Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

Ma'lumki muamoli ta'lim protsessini to’rta asosiy zvenoga ajiratish qabul qilingan:
1) umumiy muamoli vaziyatni anglash;
2) uni tahlil qilish, konkret muamoni ifodalash;
3)muamoni xal qilish (gipotezalarni ilgari surish, asoslab berish, ularni izchil tekshirish);
4) muamoning to’g’ri xal qilinganligini tekshirish.
Muamoli-evristik ta'limning uchta darajasiga oid taklif qilingan sxema o’qituvchining o’quvchilarga qancha va qaysi zvenolarni berishga asoslanadi (biz keyingi ikkita zvenoni bita qilib birlashtiramiz, chunki bizning fikrimizcha, muamoni echilishini tekshirishini ham o’z ichiga olishi kerak: tekshirilgan echimgina haqiqiy echim deb xisoblanishi mumkin).
Ta'limning an'anaviy formasida o’quvchining o’zi muamoni ifodalab va xal qilib beradi (formulani yozadi. teoremani isbotlaydi va xokoza).o’quvchi esa o’qituvchi aytgan fikrni tushunishi va esda olib qolishi, ifodani, muamoni echish tamoyilini, muhokamaning borishini esda olib qolishi lozim. Muamoli ta'limning birinchi darajasi shu bilan xarakterlanadiki, o’qituvchi muamo qo’yadi, uni ifodalab beradi va muamoni xal qilish yo’llarini mustaqil ravishda izlashga o’quvchini yo’llab turadi.
Ikkinchi darajada shu bilan farq qiladiki,o’quvchida muamoni ham mustaqil ravishda ifodalash, ham uni xal qilish qobiliyati tarbiyalanadi o’quvchi esa muamoni faqat ko’rsatib beradi.
Nihoyat III bosqichda o’qituvchi muamoni xato ko’rsatib bermaydi ham: o’quvchi uni mustaqil ravishda o’zi ko’rishi lozim, uni ko’rgach, ifodalashi hamda uni qilish imkoniyati va usullarini tadqiq qilishi kerak. Natijada muamoni mustaqil ravishda ko’rish, muamoli vaziyatni mustaqil tahldil qilish, mustaqil sur'atda to’g’ri javob topish qobiliyati tarbiyalanadi.
O’quvchilarning aqliy faoliyatidagi faollikni rivojlantirishni o’qituvchining bergan topshiriqlaridan ragbatlangan harakatlardan masalalarni mustaqil qo’yishga, oldindan ma'lum bo’lgan yo’llar va usullarni tanlash bilan bog’liq bo’lgan harakatlardan masalalarni hal qilishni mustaqil izlashga, so’ngra muamolarni mustaqil ko’rish va ularni tadqiq qilish malakasini hosil qilishga o’tish sifatida xarakterlash mumkin. Tadqiqotchilik metodi - o’quv ishlarini shunday tashkil etishdirki undan o’quvchilar bilimlarga ega bo’lishning ilmiy metodlari bilan tanishadilar va ilmiy metodlarning o’zlari uchun qo’lay elementlarini o’zlashtirib, yangi bilimlarni mustaqil hosil qiladilar, izlanishni rejalashtirish hamda o’zlari uchun yangi bo’lgan bog’lanish yoki qonuniyatni ochish malakasini egallaydilar.
Muamoli metodni buning ustiga tadqiqotchilar metodini ta'limning universal metodiga aylantirib yuborish mumkin emasligi shak-shubhasizdir. Bu metod hali mustaqil fikr yuritish malakalarini hosil kilmagan ba’zi bir o’quvchilarga bir muncha qiyinlik qiladi(xolbuki boshqa o’quvchilar bu metodni bemalol o’zlashtirishlari mumkin; masalan bizning eksperementlarimiz ancha qobiliyatli o’quvchilar deyarli butun geometriya kursini o’zlari uchun; «kashf etib»olganlar).
