Sanoat korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil etish

 
10.2. Mahsulot sifatini ifodalovchi ko’rsatkichlar. 
Sifat ko‘rsatkichlari ob‘ektning sifati tarkibiga kiruvchi xususiyatlarining 
miqdor xarakteristikasi hisoblanib, ob‘ekt hayot skilining ma‘lum sharoitlariga 
nisbatan belgilanadi. Mahsulot uchun bunday sharoit uni yaratish, ishlatish va 
iste‘mol qilish sharoitidir. Xususiyatlari soniga, miqdoriga bog‘liq holda xususiy, 
komplekt va integral ko‘rsatkichlar ajratiladi.

---

Xususiy ko‘rsatkichlar mahsulotning faqat bir xususiyatiga tegishli bo‘lib, 
uning boshqa xususiyatlaridan ajratib, o‘rganish mumkin bo‘ladi. 
Komleks ko‘rsakichlar esa, turli xususiyatlarning o‘zaro bog‘liqligini 
ifodalaydi.
Mahsulot sifatini o‘rganish etalon sifatida sifatning bazaviy ko‘rsatkichi, 
ijobiy sifat ko‘rsatkichi va integral ko‘rsatkichidan, umumlashtiruchi
ko‘rsatkichidan foydalaniladi. 
Obe‘kt sifatining klassifikatsion va baholovchi ko‘rsatkichlari ajratiladi. 
Klassifikatsion ko‘rsatkich ob‘etning ma‘lum bir guruhga tegishli ekanligini 
xarakterlaydi va uni vazifasi o‘rganish, qo‘llash sohasi va sharoitlarini belgilaydi. 
Klassifikatsion ko‘rsatkichlarga quyidagilar kiritiladi: 
1. Mahsulotning o‘lchamlarini belgilashga xismat qiluvchi ko‘rsatkichlar. 
2. Mahsulotni yaratish ko‘rsatkichlari – uni qo‘llash sohasi va sharoitlarini 
belgilaydi. 
3. Mahsulotning funktsional imkoniyatlarini belgilaydigan qo‘shimcha 
xususiyatlarining mavjudligi ko‘rsatkichi. 
Baholovchi ko‘rsakichlar ob‘ekt sifatini ishlab chiqarish va ishlatish 
jarayonida shakllantiradigan xususiyatlarini miqdor jixatdan xarakterlaydi. Ular 
mahsulot sifatini nazorat qilishda, sinashda va serifikatsiyalashda qo‘llaniladi. 
Baholovchi ko‘rsakichlarlari uch turga bo‘linidi: 
1. Funktsional. 
2. Tejamkorlik. 
3. Kritik. 
Sifatning funktsional ko‘rsatkichlari belgilangan ehtiyojlarni qondira olishiga 
yaroqlilik darajasini ifodalaydi. Ushbu ko‘rsatkichlarga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
 vazifa; 
 ishonchlilik; 
 eqtisodiylik; 

---

 ergonomik; 
 estetik; 
 standartlash va unifikatsiya;
 patent – huquqiy. 
Vazifa ko‘rsatkichlari mahsulotdan maqsad bo‘yicha faydalanishdan 
kutilgan samara va ularni qo‘llash sohasini ifodalaydi.
Vazifa ko‘rsatkichlari loyihalash bosqichida ko‘zda tutiladi va ishlab 
chiqarish bosqichida amalga oshiriladi. Ma‘lum darajada ular texnologik 
tayyorgarlik bosqichida ham, masalan, tayyorlama tanlash va ishlov berish turiga 
materialdan foydalanish koyeffitsiyenti, ya‘ni moddiysig‘imliligiga bog‘liq. 
Ishonchlilik ko‘rsatkichlari to‘xtamaslik , chidamlilik, ta‘mirlashga 
yaroqlilik va saqlash xususiyatlarini tavsiflaydi. 
To‘xtamaslik ko‘rsatkichlari ob‘ekt qandaydir vaqt davomida yoki 
qandaydir miqdor mahsulot chiqarguncha uzluksiz ishlash qobiliyatini saqoab 
qolish xususiyatini tavsiflaydi. Ular qatoriga to‘xtamasdan ishlash ehtimolligi, 
to‘tab qolguncha ishlash va boshqalar kiradi.
Chidamlilik ko‘rsatkichlari ob‘ekt joriy qilingan texnikaviy xizmat va 
ta‘mirlash tizimida oxirgi holat bo‘lguncha o‘z ish fobiliyatini saqlab qolish 
xususiyatlari bilan tavsiflanadi. Ularga: (kapital) ta‘mirlash o‘rtasidagi resurs, 
xizmat muddati, hisobdan chiqarguncha bo‘lgan resurs va boshqalar kiradi.
Ta‘mirlashga yaroqlilik ko‘rsatkichlari ob‘ektning ishdan chiqish sabablari 
oldini olish va ta‘mirlash yuli orqali tiklashga moslashganligidan iborat 
xususiyatlar bilan tavsiflanadi. Bu ko‘rsatkichlar soniga: joriy, kapital ta‘mirlash 
va texnikaviy xizmatlar o‘rtacha operativ davomiyligi kiradi. 
Saqlanish ko‘rsatkichlari ob‘ekt buzilmasdan ishga yaroqli xolatini saqlab 
turish xususiyati yoki mahsulot va materiallar saqlash hamda transportlash 
davomida va undan keyin iste‘mol qilishga yaroqli holatini saqlab qolish 
xususiyatlarini tavsiflaydi. Ular qatoriga saqlanishning o‘rtacha muddati 
ko‘rsatkichi kiradi. 

---

Ergonomik ko‘rsatkichlari ―inson-buyum‖tizimini tavsiflaydi va shu buyum 
bilan ishlash paytida, ishlab chiqarish va hayotiy jarayonlarda namoyon bo‘ladigan 
odamning gigenik, antropometrik, fiziologik va psixologik xususiyatlarini hisobga
oladi. Bular shovqin, vibratsiya darajalari, havoning maksimal harorati, changning 
maksimal miqdori va boshqalar kiradi. ergonomik ko‘rsatkichlar loyixalash 
bosqichida nazarda tutiladi va ishlab chiqarish bosqichida amalga oshiriladi.
Sifatning gigiyenik ko‘rsatkichlariga odam bo‘ladigan hududlarga harorat, 
shovqin va vibratsiya darajalari, changlanganlik, radiatsiya hamda zaxarlanganlik 
darajas va boshqa shunga o‘xshash ko‘rsatkichlar kiradi. 
Antropometrik ko‘rsatkichlar buyum va uni elementlarining shakli odam 
badani va a‘zolari shakliga mosligi mosligini tavsiflaydi. Bunday ko‘rsatkichlarga: 
dastalar, tugmachalar va tepkilarning shakli; ularning joylashishi; ish harakati 
qiymati, o‘rindiqlar shakli va joylashishi; kabina, eshik va lyuklar o‘lchamlari va 
boshqalar kiradi. 
Fiziologik va psixiologik ko‘rsatkichlar buyum va uning qismlari odamning 
kuch va tezlik imkoniyatlariga mosligi tavsiflaydi. Bunday ko‘rsatkichlar misollari 
boshqarish a‘zolardagi kuch, qo‘l, operatsiyalarini bajarish maksimal tezligi, 
yorug‘lik signallar rangi va ravshanligi, tovush signallarining tembri, kuch va 
hokazo.
Psixologik ko‘rsatkichlar buyumning odam psixologik xususiyatlari va 
imkoniyatlariga mosligi, ―odam-buyum-muhit‖ tizimida ma‘lumot almashinuv 
mukammalligini tavsiflaydi. Masalan, bu ko‘rsatkichlarga ish harakati yoki 
operatsiyalar soni, operator kuzatishi zarur bo‘lgan nazorat va signal asbob-
uskunalar soni, joylashishi va boshqalar kiradi. 
Estetik ko‘rsatkichlar mahsulot ma‘lumotining ma‘nodorligi, shaklining 
ma‘qulligi, kompozitsiya butunligi va ishlab chiqarish mukammallini tavsiflaydi. 
Bu guruxga quyidagi ko‘rsatkichlarni kiritish mumkin:usub va modaga mosligi, 
hajm-fazo 
tuzilmasi, ranglar uyg‘unligi, birikmalar, tutashuv yuzalar, 
yumaloqlashishlarning bajarishligi, tozaligi, firma belgilari, ko‘rsatkichlari va 
buyumdonni ayni bajarilishi. Shuni aytib o‘tish kerakki, o‘z mashinasozlik 

---

buyumlarida sifatning estetik ko‘rsatkichlari kam namoyon qilingan. Bu 
ko‘rsatkichlar dizayn bo‘yicha muhandislar uchun o‘zlashtirilmagan ―qo‘riq‖ dir. 
Texnologik ko‘satkichlar mahsulot ishlab chiqarishning texnologik 
tayyorgarligi, mahsulot tayyorlash va undan foydalanish paytida materiallar, 
mehnat vositalari hamda vaqt sarflanishining maqbul taqsimlanishini shartlaydigan 
xususiyatlarni 
tavsiflaydi. 
Asosiy 
texnologik 
ko‘rsatkichlar 
mahsulot 
tayyorlashning mehnat sig‘imi va tannarxidir. Texnologik ko‘rsatkichlar: 
- buyum va uning elementlari zamonaviy ishlab chiqarish maqbul 
sharoitlarga mosligi darajasini; 
- konstruktsiyali materiallar qo‘llanishining ma‘qulligi; 
- ishlab chiqarishning ilg‘or texnologik usullari, namunaviy texnologik 
jarayonlar va boshqalarni qo‘llash imkonlarini tavsiflaydi.
Texnologiyalarning eng muhim ko‘rsatkichlari quyidagilar: 
Buyumning yig‘ilish (bloklik) koyeffitsenti. Bu ko‘rsatkich buyum 
konstruktsiyasida yig‘ilgan holda montaj qilinadigan bloklar nisbiy miqdorini 
tavsiflaydi. Bloklik koyeffitsiyenti quyidagi formula orqalim hisoblanadi: 
Bu yerda, Q
bl
- yig‘ilgan holda montaj qilinadigan bloklar soni; 
Q
o
- buyum bloklarining umumiy soni
Ma‘qbul materiallardan foydalanish koffitsenti. Buyum kontrutsiyasi texnik 
va iqtisodiy jixatdan ma‘qbul material turlari, masalan, alyuminiy qotishmalari, 
polimer materiallar, navli prokat va boshqalar bilan to‘yinganligi darajasini 
tavsiflaydi. Bu ko‘rsatkich quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
Bu yerda: