Şərq ruhunun Qərb həyatı

Kəssə hər kim tökülən qan izini,

Qurtaran dahi odur yer üzünü
deyən məşhur misraları da hər cür müharibənin rədd edilməsi kimi ba­şa düşülə bilməz. Həyatın dialektikası məhz bundan ibarətdir ki, bəzən qan izinin kəsilməsi naminə də öncə qan tökmək lazım gəlir. Haq­qın qoruna bilməsi üçün hərbə hazır olmaq lazımdır. Lakin əsas mə­sələ hansı müharibənin haqqa xidmət etdiyini bilməkdir. Bayron da “Don Juan” mənzum romanında bu iki hərb formasını fərqləndirməyə çalışır:
Ancaq azadlıq hərbi müqəddəsdir;

Şan- şöhrət üçün savaş bil ki, əbəsdir,

Çün, bunlar hərb deyil, qırğındır yalnız...¹
U.Uitmen digər bir şeirində məhz müharibəni də vəsf etməkdən çə­kinmir. O özünün «Nə zaman sakitlikdə düşünürdüm» adlı şeirində azad Amerika, bütöv Amerika uğrunda müharibəni tərənnüm edir.² Be­­ləliklə, biz burada Uitmendə «həqiqət və güc» ideyasının materialist versiyası ilə tanış oluruq.

İnsan ancaq bədəninin istəklə­ri­ni, instinktlərini deyil, könlünün is­­­­tək­lərini, ali və nəcib hissləri, mər­­­hə­mət və məhəbbət duyğularını din­­­ləsə, qəl­binin dərinliklərindəki işı­ğı üzə çı­xara bilsə, dünya da gö­zəl­lə­şə­­cək­dir.

Dünyadakı gözəllikləri görən in­­sa­­nın yaratdıqları da gözəl olur. Rəs­­­sam da başqalarına göstərmək üçün çək­diyini əvvəlcə öz təxəyyül dün­yasında görməlidir. Bəstəkar da ön­cə haradansa qulağına gələn gö­zəl səsləri özü eşitməsə onları səs­lən­­di­rə bilməz. Başqa sözlə, sənət əsər­ləri sınaq-səhv metodu ilə ya­ra­d­ıla bil­m­əz.

İnsan bədəni dünyanın, kainatın bir zərrəsi, insan ruhu isə dün­ya­nı, kainatı ehtiva etmək qüdrətində imiş! Bunu bədənə yox, ruha ta­pı­nan­lar, cismani ehtiyac üçün yox, ruhani ehtiyac üçün yaşayanlar, dün­ya­nı ruhun işığında seyr edənlər daha yaxşı bilirlər!

Kimsə deyib ki, «çox oxuyan çox bilməz, çox gəzən çox bilər». Lakin çox gəzənlərin çoxu könül evindən bixəbər qalıblar. Gəzdikləri və gördükləri dünya yox, dünyanın görüntüsü olub. Əsl dünya, ma­hiyyət isə kənarda deyil, içəridə, qəlb aləminin, ruhani dünyanın də­rin­lik­lərində imiş!

Mütləqi də, mahiyyəti də, sonsuzluğu və əbədiyyəti də insan an­caq ruhunun ənginliyində tapa bilər!

İnsan dünyadan, onun nemətlərindən nə isə tapıb yeyə bilər. La­kin nə qədər çox yesə də yeyə bilmədikləri daha çox olacaqdır. Qarın do­­yacaq, göz doymayacaqdır. Nə qədər pul toplasa, əmlak toplasa, bun­­lar dünya müqabilində sonsuz kiçik olacaq; gözü yenə başqalarının əlin­­də qalacaqdır. Yığdığı əmlak, var-dövlət onun özündən daha çox ya­­şayacaq, özünə qalmayacaqdır. Müdriklərin dediyinə görə, insanın bu dünyadan aparacağı bir kəfən olacaqdır ki, əslində heç onu da apara bil­­məyəcəkdir.

Bəs onda insan nə üçün çalışır?

Dini görüşlərə görə, harada isə ikinci bir dünya – «o dünya» var ki, insan məhz onun naminə ya­şa­malıdır. Həmin «o dünya» sonsuz və əbədidir. İnsana bu fani dünyada hə­yat ona görə verilib ki, «o dün­ya»­sı­­nı qazana bilsin; Ya əbədi mə­şəq­qət, ya əbədi sevinc, şad-xürrəm hə­yat.

