Şərq ruhunun Qərb həyatı
Yüklə 5,09 Mb.
|
|
Siz həmin yunansınız ki,
babalarinizdan fars qorxur, Troya tir-tir əsirdi.1 ... Mənim Elladam! Gözəlliyin sərdabəsi! Süqutunda da ölməz, möhtəşəm. De, sənin varislərin: oğulların, qızların, Kimin hünəri ilə səfərbər olacaqdır?!2 Maraqlıdır ki, həmin mövzu XIX əsrin digər görkəmli romantik şairi F.Hölderlinin «Hiperion» romanında da tərənnüm olunur. Hölderlin də qədim yunanların böyük ideallarını və xariqələrini yada salır. Lakin onun qəhrəmanı guya türklər əleyhinə azadlıq mübarizəsinə qoşulsa da, əslində quldurlarla əməkdaşlıq etdiyi məlum olur. Yəni insan böyük ideallarla yaşasa da, bu idealları bölüşmək üçün həmfikirlər tapmaq bəzən çətin olur. Əmin ər-Reyhaninin «Xalidin kitabı» əsərində də qəhrəman milli istiqlal haqqında düşünür və yenə də mübarizə obyektinin «istilaçı türklər» olduğu aşkara çıxır. Bir çox tənqidçilər «Xalidin kitabı» əsərini də «Çayld Harold»la müqayisə edir və bir sıra uyğun cəhətlər görürlər. Amma tarixdən gələn bir ümumi cəhət də vardır ki, yunan da, ərəb də məhz «türk istilası»ndan xilas olmaq haqqında düşünür. Daha doğrusu, bu düşüncələr yunanların özündən və ərəb xalqından fərqli olaraq, üç böyük romantik şair: Hölderlin, Bayron və Əmin ər-Reyhani tərəfindən dilə gətirilir. Yəni romantizmin Böyük Fransız İnqilabından qaynaqlanan mübarizə ruhu sanki özünə yeni bir döyüş səhnəsi axtarırdı. Və XIX əsrin coğrafi məkanında Osmanlı imperiyası ən geniş ərazi əhatə etdiyindən, istilaçı obrazına da ən çox türklər uyğun gəlirdi. Coğrafi-siyasi baxımdan bu, doğrudan da, belə idi. Kənardan baxanda “istila” faktı, bir xalqın mədəniyyətinin başqası tərəfindən sıxışdırılmasını da ehtiva etdiyindən milli mənlik uğrunda mücadilə qaçılmaz olmalıdır. Bayron da kənardan gəldiyi üçün belə düşünür və yunanların dincliyinə təəccüblənir. Amma əslində yerli yunanlar ona görə dinc yaşayırdılar ki, siyasi hakimiyyət mədəni-mənəvi hakimiyyətə çevrilməmişdi və yunanlar özlərini məhz yunan diyarında, ərəblər də məhz ərəb ölkəsində hiss edirdilər. Osmanlı imperiyası müxtəlif xalqların coğrafi-siyasi birliyi olmaqla əslində həmin xalqları hərbi mükəlləfiyyətdən azad etmiş, xarici təcavüzlərdən qorumaq yükünü öz üzərinə götürmüşdü. Amma bu xalqların mədəniyyətini mənimsəmək və ya öz dinini, dilini, mədəniyyətini onlara zorla mənimsətmək siyasəti yürüdülməmişdi. Əksinə, türk milli kimlik məfkurəsi yetərincə formalaşmadığına görə, Osmanlı imperiyasında milli mədəniyyətlərinin bir sinkretizmi var idi. Sadəcə kənardan baxanda mənzərə başqa cür görünür. Həm kənardan, həm də uzaq zaman məsafəsindən baxanda, hər şey ikiqat təhrif olunur. Ona görə də Almaniyadan gəlmiş Hölderlin, İngiltərədən gəlmiş Bayron yunanların rahatlığını başa düşə bilmir və onları acizlikdə təqsirləndirirdi. Amerikadan qayıtmış Əmin ər-Reyhaninin arzuları və idealı da daha çox xaricdə kökləndiyi romantik ab-havadan qaynaqlanırdı. Digər tərəfdən, o, imperiya əsarətindən xilas olmaqla, görəsən, nəyin yaradılmasını arzulayırdı? «Şərq ilə Qərb arasında bütün coğrafi məkanı əhatə edən böyük bir ərəb imperiyası!»1 Bu iddia ər-Reyhaninin ümumiyyətlə ərəb dünyasının keçmişi ilə bağlı nostalji hisslərindən irəli gəlirdi. Halbuki, “bu keçmiş” çoxdan tənəzzüllə əvəz olunmuşdu. Bütövlükdə Şərqə məxsus olan ətalət ərəb dünyasını da inkişafdan geri qoymuşdu. Təsadüfi deyil ki, Əmin ər-Reyhaninin müasiri