Bundan tashqari u an'anaviy axborot-xabar beruvchi bayon qilishga qaraganda ko’proq vaqt oladi. Lekin bu keyingi holatni bo’rtirib yubormaslik kerak. Muamoli metodni joriy qilishning dastlabki bosqichlarida bekor sarf bo’lgan vaqt keyinchalik, o’quvchilarning mustaqil fikrlashi etarli darajada qanot yozgach o’z o’rniga kelib qoladi. Maktab ta'limi tajribasida har ikkala metodni ham garmonik tarzda uyg’unlashtirish zarur. Barcha qonuniyatlarni «qayta kashf etish» ga o’quvchilarni majbur qilmaslik kerak. Lekin har holda ko’rib chiqilgan metod mustaqil, ijodiy tafakkurni rivojlantirish jihatidan juda samarali metod ekanligini unutmaymiz. Bu esa har kimning fan taraqqiyoti jadallashib borayotgani bilan birgalikda mustaqil ravishda olga harakat qilishga imkon beradi. Shuning uchun ham psixologlar va pedagoglar turli yosh bosqichlarida, turli o’quv predmetlarida, o’quv kurslarining har xil bulimlarini o’tish vaqtini muammoli va tadqiqotchilik metodlarini qo’llanish imkoniyatlarini intensiv ravishda tadqiq qilmoqdalar.
Ta'limni individuallashtirish ustida maxsus to’xtalib o’tish kerak. Ta'limni individuallashtirish har bir o’quvchi individual(alohida), boshqalarga bog’liq bo’lmagan holda ta'lim oladi degan ma'noni bildirmaydi.(garchi tamoyil jihatidan shunday ta'lim bo’lishi mumkin bo’lsa ham). Xususan, dasturlashtirilgan ta'lim(epizod sifatida emas balki ta'lim tizimi sifatida) o’z tabiatiga ko’ra individuallashtirilgan. Ta'limni individuallashtirishning ma'nosi shuki, u o’quvchining individual – psixologik xususiyatlariga tayanadi, ana shu xususiyatlarni hisobga olgan holda quriladi. Shu nuqtai – nazardan sinfdagi oddiy ta'lim qanday ro’y berishini qarab chiqamiz. Sinf rivojlanishi va tayorgarlik darajasi bir xil bo’lmagan, o’zlashtirishi turlicha va o’qishga munosabati har xil, qiziqishlari xilma - xil o’quvchilardan tashkil topadi.
O’qituvchi an'anaviy tashkil etilgan ta'lim sharoitida hammaga bir xilda baravar kela olmaydi. Shuning uchun u ta'limni o’rtacha darajaga – o’rtacha rivojlanishga, o’rtacha tayorgarlikka, o’rtacha o’zlashtirishga tadbiq qilgan holda olib borishga majbur bo’ladi – boshqacha qilib aytganda, u talimni qandaydir afsonaviy «o’rta» o’quvchini ko’zda to’tgan holda tashkil etadi. Bu narsa mukarrar ravishda shunga olib keladiki, «kuchli» o’quvchilar o’z rivojlanishida sunniy ravishda ushlab turadilar, o’qishga qiziqishlari qolmaydi, o’qish ulardan ko’p aqliy kuch sarflashni talab qilmaydi, «kuchsiz» o’quvchilar esa surunkasida orqada qolishga mubtalo bo’lganlar, ular ham o’qishga qiziqmay qo’yadilar, bu o’qish ulardan ko’p aqliy kuch sarflashni talab qiladi.
«O’rta darajaga kiruvchilar» ham juda juda har xil bo’ladilar, qiziqish va mayllari turlicha ,idrok xotira, xayol va tafakkur xususiyatlari xilma – xil bo’ladi. Bir o’quvchi ko’rgazmali obrazlar va tasavvurlarga asosli ravishda tayanmogi zarur, ikkinchisi bunga kamroq ehtiyoj sezadi, biri sekin fikrlaydi, ikkinchisining aqliy mo’ljali nisbatan tezligi bilan ajralib turadi, biri tezda olib qolsada, mustahkam emas, ikkinchisi –sekin esda olib qolsada, ko’p narsani yodida saqlaydi; birini uyushgan holda ishlashga o’rgangan, boshqasi kayfiyatiga qarab, asabiylashib va notekis ishlaydi; biri astoyidil, ikkinchisi majburan shugullanadi.