Lakin başqa qisim müdriklər əbədi səadət naminə çağdaş səa­dət­dən imtinanı qəbul etmirlər. Əgər bu dünyanın əsas fəaliyyət kredosu hey­vani nəfs üzərində qələbədən, naz-nemətə və ləzzətə uymamaqdan iba­rətdirsə, onda bu cür könlü tox, gözü tox insan üçün əbədi ləzzət idealı nə dərəcədə məqbuldur?

Ömər Xəyyamlar diqqəti məsələnin məhz bu cəhətinə yönəl­dir­di­lər. Mollalar isə onl­arın «o dünya» haqqındakı dini təlimə şəkk gə­tir­dik­lərini iddia edirdilər.

Müdriklər bu dünyadakı sevinc və səadəti o dünyadakına qarşı qoy­mamış, sadəcə olaraq həqiqi böyük sevincin və sevginin mənasını da­ha düzgün müəyyənləşdirməyə, cənnətdə təsvir olunan könül ra­hatlığını da elə bu dünyada ikən duymağa cəhd göstərmişdilər. Bu müd­riklər həyatın mənasını və dünyanın mahiyyətini də kənarda, fani dün­yanın naz-nemətində deyil, öz mənəvi-ruhani varlıqlarının hik­mə­tin­­də, sirli-sehrli aləmində axtarmışlar. Nüaymə deyir: “Biz hamılıqla ye­ri göyü özümüz və hamımız üçün cənnətə çevirməyə can at­ma­lı­yıq”.¹

«Özünü dərk et!» – deyən Sokrat da, «mənəm həqq, həqq mən­də­dir», – deyən Həllac və Nəsimi də, «quyuya su tökməklə, sulu olmaz», – deyən dədələr də fani dünyanın tərəf-müqabili kimi könül evini, mə­nə­vi aləmi qəbul etmişlər.

«Bu dünya»ya alternativin insanın iç aləmində axtarılması heç də «o dünya» ideyasının inkarı kimi an­laşılmamalıdır. Sadəcə ola­raq son­­suz və qeyri-müəyyən olan «o dünya»­nın, əzəli-əbədi olan iç dün­yası ilə, mə­nəvi aləmlə, ruhla iliş­gisini anla­maq lazımdır.

«O dünya»nın alternativ fiziki mə­­kan kimi başa düşülməsi səhvdir.

Fiziki zaman və məkan mənəvi dün­­yanın, ruh aləminin atri­but­la­rı ola bilməz. Axı, o dünyada ruh ya­şa­ya­caq.

Ruh həm bu dünyanın, həm də «o dünya»nın daşı­yıcısıdır. Gə­lə­cək­də sakini olacağımız dünyanın daşıyı­cısı!

Bu günlə gələcəyin eyniyyəti!

Mənəvi, ruhani zamanın ənənəvi zaman anlayışından fərqi də özü­­­nü burada göstərir. Mənəvi məkan «bu dünya ilə «o dünya»nı bir­lik­­də ehtiva etdiyi kimi, mənəvi zaman da gələcəyimizi elə bu gün ya­zır. Əlbəttə, bizim öz həyat tərzimizdən, fəaliyyətimizdən asılı olaraq.

Ruh üçün elə bu dünyada da məkan-zaman müəyyən­liyi yoxdur. İnsan bədəninin harada olması, onun nə fikrinin, nə də hissinin ha­rada və nə ilə məşğul olmasını müəyyən etmir. Fikir dün­ya­sında zaman fak­toru da heç bir rol oynamır. Çünki bugünkü ha­disələr və onlarla bağ­lı bilgilər, düşüncələr diq­qətdən uzağa, hafizənin passiv qatına, ar­xa pla­na keçirilə bilər, keçmişdə baş verənlər isə fikirdə yenidən ak­tu­al­laşa bi­lər. Ya­xud fikirdə keç­mişlə indi və hətta gələcək (gələcək haq­qın­da dü­­şüncələr, plan­lar, arzu, məqsəd və s.) eyni zaman müstəvi­sinə gə­ti­ril­ə bilər. Yəni insan cis­mən bir zaman və məkanda ol­duğu halda, fik­rən zaman və məkan müəyyənliyi olmayan tamamilə başqa bir aləmd­ə ola bilər.

