Suleyman-m teze qxd

Çabşma 
26. 
Sizin adınıza gəlmiş bağlamanı poçtdan almaq üçün bir nəfərə 
etibarnamə 
yazın. 
NİTQİN NÖVLƏRİ 
Dilin mövcudluq forması olan nitq fəaliyyəti danışma, dinləmə, 
yazı və oxu proseslərini birləşdirir. Buna görə də nitq daha çox şifahi 
və yazılı, monoloji və dialoji, zahiri və daxili (lal) növlərinə bölünür. 
ŞİFAHİ NİTQ 
Xalq danışıq dilinin cilalanmış forması olan şifahi ədəbi dil ciddi 
fonetik, leksik, morfoloji və sintaktik normalar əsasında fəaliyyət 
göstərir. Bu normalarla dialektlərə qarşı duran ədəbi dilin şifahi 
forması qədim dövrlərdən, yəni eramızdan çox-çox əvvəllər, hələ 
əlifba və yazı meydana gəlməmişdən xalq yaradıcılığı dili kimi 
insanlar arasında holavarlar, sayaçı sözləri, ağılar, atalar 
43 

---

sözləri, zərb-məsəllər, qaravəlli, tapmaca, nağıllar, bayatılar, 
mahmlar, xalq əyım-tamaşalan şəklində işlənmişdir. Bugünkü şifahi 
ədəbi dil ali və ərta məktəb müəllimlərinin, səhnədə aktyor- lann, söz 
ustalannm, radiə və televiziya verilişlərində diktorların və başqa 
sahələrdə ziyahlann hesabına səlisləşir və zənginləşir. Şifahi nitqi 
xarakterizə edən başlıca cəhət ənun eşidilməsidir. Bu nitq danışılan, 
söylənilən, səslənən nitqdir. O, əl-qəl, bədən hərəkətləri, üz, göz, qaş, 
dədaq (mimika) hərəkətləri və səsin ahəngi ilə müşayiət əlunur, başqa 
cür desək, şifahi nitqdə danışan in- tənasiyadan, mimika və 
jestikulyasiyadan istifadə edə bilir. Şifahi nitqin aynimaz hissəsi əlan 
səsin ahəngi və bədən üzvlərinin hərəkətləri sözlərlə verilən fikri 
müxtəlif çalarda çatdırmağa əlavə imkan yaradır. Məsələn: "Bu oğlan 
əla tələbədir" - cümləsini biz hiss, həyəcanla, ahəngdar səs tonu ilə 
səsləndirib sağ əlimizi azacıq qaldıraraq və baş barmağımızı yuxan 
tutmaqla bu tələbənin əla, başqalanndan çox seçilən bir oğlan 
olmasına öz rəyimizi bildirmiş oluruq. Əgər həmin cümləni biz sual 
intonasiyası ilə deyərək üst dodağımızı bumumuza tərəf qaldmb, 
yaxud üz- gözümüzü turşudub əl barmaqlarımızı azca qaldmb ani 
tərzdə aşağı salmaqla həmin tələbəyə mənfi münasibətimizi bildirmiş 
olarıq, həm də onun yaxşı tələbə olmasını şübhə altına alarıq. Biz bu 
cümləni adi, nəql edilən intonasiya ilə deyib fikri təsdiqləyiriksə, onda 
başımızı hörmətlə endirib qaldırırıq. Əgər bu fikirlə (oğlanın əla 
tələbə olması ilə) razılaşmınqsa, başımızı qismən arxaya aparıb 
gətiririk, bəzən də dilimizdə mənfi münasibət bildirən və "yox" 
anlamında işlədilən "çık" vokativ səs-sözdən istifadə edirik. 
Şifahi nitq eşitmə, dinləmə, qavrayış üçün nəzərdə tutulan səsli 
nitqdir. Şifahi nitqin baş vermə səbəbi insanın beyin fəaliyyəti, 
düşünmə qabiliyyəti ilə idarə olunur, danışıq üzvləri fəallıq göstərir, 
danışan dinləyicilərinə təsir mexanizmi kimi intonasiya, mimika və 
jestlərdən istifadə edir. Əgər səsin ahəngində elə bir ciddi dəyişiklik 
yoxdursa, nitq adi nəqli cümlə intonasiyasından kənara çıxmırsa, 
danışan öz nitqini ünvanladığı şəxsə 
44 

---

(şəxslərə) yox, baş aşağı, yerə və ya hər hansı naməlum nöqtəyə 
dikirsə, mimika və jestlərdən yararlanmırsa, belə nitq onun özünə də, 
onu dinləyənə də sönük və lazımsız görünəcək. İntonasiyanın tərkib 
hissəsi olan avazlanma, vurğu, fasilə, temp şifahi nitqin xüsusiyyəti 
kimi çox əhəmiyyətlidir. 
Nitq zamanı dinləyici danışana baxıb onun üz və bədən 
hərəkətlərini görmürsə, səsinin ahəngini hiss etmirsə, təkcə nitqin 
məzmununu tutursa, bu artıq canlı danışıq və dinləmə deyil, yazılı 
nitqi gözlə oxuma, baxma prosesidir. Oxucu yazıda müəllifin və ya 
personajın monoloqunu oxuyub keçirdiyi hissləri, edəcəyi hər hansı 
hərəkətini özünün qavrayacağı, anlayacağı şəkildə qiymətləndirir. 
Şifahi nitqin xüsusiyyətlərini belə qruplaşdırmaq olar: 1) Şifahi 
nitq söylənilir və eşidilir; 2) Şifahi nitqdə dinləyicilərin kimliyi nəzərə 
alınaraq aydın, ümumişlək sözlərə üstünlük verilir; Ailə-məişət 
üslubunda isə əlavə izaha ehtiyac qalmır; 3) Qısa və sadə cümlələr, 
yarımçıq və elliptik, yaxud söz-cümlələr, replikalar əsas yer tutur; 4) 
Nitq danışıq dili xüsusiyyətləri ilə səsləşir; 5) İntonasiya, fasilə, vurğu 
və s. kimi vasitələrdən istifadəyə geniş yer ayrılır; 6) Tələb olunan 
məqamlarda mimika və ya jestlərə yol verilir; 7) Şifahi nitq axını 
yazılı nitqə nisbətən sürətlidir. Lakin mövzudan, şəraitdən, nitqin 
məqsədindən, danışanın yaşından, danışığın məcburi yaxud məsləhət 
xarakterli olması hesabına sürət, temp, sözlərin intensivliyi, fasilə 
gözlənilir. Şifahi nitqin ən ümdə xüsusiyyəti, ailə-məişət sferası 
istisna olmaqla, müəyyən məsələ haqqında xüsusi hazırlaşmadan, 
bədahətən, sinə-dəftər danışmaqdır. Əlbəttə, qeydsiz-filansız nitq 
söyləmək, çıxış etmək adamdan, sözün həqiqi mənasında, böyük 
hünər, istedad tələb edən işdir.