Ta'limni individuallashtirish tamoyili o’qitishga o’quvchilarning real tiplariga tayanish zarurligi asoslanadi. Bu tamoyillarni, biz ko’rib o’tganimizdek, dasturlashtirilgan talim juda yaxshi amalga oshiradi. Lekin odatdagi talim sharoitidagi bu prinsip tadbiq etilishi mumkin va lozim. O’quvchilarning individual-psixologik xususiyatlari talimning ayrim metodlari va usullari tanlash hamda qo’llanish vaqtida uyga berilgan topshiriqlarni qismlarga, bo’lishda sinf va kontrol ishlarning variantlarini (ularning qiyinlik darajasiga qarab) aniqlashda hisobga olinadi.
Ta'limda individual yondoshish kamchiliklarga barham berishnigina emas (bu narsa ko’pincha ana shunday tushuniladi.), balki o’quvchilar tafakkurini rivojlantirish, o’qishga to’g’ri munosabatda bo’lishni, bilishga oid qiziqishlarni tarkib toptirish ishlarini olib borishni ham anglatadi. O’qishga salbiy (negativ) munosabatda bo’lish hollarida bunday munosabatni keltirib chiqargan sabablarga qarab, tarbiyaviy chora tadbirlar ko’rish kerak bo’ladi. Bunday sabablar orasida o’qituvchi bilan bo’lgan kelishmovchilik, o’quvchi duch kelgan kiyinchiliklar, bilimdagi nuqsonlar, o’z kuchiga ishonmaslik va xokozalar bo’lishi mumkin.
Ta'limni individuallashtirish tajribasi boshqa mamlakatlarda ham, shu jumladan Evropa mamlakatlarida ham o’tkazilmoqda. Masalan, bunday tajriba AQShdagi bir necha maktabda o’tkazilmoqda, lekin biz unga ijobiy baho bera olmaymiz, chunki u intelletual rivojlanishning genetik jihatdan shartli tug’ma darajasi haqidagi gayri ilmiy goyalarga asoslanadi va bolalar qobiliyatlarning tengsizligini belgilab beradi. Lekin psixolgik-didaktik xarakterdagi ayrim jihatlari ma’lum qiziqish o’ygotadi.
Barcha bolalar o’qishga qobiliyatlidirlar, har bir normal va psixik jihatdan soglom o’quvchi o’rta ma’lumot olishga qodirdir, maktab dasturlari doirasida o’quv materilarida ma’lum darajada muvaqiyatli egallashga qodirdir, binobarin o’quvchi hamma o’quvchilarning ham shunday bo’lishiga erishmogi lozim, degan nuqtai nazarda turadilar. Lekin bundan hamma o’quvchilarga ham ta'lim berish bir xilda oson, deb aslo o’ylab bo’lmaydi. Har qandiy ta'lim metodikasi sharoitida, bu ta'lim yaxshi tashkil etilgan sharoitda bir xil o’quvchilar yaxshiroq harakat qilib, boshqalardan ko’ra yuqori natijalarga erishadilar. Bir o’quvchi alohida ko’p kuch va mehnat sarf qilmasdan nisbatan qisqa muddat ichida yuksak natijalarni, katta muvaffaqiyatlarni qo’lga kiritadi, usha darajaga shunchalik tez va osonlikcha ko’tarila olmaydi.
O’qiy olishlik - doimiy va o’zgarmas sifat emas, oldindan belgilab olingan qandaydir bir narsa emas, u ta'lim jarayonida tegishli faoliyatni egallash jarayonida rivojlanadi va takomillashadi. Shuning uchun ayrim o’quvchilarning o’qishidagi, nisbatan past daraja o’qituvchini ana shu o’quvchilarning fikrlash qobiliyatlarini har tamonlama rivojlantirish, ularning o’quv materiallarini to’laqonli o’zlashtirishiga harakat qilish zaruratidan xalos etmaydi.
Biroq tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’qiy olishdagi individual farqlar shu qadar kattaki, hamma kategoriyadagi o’quvchilar uchun bir xilda optimal bo’lgan umumiy ta'lim shart sharoitlarini yaratib bo’lmaydi . Shu narsa belgilab chiqilganki, kengaytirilgan va mazmun jihatidan ancha murakkab dastur asosida ta'lim berish – o’qiy olishlik qobiliyati birmuncha yuqori ekanligi yaqqol namoyon bo’lgan o’quvchilar uchun optimal darajadagi ta'lim bo’ladi. Materialni ta'limdagi muamolilik tamoyilini maksimal darajada amalga oshirish asosida taqdim etmok kerak. Bunday o’quvchilarga muamolarni hal etishning asosiy, tamoyili jihatdan yangi uslublarini ko’rsatib berishga qaratilgan va chetdan beriladigan nisbatan ozgina ko’mak kifoya qiladi.
O’quvchilar bilan olib boriladigan ishning xarakterli xsusiyati - ular psixikasining ojiz tomonlariga passivlik bilan moslanish emas, balki bu o’quvchilar maksimal darajada voyaga etishi uchun ularning aqliy rivojlanishiga faol ta’sir ko’rsatish tamoyili bo’lmogi lozim. Tarbiyachi va o’qituvchi ayrim bolalarda o’zining o’rtacha ekanligi, qobilyatsizligi va hatto mukamal emasligi haqida paydo bo’lgan tasavvurga faollik bilan qarshilik ko’rsatishlari lozim. Ta'lim bunday o’quvchining individual xususiyatlariga muvofiqlashmaydi, balki o’quvchining o’zi tobora tezlashib va murkkablashib borayotgan ta'lim jarayoniga muvofiqlashadi.
Ko’pgina o’qituvchilar mutasil o’zlashtirmovchi o’quvchilar bilan ishlashda, hamma o’zlashtirmovchi o’quvchilar «bir xilda yomon» tafakkir husiyotlariga egadirlar va o’zlashtimasligiga barham berish uchun ayni bir xil yondoshish (odatda – bir xil metodika bo’yicha qo’shimcha mashg’ulotlar o’tkazish) zarur, deb hatto o’ylaydilar. Ann shu xato fikr, aftidan, bir xil o’quvchilar bilan ishlashda ko’pincha muvafaqiyatsizlikka uchrashga sabab bulayotganga uxshaydi.
Haqiqatda, bu o’quvchilardagi tafakkur xususiyatlari juda har xil, ularning muttasil uzlashtimasliklari sababi ham har xil bo’lib, ular bilan ishlash metodikasi ham har xil bo’lishi lozim. Metodika materiali asosida o’tkazilgan tekshirish, jumladan, shuni ko’rsatdiki, «qobilyatsiz» o’quvchilar nisbatan rivojlanishda va o’z tafakkuridagi ko’rgazmali – obrazli va so’z – mantik komponentlarining nisbatida ancha farq qiladilar (aftor materiallaridan) shunga binoan matematikadan muttasil o’zlashtirmovchi o’quvchilarning bir necha tiplari o’rganib chiqilgan bo’lib biz ulardan ikkita asosiy tipini bayon qilamiz.
Intellektual faoliyatning konkret – ko’rgazmali rejasidan so’z – mantiq rejaiga va so’z – mantik rejasidan konkret – ko’rgazmali rejaga o’tishga kelganda shuni aytish kerakki, bu tipdagi o’quvchilar birinchi yo’lni ikkinchisiga oz qiyinchilik bilan amalga oshiradilar. Ular uchun obrazga tayanishdan ko’ra, obrazdan uzoqlashish osonroq (garchi har ikkalasi ham ma'lum kiyinchiliklar bilan bog’liq bo’lsada). Ko’rsatib o’tilgan tipga mansub bo’lgan o’quvchilar matematikadagi abstraktsiyaga moyil bo’ladilar, muhim bo’lmagan belgilarning konkret ahamiyatlaridan o’zlarini olib kochishga harakat qiladilar. Biroq, bunday abstraktsiya, odatda, shoshilinch abstraktsiya bo’ladi, chunki uning uchun xali etarli xissiy baza yo’k va shu sababli asossiz abstraktsiya bo’ladi.
