Samarqand davlat universiteti umumiy psixologiya kafedrasi pedagogika va psixologiya fanlarini o

Bu prinsiplar quyidagilardir:
1.Axloqqa doir suhbatlar mazmuni jihatidan tegishli yoshdagilarga tushunarli bo’lishi lozim. Mavxum va abstrakt tushunchalar, murakkab mulohazalar Bilan toliktirib qo’yishga yo’l quyib bo’lmaydi.
2.Odatda, suhbat o’tkaziladigan kollektivni, uning yo’nalishini, bu kollektiv a'zolarining o’zaro munosabatlarini, o’qituvchiga, o’qish va boshqalarga munosabatini yaxshi bilish zarur.
3.Bunday suhbatlarni nihoyatda tez-tez o’tkazibyu turmaslik darkor.Agar suhbatlar konkret sabablar Bilan, mamlakat yoki kollektiv hayotidagi biror vokeaga, masalan oktabr', revolyutsianing, katnashuvchilari bilan, kaxramonlar bilan uchurashuvlarga, Yangi kitob yoki kinofilm chiqqanligiga, maktab hayotida yuz bergan biror ijobiy yoki salbiy vokeaga tugirlab o’tkazils, juda yaxshi natija beradi.
4.Suhbatni erkin, yaxshilab tanlab olingan konkret misollarni, hayotiy vokealar yoki adabiy asarlardagi faktlarni hamda kuzatishlarni tahlil qilishdan boshlab, umumlashtirish hamda xulosalar chiqarishga o’tish tavsiya etiladi.
5.Emotsional tarzda keltirilgan, erkin va ta'sirchan obrazga oqilona tayanish (nafis san'atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish, kinofilmlar yoki teatr asarlariga kollektiv bo’lib borish yoxud ularni kollektiv bo’lib eslash) zarur.
6.o’quvchilarning ongiga singdiriladigan koidalarning yaxshilab asoslab berilishi, isbotlangan bo’lishi muhim ahamiyatga ega. Bu hamma narsani tushunib olishga va buning oqibatida dalil qabul qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, uning asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi bo’lishga kodir bo’lgan o’smirlar va katta maktab yoshidagi o’quvchilar Bilan suhbat o’tkazish paytida juda muhimdir.
7.O’quvchilarda maksimal oktivlik uyg’otish, jonli ravishda fikr almashish istagini uyg’otish, ularning fikrin avj oldirish va o’zlarini axloq masalalari ustida uylab ko’rishga majbur qilish zarur.O’quvchilarga tayyor haqiqatni zo’rlab qabul qildirish yaramaydi, axloq normalari haqidagi xulosalarini ularning faol ishtiroqida (amo o’qituvchining rahbarligida) chiqartirish kerak. Buninng uchun suhbat jarayonida mux'okamaga qo’yilishi kerak bo’lgan masalalarni oldindan tayyorlab qo’yish tavsiya etiladi.
8.O’quvchilarda chuqur va ta'sirchan amotsyalarini uyxotishga intilish lozim. Bunda o’qituvchi suhbatni befarq va shavk-zavksiz emas, balki emotsional tarzda jonli qilib o’tkazganidagina erishish mumkin. O’qituvchi o’zining extirosli e'tikodi o’smirlarga yukushini unutmasligi darkor.
Tarbiyachilarning shaxsiy namunasi (shu jumladan, o’qituvchilarning shaxsiy n’amunasi) o’quvchi shaxsini tarkib toptirishda muhim ahamiyatga ega. Kichik maktab yoshidagi o’quvchi ko’pincha o’qituvchiga taqlid qilib, unga uxshahga harakat qiladi, lekin birinchidan,buni ko’pincha tushunib etmasdan qiladi, ikkinchidan, o’qituvchining tashqi kurinishi va qiliklaria taqlid qiladi, chunki u xali shaxsning namoyon bo’lishini tahlil qilishga va shaxsning barqaror xislatlarini anglab etishga kodir emas.
O’smir va katta maktab yoshidagi o’quvchi ko’pchilik xollarda namunaga ongli ravishda taqlid qiladilar. O’smir o’zini katta deb xisoblay loshlaganda e'tiboran ktalarning xatti-harakatilari va ishlariga taqlid kikishga intiladi. Shuning uchun unda tevarak-atrofdagi kishilarning, ayniqsa o’ziga eng yakin va o’zi uchun eng obro’li kishilarning xatti-harakatlariga qiziqish hamda e'tibor berish yuzaga keladi. O’qituvchi qanchalik obro’li bulsa, uning e'tikodi, bilimlari, fikrlari, didi o’quvchilarga shunchalik ko’p ta'sir qiladigan bo’ladi.
O’qituvchilar va ota-onalar bazan tarbiyaviy ishlarda o’zlarining shaxsan namuna ko’rsatishlarining ta'siriga etarlicha baho bermaydilar. Xolbuki, ularning qilayotganishlari, o’zlarini qanday to’tishlari ularning aytgan gaplariga, urgatgan narsalariga qaraganda kamroq emas, balki ko’proq ahamiyatga ega bo’ladi.
A.S.Makarenko ta'kidlab o’tgan ediki, bu jihatdan odam xulq-atvorining hamma tomonlari, hatto odamning qanday o’quvonishi va xafa bo’lishi, uning dustlari hamda dushmanlari Bilan qanday munosabatda bo’lishi, uning boshqa kishilar bilan gaplashishi va boshqalar to’g’risida qanday gapirishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Tarbiyachi xulq-atvorining o’z so’zlariga zid kelishi xollari ham tarbiya uchn juda zararlidir. Agar o’quvchi bunday xolni bir necha marta, uning ustiga, har xil kishilarda kuzatiladigan bulsa, unda ikki yuzlamalik tarbiyalanadi.
Agar o’quvchi axloqiy jihatdan xali barqaror bo’lmasa (juda ko’p xollardashunday bo’ladi) yoki bunga uxshash namunalarni u bir necha marta qabul qilgan bulsa. Unda uning xulq-atvori usha namunalarga muvofiq tarzda yomon tomonga o’zgarishi mumkin.
Tabiyki, hamma o’qituvchilar va ota-onalarning kamchiliklaribo’lmasligini hamda o’z xatti-harakatlarida xatolarga yo’l kuymasliklarini kutib utirish yaramaydi. Amo o’quvchilar oldida bunday kamchiliklarni ko’rsatmaslikni talab etish mumkin va kerak. Agar shunga uxshash xoll barii bir yuz bersa, yaxshisi o’zining noxaqligini qo’lay va nazokatli bir tarzda (bu – zaruriy shart) buyinga olish kerak. Ko’pchilik tarbiyachilar oldida buyinga olish ularning ko’z ungida o’z obro’sini yukotish demakdir, deb xisoblab, xato qiladilar. Eng yaxshisi xatoga yo’l kuymagan ma'qo’l, agar xatoga yo’l qo’yilgan bulsa, ikkinchi xatoni takrorlab utirish: ujarlik Bilan o’zining gunoxsizligiga ishontirishga yoki o’z xatti-harakatini oklashga intilish yaramaydi. Bunday qilish chindan ham oruni tukadi.
O’z xatosini oqilona va nazokatli bir tarzda ochiqdan-ochiq tan olish esa (agar shu kishi tajribasida bunda xatolar kamdan-kam uchiragan xollarda) tabiyatchining obro’yiga putur etkazmaydi, salbiy namuna esa o’z kuchini yukotadi .O’smirlarda o’z aybi yoki xatosini mardlik Bilan vijdondan va to’g’ridan-tugir tan olgan katta kishiga nisbatan xurmat kuchayib ketadi.
To’g’ri xatti-harakatlarda Amaliy tajribani uyishtirish, yuqorida ta
Kidlab utilganidek, shaxsni tarbiyalashda, asosiy omildir. Tarbiyachi o’quvchilarda xatti-harakatlarning shunday forma va usullarini tarkib toptirmogi kerakki, bu forma va usullarida tarbiyaning xal qiluvchi ta'sir ostida yuzaga keladigan o’quvchi e'tikodlari amalga oshsin. Xatti-harakatlarning aytib utilgan formalari motivlarini, o’quvchining ehtiyoj va munosabatlarini «moddiylashtirish» ifodasi, vositasi, formasiga aylanib kolgandagina barqaror omilga aylanib mustahkamlanadi.
Avvolo gap bir xil ishlarning o’zini yoki o’z xarakteriga ko’ra bir xil bo’lgan ishlarni ko’p martalab shunchaki bajarish to’g’risida bormaydi. Axir, bu holda xatti-harakatlarida shablon, stereotip, turli vaziyatlarda to’g’ri ish tuta olmaslik hosilbulur edi. Mashq qilish – bu turli variantlardagi xatti-harakatlarni aslida bir-biriga uxshash vaziyatlarda uyushgan va muayyan maqsadni ko’zlagan holda takrorlashdir. Faqat ana shunday qilingandagina xatti-harakatlarning barqaror va Ayni vaqti umumlashgan formalari tarkib topadi. Sun'iy mashqlar emas, o’quvchi hayoti va faoliyatining tabiiy sharoitlari nazarda tutiladi, albata.
Nihoyat, tarbiyachi mashq qiladigan qo’lay payt kelishini kutib utirmaydi, balki uning o’zi ana shunday sharoit yaratadi, o’quvchilar oldiga Amaliy ahamiyatga ega bo’lgan vazifalar, muayyan talabalar qo’yadi.
Odamning yo’nalishi, e'tikodlari amalga oshiriladigan xatti-harakatlarning mustahkamlangan va umumlashgan usullari bo’lgan baxs xislatlari va xsusiyatlarning tarkib topishi mashq qilish jarayonida xali shaxsning xsusiyatlarga aylanmagan psixik holatlarning tarkib topishi bosqichini bosib o’tadi, chunki u muvakkat hamda vaziyatli xarakterga ega bo’ladi. Psixik holatlar – muayyan vaqt ichidagi psixik kurinish va xatti-harakatlarning yaxlit bir xarakteristikasidir ular yuzaga kelgan o’ziga xos oralik narsalardir. Shaxsning psixik xsusiyatlariga o’tish xuddi ana shu psixik holatlar orqali amalga oshiriladi. Agar psixik holatlar tez-tez takrorlansa, u mustahkamlanishi va shaxsning xislatigaylanib qolishi mumkin.xarakterni tarbiyalashuchun dastlab bolaning bir necha marta hech bo’lmaganda kat'iylikning muvakkat holatini boshdan kechirishiga erishish zarur.
Xo’sh, xulq-atvor qanday to’zatiladi? Ma'qo’llash va koralash, rrag’batlantirish hamda jazolash o’z o’quvchining xulq-atvorini boshqarish va to’zatishning haqiqiy vositalaridir. Maqullash, rag’batlantirish xatti-harakatlarining to’g’ri motivlari vat ugri formalarini mustahkamlash hamda rrag’batlantirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. Qarorlash, jazolash xatti-harakatlardagi salbiy ko’zgalishlarni hamda noto’g’ri formalari turmozlab turish vositasidir.
Maktab o’quvchilarning ishlariga berilgan ijobiy baho, uning xatti-harakatlarini qo’llab-o’quvvatlash maqo’llashning har xil turlari (ogzaki rrag’batlantirish, maktab, minnadorchilik bildirish, maktab radio axboroti, devoriy gazetadagi makola, ota-onalarga yuborilgan va xokozalar) o’quvchida ijobiy emoyiyalar, qilingan ishdan o’quvonchli kanotlanish xissini paydo qiladi va bundan quyin ham ana shunday qilishistagini keltirib chiqaradi.
Tanbeh berish, koralash o’quvchidagi noxush kechilmalarni, boshqa kishilarga, kollektivga etkazilgan jazodan norozi bo’lish, kattalar va kollektivni xafa qilganlikdan ranjish hislariga sabab bo’ladi. Buning natijasda o’quvchida bundan keyin ana shunday ishlardan o’zini tiyishga intilish istagi paydo bo’ladi.
Rag’batlantirish va jazolash tizimsini qo’llanshdagi xatolar shaxsni tarbiyalash jarayonida zararli aks etadi.
O’smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning Yangi omili – o’z-o’zini tarbiyalash vujudga keladi. O’quvchilar o’zlaridan ijtimoiy kimatga ega bo’lgan shaxs xislatlarini tarkib toptirish sohasida xulq-atvoridagi kamchiliklarga salbiy xislat va sifatlarga barham berish sohasida ongli ravishda muntazam ishlay boshlaydilar.
Odam yuksak darajada o’z-o’zini idora qiluvchi, o’z-o’zini kamol toptiruvchi birdan-bir tizimdir, - degan edi I.P.Pavlov. Shaxsning katta ta'sirlari bilan tarakkiy etishi, uni tashkardan manaviy psixologik – etuklikning muayyan darajasida idora qilish, ichki idora qilish, o’z-o’zini idora qilish bilan tuldirila boshlaydi. O’smir, yigit kizning o’z-o’zini tarbiyalashga intilishi (agar to’g’ri tashkil etilgan va jamiyat tomonidan ragbatlantirilgan bulsa) kollektivdan ajralish, undan o’zini ustun qo’yish istagini emas, balki o’z burchini yaxshilab bajarish, kollektivning munosib azosi bo’lish istagini takoza etadi.
O’z-o’zini tarbiyalashning bunday usuli maktab tarbiyasiga qarshi qo’yilmaydi, balki uni tuldirib boradi. O’quvchii, tarbiyachi o’quvchilarning o’z-o’zidan tarbiyalashiga rahbarlik qilishda to’rta vaziyatni ko’zda to’tishi kerak. Birinchi vazifa-o’quvchida o’zida shaxsning ijobiy xislatlarini tarkkiy etirishiga va o’z xulq-atvoridagi yomon tomonlardan xolos bo’lishga intilishi uyg’otish istagini (yoki qo’llab- o’quvvatlash )dir.
Agar bunday istak hali bo’lmasa ,uning o’z-o’zidan yuzaga kelishini kutib utirmaslik bunday istakni odam o’z xarakterini o’zi yuzaga keltirishini va uning uchun javob berishini ishonarli tarzda ko’rsatib, bazi kishilarning o’z-o’zini tarbiyalashda qanday yutuqlarga erishganliklarini aytib berishi kerak. Tarbiyalashva o’z-o’zini tarbiyalash imkoniyatlariga ishonmaslik o’smirlar,yitgit va kizlarning bir ksmiga mos xususiyat bo’lib(yuqoriad ko’rsatib utilgandek) u xususiyat malum darajada passivlikka sabab bo’ladi.
Ana shuundan ikkinchi vazifa-o’quvchiga o’z shaxsiga tankidiy munosabata bo’lishda, o’z xulq atvoridagi xususiyatlarni diqqat bilan va odilona tushuntirib olishda, o’z kamchiliklarini yakkol ko’rishda,o’z nuksonlarini faxmlab olishda yordamlashish vazifasi kelib chiqadi. O’z-o’ziga baho berish,bu bahoning obektivligi yoki subektivligi shaxsninng trkib topishi jarayonida muhim rol uynaydi.