Əbədiyyət təkcə mühitdə, təbiətdə yox, həm də insanın için­də­dir! Sonsuzluq, tükənməzlik ideya aləminə, insanın mənəvi dünyasına xas­dır! Cübran deyir: «Gözəllik güzgüdə öz əksinə baxan əbədiy­yət­dir».¹ Bu fikrə istinad edən Aida İmanquliyeva yazır: «Cübran burada da gözəlliyi «kainatin yaradıcısı» he­sab edən Emersona yaxındır».² Emer­­son yazır: «Qədim yunanlar kai­natı «kosmos» – gözəllik adlan­dı­rır­­dılar. Bütün şeylərin quruluşu be­­­­lə­dir ki, yaxud insan nəzər­lə­ri­nin ya­ra­dıcı gücü belədir ki, bütün il­­kin formalar – səma, dağ, ağac, hey­­­van – özü-özlüyündə bizə həzz verir.”³

Emersonun da Şərq ruhuna bə­ləd­liyi özünü məhz belə incə mə­qam­­larda, sonsuzluğun gözəlliklə, gözəlliyin dünyanın ahəngi ilə və nə­­hayət, bu ahəngin insanın daxili aləmi ilə əlaqəsini görə bilməsində üzə çıxır. Bəli, insan cismən məhdud olsa da, mənən tükənməzdir və bu daxili mənəvi tükənməzlik sanki sonsuz kainatın proyeksiyasıdır. Emer­­son yazır: “Gözəlliyin kamil olması üçün daha ali bir element – ru­­­hani element gərəkdir. Yüksək, ilahi gözəlliyin oyatdığı məhəbbət in­­san iradəsindən ayrılmazdır. Gözəllik – Allahın fəzilət ayəsidir. Hər bir təbii addım gözəldir. Hər bir qəhrəmanlıq da nəcibdir; o, baş ver­di­yi yeri və onu izləyənləri nurlandırır”.¹

İnsan nə üçün dua edərkən üzünü yerə yox, göyə tutur? Axı, Al­la­hı göydə axtarmaq elə yerdə axtarmaq qədər sadəlövh bir tə­səv­vür­dür. Bəlkə belə məqamlarda insan öz mənəvi dünyasına müraciət etsə da­ha məntiqli olar? Axı mənəvi dünyanın da öz səması, özünün əl­çatmaz göyləri vardır.

Yaxud göyün bəlkə başqa, məcazi bir mənası da var­dır? Şərq və Qərb simvolikalarına görə göy və yerin sətiraltı mənası nədən iba­rət­dir? Qədim türklərin Göy tanrıçılığı ilə mavi rəngin rəmziləşdirilməsi ara­sında nə kimi əlaqə vardır? Göy sadəcə hən­də­si məkan, yaxud uzaq­­lara bir işarə­dir­mi, yoxsa nə isə daha dərin bir mə­na­nı ifadə edir? Göy bəlkə elə mə­nə­vi dünyanın ifadəsidir? Bütün elmi nailiyyətlərə bax­­ma­yaraq, hələ də bir sirr olaraq qalan, «qapısı bağlı olan göylər» (S.Vurğun) elə məhz mənəvi dünya, ruh aləmi deyilmi?

İnsan kosmosda, göyün ənginliyində nə axtarır? Doğrudanmı in­sanın əsas məqsədi göylərə qalxmaq, uzaq planetlərin və ulduzların sirrini öyrənməkdir? Yoxsa, uzaqlara gedən yol fırlanıb insanın özünə qayıdır?

İnsan üçün öz cismini öyrənmək kainatın quruluşunu bilməkdən daha maraqlı olmalı deyilmi? Yoxsa in­­san üçün bədən sadəcə təbiətin bir his­səsi və təbiət qanunlarının daşı­yı­cı­sı ol­maq­la maraq kəsb edir? Bəs o öz iç dün­yasına öz bədəni vasitəsilə de­yil, hansı yolla daxil olmalıdır?

Bəlkə İ.Götenin dediyi kimi, insan özünü doğrudan da ancaq dün­yanı dərk etdiyi dərəcədə dərk edə bilər?

Min illərin fəlsəfi düşüncələri, nəhayət, belə bir qənaətə gətirir ki, insanın hissi dünyadan uzaqlaşaraq öz iç aləminə çəkilməsi də, onun dünyaya yaxınlaşmaq, bu dün­ya­nın ahəngini, qanunauyğun­luq­la­rı­nı daha dərindən öyrənmək təcrübəsi də – fərqli istiqamətdə gedən pro­seslər ol­sa da, əslində eyni məqsədə xidmət edir. Fikir məkanı da həndəsi məkan ki­mi əyilir və dövrə qapananda özün­dən ayrılmış insan yenidən özünə qayıdır.

