Şərq ruhunun Qərb həyatı

Ərəb dilinin gələcəyi

Birincisi. Ərəb dilinin gələcəyi nə deməkdir?

Dil bütün millətin və ya onun ümumi mahiyyətinin yaradıcılıq tə­za­hürlərindən biridir. Əgər yaradıcılıq zəifləyirsə, dilin inkişafı da da­yanır. Amma məlum olduğu kimi, dayanmaq tənəzzüldür, tənəzzülün ar­xasında isə ölüm və puçluq dayanır.

Beləliklə, ərəb dilinin gələcəyi bu dildə danışan xalqlar ailəsinin in­diki və gələcək yaradıcı düşüncəsindən asılıdır. Əgər ideyalar ya­şa­sa, ərəb dilinin gələcəyi keçmişdə olduğu qədər möhtəşəm olacaq. Be­lə olmasa onu qonşu yəhudi və Suriya dillərinin aqibəti gözləyir.

Bəs biz nəyi yaradıcı güc adlandırırıq?

Bu, milləti irəliyə aparan qətiyyətdir; zira, millətin qəlbində na­mə­lum olana maraq, aclıq, ehtiras, ruhunda isə onun gecə və gündüz hə­yata keçirməyə çalışdığı arzular zənciri vardır. Hər bir halqanı qət et­dikdən sonra həyat yenisini əlavə edir. Şəxslərdə bu, istedaddır, cə­miy­yətdə entuziazm. Ayrıca şəxslərin istedadlı olması isə cəmiyyətin gi­zli cəhdlərini konkret aşkar formalarda həyata keçirtmək ba­ca­rı­ğın­dan başqa bir şey deyil. İslamaqədərki dövrdə şair bir növ müjdəçi idi. Be­lə ki, ərəblər nə isə yeni bir şey gözləmək vəziyyətində idilər. Büt­pə­rəst­likdən islama keçid günlərində o, inkişaf edərək yetkinləşirdi, bö­yü­mə və yetkinlik mərhələsini yaşayırdı. Postklassik dövrdən sonra o, iki­ləşdi, çünki bütün islam cəmiyyəti parçalanırdı. Şair də həmin mər­hə­lələrdən keçirdi, o yüksəyə qalxır, öz görkəmini dəyişir, bəzən f­i­lo­sof ki­mi, bəzən həkim kimi görünürdü, hətta astronom belə olurdu. Nə qə­dər ki, ərəb dilində yaradıcılıq gücünü mürgü tutmamışdı, hər şey belə idi. Bu güc zəiflədikcə şairlər qafiyəpərdazlara, filosoflar əz­bərçilərə, həkimlər fırıldaqçılara, astronomlar astroloqlara çevril­di­lər.

Beləliklə, ərəb dilinin gələcəyi bu dildə danışan xalqların yara­dı­cı gücündən asılıdır. Əgər onlar xüsusi mahiyyətə və mənəvi birliyə ma­lik olsalar və uzun sürən yuxudan sonra bu mahiyyətdə yaradıcı güc oyansa, deməli ərəb dilinin gələcəyi də keçmişi kimi möhtəşəmdir, əks halda onun gələcəyi yoxdur.

İkincisi. Avropa sivilizasiyasının və Qərb ruhunun ərəb dilinə təsiri necə ola bilər?

Təsir isə müəyyən bir qidadır ki, onu dil kənardan qəbul edir və son­ra çeynəyərək udur, öz mövcudluğu üçün xeyirli olan hər şeyi mə­nim­səyir. Necə ki, ağac da işıq, hava və torpağın elementlərini bu­daq­la­­ra, yarpaqlara, çiçək və meyvələrə çevirir. Amma əgər ancaq dil var­­sa, diş və mədə yoxdursa, onda yeməkdən bir fayda olmaz, üstəlik o, öldürücü zəhərə çevrilər. Nə qədər ağaclar həyatı aldatmağa cəhd edə­­rək, kölgədə gizlənməyə çalışırlar, amma günəşə çıxan kimi solur və məhv olurlar. Atalar demişkən, «tamarzıdan al, dadanmışa ver».

Qərb ruhu bəşər həyatının mərhələlərindən, dövrlərindən biri­dir. Bəşər həyatı daim irəli gedən nəhəng bir yürüşdür. Yolda qalxan qı­zılı tozdan dillər, təlimlər, dövlət institutları yaranır. Yaradıcı mil­lət­lər bu yürüşə başçılıq edirlər. «Yaradıcı» isə «nüfuzlu» deməkdir. Son­da təqlid edən millətlər gedir, təqlid etmək təsirə məruz qalmaq de­mək­dir. Şərq öndə gedəndə, Qərb isə geri qalanda bizim sivili­za­si­ya­mı­zın onun dillərinə güclü təsiri var idi. Ancaq Qərb irəli çıxdı və biz ar­xadan gələnlər olduq. Təbii ki, Qərb sivilizasiyası həm bizim dili­mi­zə, həm düşüncəmizə, həm də əxlaqımıza.

Qərb xalqları keçmişdə bizim hazırladıqlarımızla qidalanır, çey­nə­yir, udur və öz mövcudluqları üçün bütün xeyirli şeyləri mənimsə­yir­dilər. İndi də Şərqin xalqları Qərbin hazırladığını yeyir, ancaq xeyrini mənimsəmirlər, yalnız qərbliləri təqlid edirlər. Bax, məni qorxudan və narahat edən də budur! Şərq gah dişləri tökülmüş qoca, gah da dişləri hələ çıxmamış körpə təsiri bağışlayır.

Qərb ruhu bizə həm dostdur, həm düşmən. Ona güc gəliriksə, dost o bizə qalib gəlirsə düşməndir. Ona ürəyimizi açırıqsa dost, ürə­yimizi ona veririksə düşməndir. Ondan bizim üçün bütün xeyirli şeyləri götürükürsə dost, ruhumuzu ona xoş olan hala salırıqsa düşməndir.