Cübran Xəlil Cübran ərəb ölkələrindəki vəziyyəti, ərəb dili və mədəniyyəti ilə bağlı problemləri Şərq-Qərb münasibətləri kontekstində, Qərbin kor-koranə təqlidi ilə əlaqələndirir: “Ərəb dili hər yerdə tədris dili deyil, onun daxil edildiyi məktəblər isə sırf milli xarakter daşıyır. Məktəblər xeyriyyəçi cəmiyyətlərin, konfessional komitələrin və dini missiyaların əlindən dövlətin əlinə keçməyənə qədər o, heç vaxt bütün elmlərin dilinə çevrilməyəcək. Suriyada, məsələn, bütün təhsil sədəqə kimi Qərbdən alınıb, biz hələ də ac və acgöz kimi bu dilənçi payının çörəyini yeyirik. Bu çörək bizi yaşadır, amma həyat verməklə yanaşı həm də ölüm gətirir. Həyat verir, çünki bizim mənəvi qüvvələrimizi oyadır və ağlımızı təravətləndirir; öldürür ona görə ki, düşüncələrimizi ayırır, birliyimizi zəiflədir, ittifaqımızı pozur, icmamızı parçalayır. Belə ki, bizim böyük ölkəmiz xarakterinə və meyllərinə görə müxtəlif olan kiçik müstəmləkə ərazilərinə çevrilmişdir. Hər müstəmləkə bir Qərb millətinə təhkim olunub, onun bayrağı altında yaşayır və onun şərəf və şöhrətini tərənnüm edir. Amerika məktəbində elmə yüngülcə yiyələnən gənc asanlıqla Amerikanın nümayəndəsinə çevrilir. İezuit məktəbində elmdən halı olan gənc sanki Fransanın elçisi olur. Rus məktəbinin parçasından tikilmiş köynək geyinən gənc artıq Rusiyanı təmsil edir.”1
Bayron böyük tarixi keçmişi olan yunanlarda indi daha əvvəlki qüdrətdən əsər-əlamət qalmadığını görüb, bunu qeyd-şərtsiz «türk istilası» ilə izah edir. Halbuki, yunanlar əvvəlki əzəmətini çoxdan itirmişdi və Çayld Haroldun seyr etdiyi qədim sarayların xarabalıqları da Osmanlı imperiyasının yaranmasından çox-çox əvvəl elə xaraba idi. Əslində orta əsrlərdə böyük sivilizasiya yaratmış ərəblərin də XX əsrin əvvəllərində cəhalət və mövhumatdan əziyyət çəkməsi heç də “türk əsarəti” ilə izah edilə bilməz. Ən azı, ona görə ki, ərəblər də yunanlar kimi, öz əvvəlki qüdrətlərini Osmanlı imperiyasından xeyli əvvəl itirmişdilər. İkincisi, bu imperiya əslində Ərəb Xilafətinin varisi idi və burada bütün əvvəlki dəyərlər sistemi qorunub saxlanırdı. Görünür, romantizmin realizmdən bir fərqi də budur ki, onun üçün gerçək tarixi faktlardan daha çox, ümumiyyətlə azadlıq ideyasının tərənnümü, onunla bağlı hər hansı hissiyyatın, təəssüratın mahiyyətini gücləndirilmiş surətdə ifadə etmək daha vacibdir. Burada zaman-məkan müəyyənliyi önəmli rol oynamır. Lakin təəssüf ki, bunu hər dəfə oxucuların yadına salmaq çətin olur. Məsələn, tarixi yaxşı bilməyən oxucu Çayld Haroldun «izahını» gerçək kimi qəbul edə bilər. Nəzərə alsaq ki, bədii ədəbiyyatın oxucuları tarixi faktların oxucularından qat-qat çox olur, onda bu cür təhriflərin ictimai şüura mənfi təsiri qaçılmazdır. Bu məqamda reallığa söykənən romantizmin mücərrəd inqilabi romantizmə nəzərən üstünlükləri ortaya çıxır. Aida İmanquliyeva yaradıcılığında poeziya kontekstində qaldırılan Şərq-Qərb münasibətləri məsələsi, Şərq xalqlarının siyasi-iqtisadi, habelə mədəni-mənəvi azadlıq uğrundakı səylərini, arzu və ideallarını da əhatə edir. Onun apardığı müqayisəli təhlillər Azərbaycanın çağdaş ədəbi prosesi üçün də çox önəmlidir. Lakin Qərb təcrübəsi poeziya timsalındakı əlaqələrlə yanaşı, ümumiyyətlə düşüncə tərzlərinin yaxınlaşması yönümündəki tədqiqatlar üçün də xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Yüklə 5,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|