Abstraktsiya bilan chambarchas bog’liq bo’lgan umumlashtirish haqida ham xuddi shu gapni aytish mumkin. Bu o’rinda ham umumlashtirishga, ma'lumki, mukamal bo’lmagan, shoshilinch umumlashtirishga moyinliqancha aniq ifodalangan bo’ladi.
Fikrlash faoliyatining konkret – ko’rgazmali rejadan so’z – mantik rejaga o’tishni bu tipdagi o’quvchilar kiyinchilik bilan amalga oshiradi. Ularning obrazdan uzoqlashuvi qiyin bo’lib, orqaga qaytishi – obrazga tayanishi nisbatan osondir. Tabiyki, xato abstraktsiyaning hissiy bazasi tamomila etarli bo’lgan holda ham bu abstraktsiya jarayoni ular uchun nihoyatda qiyinlik qiladi.
Umumlashtirish bu gurux o’quvchilari uchun juda qiyin jarayondir. Bu tipga mansub bo’lgan o’quvchilar ko’rgazmali – obrazli materialni so’z – mantik materialiga qaraganda yaxshiroq esda olib va esda saqlab qoladilar. Ta'riflar, ifodalir, mantiqiy sxemalar, isbotlash va mulohazalarga oid sxemalir yaxshi esda olib kolinmaydi, yodlash uchun ko’p vaqt talab qiladi, tez unitiladi.
Diferentsiyalashtirilgan ta'limning barcha sanab o’tilgan formalari asosida quyidagi fikr, ya'ni hamma o’quvchilar hamma fanlar bo’yicha bilimlarning muayyan minimumini to’la-to’kis o’zlashtirishlari (bu minimum davlat o’quv dasturlarida belgilab berilgan), bundan tashqari esa, ayrim fanlarni asosliroq va chuqurroq o’rganishlari yoki o’quv rejasiga kirmaydigan fanlarni o’rganishlari mumkin, degan fikr yotadi.
Diferentsiyalashtirilgan ta'lim tajribasi va uni maxsus ravishda tekshirib chiqish (M.A.Melnikov, D.A.Epshteyn va boshqalar) shuni ko’rsatdiki, bu talim hamma o’quvchilarga zarur bilmlar xajmini berishga va ayni vaqtda fan, texnika, san'atning isalgan sohasidagi bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish imkon tugdiradi. Bunday diferentsiyalashtirish o’quvchilarning individual qiziqish – xavaslarini va kobilyatlarinirivojlantirishda yordam beradi.
Qobiliyatlarini tarkib toptirish va rivojlantirish muamosi munosabati bilan psixologlarning bir qancha takikotlarini o’quvchilarning turli faoliyat turlariga bo’lgan qobiliyatlarini aniqlashga qaratilganligini ko’rsatib o’tish kerak. Bu urinda qobiliyatlar degandi kishining muayyan faoliyati talablariga javob beradigan va uning muvoffakiyatli bajarilishi shart bo’lgan individual psixolog xsusiyatlari kompleksiya tushuniladi. Shunday qilib, qobiliyatlar – murakkab, integral psixik tarizda hosil bo’lgan narsalar xsusiyatlar yoki komponentlarning o’ziga xos sintezidan iboratdir.
Aqliy faoliyatning xsusiyatlari bo’lgan matematik qobiliyatlar haqida gapirganda (V.A.Krutetskiy tadqiqotlari), avvalo o’qituvchilar o’rtasida bir muncha tarqalgan yanglish fikr haqida to’xtalib o’tish kerak. Birinchidan, ko’pkina kishilar matematik qobiliyatlar dastavval tez va aniq hisoblash (jumladan, ko’ngilda hisoblash) qobiliyatdan iborat deb hisoblaydilar. Aslida esa hisoblash qobiliyatlari chinakkam matematik (ijobiy) qobiliyatlarni tarkib toptirish bilan hamma vaqt ham boxlik emas. Ikkinchidan, ko’p kishilar matematikaga qobiliyatli bo’lgan o’quvchilar formulalar, raqamlar va sonlarni eslab qolish uchun juda yaxshi xotiraga ega bo’ladilar, deb hisoblaydilar. Biroq akademik A.N.Kolmogorov ko’rsatib o’tganidek, matematikadagi muvaffaqiyat ko’p muqdordagi faktlar, raqamlar, sonlar, formulalarni tez va mustahkam esda olib qolish qobiliyatiga ancha kam asoslangan. Nihoyat, bir xil odamlar matematik qobiliyatlarning ko’rsatkichlaridan bir fikrlash jarayonlarining tezligidir deb xisoblaydilar. Biroq ishning tez surati o’z-o’zicha matematik qobiliyatlarga aloqador emas. O’quvchi sekin va shoshmasdan ishlashi, shu bilan bir vaqtda matematkani o’zlashtirishda o’ylab, ijobiy, muvaffaqiyatli ravishda olg’a borish mumkin.
