Sistema blokınıń quramı

Zamanagóy kompyuterlerde protsessor wazıypasın 10 mm kvadrattan da kishi yuzali birden-bir yarım ótkeriwshili kristalda (kremniy yamasa germaniy) jaylasqan millionlap kishkine tranzistorlardan shólkemlesken mikro-protsessor, yaǵnıy oǵada tıǵız integral sxema orınlap atır. Mısal sıpatında kóretuǵın bolsaq, Intel Pentium Pro mikroprotsessori óz ishinde 5, 5 millionnan artıq tranzistorlarni saqlaydı.
Protsessorning jumıs ónimliligi onıń tezligi (taktli chastota) hám razryadlar sanı menen belgilenedi. Tezlik protsessorning 1 sekundda atqarǵan ámeller muǵdarı menen belgilenedi hám Gs (gers) menen ańlatpalanadı. Mısalı, i8086 protsessori 10 MGs (sekundiga 10 million ámel) tezlikka iye bolsa, Intel Pentium IV protsessori ushın bul kórsetkish 1700 MGs hám odan joqarı bolıp tabıladı. Protsessorning razryadları sanı onıń bir waqtıniń ózinde teńdeyine islewi múmkin bolǵan bıytlar muǵdarı menen anıqlanadı. Házirgi kúnde 16, 32, 64, 128 razryadlı protsessorlar keń qollanılıp atır. Protsessorning tezligin asırıw maqsetinde házirgi waqıtta kesh-yad, hár qıylı matematikalıq soprotsessorlar sıyaqlı qurallardan paydalanıw jolǵa qoyılǵan. Sol kúnlerde protsessorlarning kóp yadroli túrleri isletilip atır.
Protsessor, tiykarınan, tómendegi bólimlerden ibarat:
* arifmetik-logikalıq apparat;
* maǵlıwmatlar hám adresler shinasi;
* registrlar;
* buyrıq jıynagichi;
* kesh, yaǵnıy kishi kólemli oǵada operativ yad;
* qo'zg'aluvchan útirli sanlar matematikalıq soprotsessori.
Anıq protsessorga uyqas i80386, 16/32 jazıwı usı protsessor 16 razryadlı berilgenler shinasi hám 32 razryadlı adresler shinasiga iye ekenligin, yaǵnıy bir waqtıniń ózinde 16 bıyt informaciya hám 232= 4 Gbayt kólemdegi adresler (adresler tarawı) menen islew múmkinshiligi bar ekenligin ańlatadı.
Protsessorning tiykarǵı jumısı operativ yad apparatıda jaylasqan programmadan náwbettegi buyrıqdı oqıw hám orınlaw, nátiyjeni jazıp qoyıw hámde keyingi atqarıladıǵan buyrıqdı anıqlawdan ibarat tákirarlanıwshı process bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı protsessor programma mazmunıdaǵı basqarıwdı ámelge asırıw, maǵlıwmatlardı zárúr orından oqıw, kerek jayǵa jazıw, kerek jayǵa uzatıw, basqa apparatlardıń islewin muwapıqlastırıw wazıypasın da atqaradı.

Sonday eken, protsessor berilgen programma hám zárúr maǵlıwmatlar tiykarında insan aralashuvisiz kompyuterdiń avtomatik islewin támiyinleytuǵın apparat eken.

Operativ yad apparatıda (TXQ) islew processinde protsessor paydalanatuǵın barlıq informaciya hám programmalar saqlanadı. Onı operativ deyilishiga sebep basqa yadlarǵa salıstırǵanda informaciya almasinuvi mińlaǵan yamasa millionlap márte tez bolıp tabıladı. Operativ yad apparatıda saqlanıp atırǵan maǵlıwmatlar kompyuter elektr deregiden úzilgende yamasa qayta júklengende óship ketedi.


Operativ yad apparatı registrlardan shólkemlesken. Registr - maǵlıwmatlardı ekilik formasında waqtınshalıq saqlap turıw ushın mólsherlengen apparat. Hár bir registr óz gezeginde triggerlardan dúziledi. Trigger kishkine elektron sxema bolıp, ol elektr tokı menen zaryadlanǵan halda " 1" ni, zaryadlanbaǵan jaǵdayda " 0" ni ańlatadı. Registrdagi triggerlarning muǵdarı kompyuterdiń neshe razryadlı ekenin belgileydi. Registrlar uyachalar (yacheykalar) dep da júritiledi. Uyachalarning hár bir razryadında bir bıyt informaciya jaylasadı (yaǵnıy 0 yamasa 1). 8 bıyt informaciya birleskende 1 báyit muǵdardaǵı informaciyanı payda etadı. Hár bir báyit óz tártip nomerine, yaǵnıy adresine iye boladı. Uyachaning sıyımlılıqı mashina sózi uzınlıǵın belgilep beredi. Mashina sóziniń uzınlıǵı báyitlerde olshenedi. Mashina sóziniń uzınlıǵı 2, 4, 8 baytga teń bolıwı múmkin. Sonday eken, izbe-iz jaylasqan eki, tórt yamasa segiz báyit birlesip, bir mashina sózin shólkemlestiriwi múmkin eken. Hár bir yad uyachasi da óz adresine iye, ol bolsa sol uyachadagi baslanǵısh báyit adresi menen ańlatpalanadı. Operativ yad apparatınıń basqasha atı - RAM (Random Access Memory - tańlaw boyınsha qálegen kiriwli yad), sebebi odaǵı qálegen adresli uyachaga tuwrıdan-tuwrı ótiw múmkinshiligi ámeldegi. Dawıs, video hám tarmaq plataları tiykarǵı plataǵa jaylastırılǵan yamasa bólek bolıwı múmkin. Bul platalar protsessor jumısın tezlestiriw hámde zárúriy sapa kórsetkishine erisiw maqsetinde isletiledi.
Dawıs platası (ing. Sound adapter, adapter - beyimlestiriwshi) - informaciya saqlagichlarga jazılǵan cifrlı audio-informaciyanı dawıslarǵa aylantırıp beretuǵın apparat. Apparattıń shıǵıw bólegine dawıs ku'sheytgish yamasa gernaylardı jalǵaw múmkin. Dawıs platası óz mikro-protsessoriga iye bolıp, dawısdı kirgiziwde analog-cifrlı ózgertiw hám shıǵarıwıda ózgertiwdi támiyinleydi.

Video-plata (ing. Graphics adapter) - quramalı suwretler hám millionlap reńlerdi qayta islewdi támiyinlep beretuǵın plata. Bul plata óz mikroprotsessori hám operativ yadıǵa iye boladı. Zamanagóy video-plata kólemli hám úsh ólshewli grafika menen islew múmkinshiligine iye. Házirgi kúndegi júdá kóp programmalar hám oyınlar 64 Mb yamasa 128 Mb kólemli video-platalar menengine isleydi.