İnsan dünyanı öyrəndikcə, yaşadığı hissi dünyanın dərinliklərinə nüfuz etdikcə özündən uzaqlaşmır, başqa bir yolla yenə özünə qayıdır. İnsanı özünə qaytarmalı olan yollardan biri daxili aləmdən, digəri tə­bi­ət­dən, xarici aləmdən keçir. Özünü öy­rənmək istəyən insanın qar­şı­sın­da bu dünyaya yaxınlışmaq, yoxsa əksinə, ondan uzaqlaşmaq al­ter­na­tivi vardır? Bu yolların hansı daha optimaldır?

Artıq neçə əsrdir ki, insan onu əhatə edən aləm haqqında, hissi dünya haqqında məqsədyönlü şəkildə biliklər əldə edir və dünyanı öz maraq dairəsinə uyğun su­rət­də dəyiş­dirməyə çalışır. Bu, Qərb tə­fək­kü­rü­nün «anla­madığın şeyə sahib ola bil­­məzsən» (İ.Göte) prinsipinə uy­ğun olan bir seçimdir. İ.Gö­te bu məqamda məhz bir qərbli kimi fikir yü­­rüdür. Bir şərqli isə «ürəyimə yat­­ma­yan mənim deyil», – deyər­di, an­­­la­mağı yox, duymağı, sevməyi önə çə­kərdi. Şərqliyə görə, dün­ya­nın dərki və əməli surətdə dəyiş­di­ril­­mə­­si insan üçün kənar bir ha­di­sə­dir və onu özündən uzaqlaşdırır. Özü­­nə ya­xın­laşmaq, özünü tapmaq üçün insan hər cür təcrübi və rasio­nal biliyin təsirindən xilas olaraq, an­­caq qəlbinin səsini din­ləməlidir. Çün­ki insan qəlbi sanki dünyanın kiçik modelidir. Aida İman­quliyeva da diqqəti bu məsələyə yönəldərək fikrini əsaslandırmaq üçün Emer­so­na müraciət edir: «İnsan kainatın mənəvi mərkəzidir, tə­bi­ətin, tarixin və son nə­ti­cə­də kainatın özünün sirlərinin cavabı onda sax­lanılır».¹

Lakin Qərbin digər böyük romantik şairi U.Uitmenin xəyal hü­dud­­ları kosmosda, sonsuzluqda, əbədiyyətdə deyil, yeni yaranmış möh­­­­təşəm Amerika dövlətinin sərhədləri çərçivəsində idi. Düzdür, Uit­­­­m­enin təsəvvüründə Amerika özü bir sonsuzluq idi və gənc de­mo­kra­tik Amerika dövlətinin insanlara verdiyi azadlığın da hüdudu yox idi. Amma hər halda söhbət konkret bir ölkədən və onun nə vaxtsa bü­tün yer kürəsini əhatə etməli olan qüdrətindən gedir.

Şair sanki əsr yarım sonra gündəmə gələcək kürəsəlləşməni ha­mı­­dan öncə xəbər verərək Amerikanın timsalında bütöv bir dünya ob­ra­zı ya­­radır. Müasir amerikan ideoloqu S.Hantinqton sanki şairin ide­al­­larının gerçəkləşməsini təsdiq edərək yazır: “Amerika dünyaya çev­ri­lir. Dün­ya Amerikaya çevrilir. Amerika yenə də Amerikadır: Ko­s­mo­po­­litik? İmpe­ri­a­list? Millətçi? Bax bu mə­sələdə ame­rikanların necə se­çim edə­­cəyi həm millətin taleyini, həm də bü­tün dünyanın taleyini müəy­yən­ləş­­dirəcəkdir.”²

Əslində bu gün ABŞ-ın su­per­­döv­­lətə çevrilməsi təkcə siyasət­çi­lə­rin, iqtisadi inkişafın, elmi-tex­ni­ki tə­­rəqqinin deyil, həm də insan azad­lı­ğını, onun böyük daxili mə­nə­vi po­tensialını tərənnüm edən ro­mantik poeziyanın sayəsində müm­kün olmuşdur.

Uitmen də azad Amerika torpağında yeni dünya qurmaq üçün in­sa­nı öz içərisindəki ucsuz-bucaqsız daxili gü­cü işə salmağa çağırırdı: