri otida bevosita idrok qilgan yoki tasavvur etgan belgilar muhim belgilar darajasiga ko’tariladi. Biroq bir tushunchani tasodifiy, muhim bo’lmagan belgilarsiz tasvirlab bo’lmaydi, umuman qo’lni, umuman mevani.
Baliqni va xokazolarni tasvirlash mumkin emas umuman uchburchakni tasvirlab bo’lmaydi – uchburchak hamisha muayan burchaqlarga, tomonlarga ega bo’lgan, tekislikda malum tarzda joylashgan butunlay konkret uchburchakdan iboratdir.
Masalan, tashqi burchakning kattaligi haqidagi teoremani isbot qilish vaqtida garchi gap har qanday uchburchak va uning har qanday tashqi burchagi haqida borsa ham, o’quvchilar isbot qilishni muayyan, konkret xususiy uchburchak asosida o’zlashtiradilar. Tushunchalar hosil bo’lishida bevosita hissiy ta'surootlar ta'siri shu kadar kattaki ba'zi hollarda biz bu ta'sirning so’z bilan ta'sir ko’rsatishdan (darslik tekstidan o’qituvchining tushuntirishidan) ko’ra kuchliroq ekanligini ko’ramiz. Agar ko’rgazmali tajriba bir xil bir tomonlama yoki sheklangan bulsa,u narsa yoki hodisaning muhim belgilarini bulaqlarga ajratish va umumlashtirishga tuskinlik qiladi,chunki o’quvchilarning diqkat etiborining aniq ifodalangan, lekin muhim bo’lmagan tasodifiy belgilarga jalb qiladi.
Shu sababli «to’g’ri chizik hamisha gorizontaldir»; «tashqi burchak hamisha utmas burchak bo’ladi»; «qo’l-qaddi bukilgan azob shekkan odam»; va hokozolar tipidagi keng tarqalgan xatolar kelib chiqqan.
Albata, aniqlangan faktlar maktab o’quvchilaridagi aynan shunday noto’g’ri umumlashtirishlar, hatto tushunchalar qonuniy ravishda paydo bo’ladi, deb xulosa chiqarishga olib bormaydi.
Biz agar o’qituvchi tahlil va umumlashtirishlarning xato ekanligini ogoxlantirish uchun maxsus choralar ko’rmasa, ko’pincha qanday xollar yuz berishini ko’rsatib o’tamiz.
Bu choralar psixologlar aniqlab chiqqanidek ikki tomonlama xarakterga ega birinchidan, muhim bo’lmagan belgilarni o’zgartirish mumkin, buninguchun ko’rgazmali materialdarajada xilma xil qilish kerak, unda muhim bo’lgan belgilarning invariantligi (ya'ni doimiy belgilar bilan saqlanishi) mavjud bo’lgan xolda muhim bo’lmagan belgilar albata o’zlashtiriladigan bo’lsin.
Shu bilan birga to’g’ri umumlashtirishlarni ishlab chiqish uchun, E.N.Kabanova-Meller ko’rsatib o’tganidek o’quvchilar taklif qilingan misollarni taqqoslashlari va umumiy narsalarni shuningdek turlanadigan,o’zgarishi mumkin bo’lgan, turli ahamiyatga ega bo’ladigan narsalarni ajratib ko’rsatishlari lozim.
«Orol» degan tushunchani shakllantirib, kartadan orollarning katta va kichik turli shakllari orollar, tekis va toglik, atrofi ajratilgan va arxipelagdagi orollar qirg’oq yakinidagi va okean orollari bo’lishi mumkinligi ko’rsatsa bo’ladi. «Ildiz» degan tushunchani shakllantirib, rasmda ildizlarning har xil ko’rinishlarini –er osti va er usti, o’zun va qisqa o’k ildiz va sershox ildiz bo’lishini ko’rsatib berish kerak, albata, hamma vaqt ham variatsiyalarning barcha xillarini kamrab olish imkoni bo’lmaydi. Bunga alohida ehtiyoj ham yuk, chunki o’kuvchilarga hissiy tajribaning sheklanganligini tushuntirib berish, bu tajriba chegarasidan, albata chetga chiqish mumkinligini ko’rsatish muhimdir.
Ikkinchidan, o’qituvchi muhim bo’lmagan belgilarning variatsiyalari bo’lishi mumkinligini, bu variatsiyalarning tamoyilini va yo’nalishini ogzaki takidlab o’tish mumkin. Ba'zan bu shunday oddiy ko’rsatma ya'ni «to’g’ri burchakni to’g’ri ajratib ko’rsatish uchun uning faqat gradus ulchovigae'tibor bering va hamda uning qaerda va qanday joylashganligiga e'tibor bermang» qabilidagi konkret ko’rsatma bo’ladi. Tushunchani ochib berish vaqtida o’quvchilardan muhim belgilarnigina emas balki muhim bo’lmagan belgilarni hamda ularning ehtimol tutilgan variatsiyasini ham «merediananing yo’nalishi istagan – yuqoriga, pastga o’ngga chapga qaragan bo’lishi mumkin»; «suv ayrgich» har qanday va har qanday balandlikka ega bo’lishi mumkin») ko’rsatib berishlarini ham talab qilish kerak.
Ko’rsatish va tushuntirishni konbinatsiyalashtirish, albata, eng yaxshi natijalar beradi masalan, o’qituvchi «vertikal burchaklar» degan tushunchani kiritar ekan, bunday deydi: «vertikal burchaqlar faqat darslikda tasvirlanganidek bo’lishi shart emas, ular turli holatda turishi mumkin (doskaga chizib ko’rsatadi), burchaqlarning kattaligi ham turlicha bo’la oladi.» (namoish qilinadi).
4.Ta'limni shunday tashkil etish vazifasi qo’yilmokdaki, u o’quvchilarning aqliy taraqqiyotini maksimal darajada ta'minlay olsin.
Texnika taraqqiyoti va fanning tez sur'atbilan rivojlanayotganligi yosh avlodning umumiy ta'lim tayyorgarligi darajasida tobora ko’proq talablar qo’ymokda o’quv dasturlari va kurslarni qayta ko’rish zamonaviylashtirish zarur bo’lib qoldi. S.L.Rubnshteyn bilan B.G.Anan'ev birinchilar qatori umumiy aqliy rivojlanishni umumiy intelektni tadqiq qilish bilan shugullanishga davat etib maydonga chiqdilar. Masalan Anan'ev bu kategoriyalar odamning shunday murakkab psixik xususiyatlaridirki, o’qish va mehnatdagi muvaffaqiyat ana shu xususiyatga bog’liqdir, deb gapirdi.
Olim bu kategoriyalarni bilishga oid turli vazifalarning qo’yilishi va xal etilishi bilan bog’langan, ya'ni hodisaga eng muhim muljallovchi tavsifnoma bergan bo’lib ,bu tavsiyanoma uni hal etishning mumkin bo’lgan yo’llarini ko’rsatib berdi.
Yu.A.Samarin aqliy faoliyatning assotsiativ tabiatini tizimlilik tamoyili asosida tekshirar ekan, assotsasiyalarning tegishli darajaga birlashish xarakteriga qarabaqliy faoliyat darajalarini klasifikatsiya qilib chiqqan(lokal assotsiyalar darajasi-ayrim hodisalar o’rtasida, sheklangan-tizimli assotsatsiyalar darajasi-maktab kursining ayrimtemasi va bulimi chegarasida, ichki tizimli assotsatsiyalar darajasi - muayyan o’quv fani doirasida va bir qator o’quv fanlarining materialini birlashtiruvchi tizimlararo assotsasiyalar darajasi).
L.V.Zankov nuqtai nazari ham - qiziqish uygotadi. Uning uchun aqliy rivojlanish sohasida xal qiliuvchi narsa – o’z tabiyatiga ko’ra turli xarakterga ega bo’lgan xarakter usullarini muayyan funktsional tizimga birlashtirishdan iborat.
Masalan, kichik yoshdagi o’quvchilarga bir xil darslarda analiz qilib kuzatishni, boshqa darslarda (vaqt va mazmun jihatidan bir - biridan uzoqdarslarda) muhim belgilarni umumlashtirishni urgatganlar. Aqliy faoliyatning ana shu turli xarakterdagi usullarni bita tizimga, yagona analitik – sintetik faoliyatga birlashtirish ro’y bergan chogdagina aqliy rivojlanishdagi progress haqida gapirish mumkin.
Yuqorida bayon qilinganlar munosabati bilan aqliy rivojlanishning mazmuniga oid mezonlar (belgilar, ko’rsatgichlar) ro’yxatini N.D.Levitov keltirib o’tadi.