Qobiliyatli o’quvchilarning (matematik faoliyat jarayonidagi) tafakkuri:
a)tez va keng umumlashtirish bilan (har bir konkret vazifa namunaviy masala sifatida xal qilinadi):
b) tugal xulosa chiqarishlar tendentsiyasi bilan (mantiqiy jihatdan xuda aniq asoslangan mavjud bo’lganda);
v) fikrlash jarayonlarining zo’r harakatchanligi, masalalarini echishga yondoshdagi nuqtai-nazarlarining xilma-xilligi, bir aqliy faoliyatdan ikkinchisiga osson va erkin o’tish bian, to’g’ridan to’g’ri fikrlashdan teskari fikrlashga o’tish bian;
g) masalani echishda aniqlikka, oddiylikka, ratsionallikka, tejamlikka (ixchamlikka) intilish bilin xarakterlanadi.
Matematikaga qobiliyatli bo’lgan o’quvchilarning xotirasi matematik tizimlarning (masalalarning) turli elementlariga nisbatan turlicha namoyon bo’ladi. Ularning xotirasi umumlashgan xarakterga ega bo’ladi. Masalalarning tiplari va ularni echish usullari, fikrlarning, dalil-isbotlarning sxemalari, mantiqiy sxemalar tez esda olib qolinidi va mustahkam esda saqlanadi. Konkret ma'lumotlarini, raqamlarini, sonlarini esda olib qolishga kelganda shuni aytish kerkki, u matematik qobiliyatlariga nisbatan betarafdir. Bunday o’quvchilar yaxshi rivojlangan fazoviy tasavvurlari blan farq qiladilar.
Matimatikaga alohida iste'dotli bo’lgan o’quvchilarga aqlini o’ziga xos matematik munosabatlar prizmasi orqali idrok qilishga moyillik ularni mantiqiy va matematik kategoriyalar tarzida aniqlash xsusiyati xarakterlidir.
Bu muammoning ahamiyati hozirgi vaqtdagi ishlab chiqaruvchiga (ishchi, texnik, injenir) qo’yilayotgan yuksak texnika talablari blan ijodiy faoliyat elementlarini hozirgi ishlab chiqarish mehaniqaga ko’piroq joriy qilish va aqliy mehnat bilan jismoniy mehnatning toboro bir-biriga yaqinlashuvi bilan belgilanadi.
Pirovardida shuni ta'kidlash kerakki, ta'lim protsessida va ta'limning ta'siri ostida o’quvchining shaxsi tarkib topadi. Bu vaqt dunyoqarash, qiziqishlar, qobiliyatlar (ta'limning ularga ta'sir ko’rsatishi aniq kurinib turibdi) kabi shaxsiy xsusiyatlarigina emas, balki ma'aviy kuyofaga, emotsional irodavi sifatlarga, xarakterga ham talluqlidair. To’g’ri ta'lim hamisha o’quvchilarning ma'naviy jihatdan usishini, ular shaxsining vujudga kelishini, ularning maqsadini tarkib toptirishini bildiradi. Shu ma'noda ta'lim qilishni tarbiyalaydi, bu esa bizga tarbiyalovchi ta'lim to’g’risida gapirish huquqini beradi.
Ko’nikma va malakalarni shakllantirish bilimlarni o’zlashtiribgina qolmay xilma-xil ko’nikma va malakalarni hosil qiladilar.