Suleyman-m teze qxd

(səhər, günorta, axşam), 
həm sifət 
(yaxın, uzaq, pis, yaxşı), 
həm də say 
(az, çox, xeyli) 
kimi çıxış edə 
bilməz. Bir nitq hissəsinə aid olan sözün başqa bir nitq hissəsi ola 
bilməməsi professor Yusif Seyidovun əsərlərində aydmlaşdmlsa da, 
hələ də orta və ali məktəb dərsliklərində əvvəlki səhv fikirlər 
təkrarlanır. Tələbələr nitq hissəsi olan zərfi cümlənin ikinci dərəcəli 
üzvü olan zərfiiklə qanş- dırırlar. Doğrudur, onlar zərfin nitq hissəsi, 
zərfliyin cümlə üzvü olduğunu çox vaxt deyə bilsələr də, cümlə 
təhlilində fikirlərini əsaslandıra bilmirlər. 
6)
Məlumdur ki, adlara (isim, sifət, saylara) əvvəl kəmiyyət, sonra 
mənsubiyyət, daha sonra hal, ondan sonra isə xəbər kateqoriyasının 
əlamətləri 
(şəkilçilər) 
artmlır: 
tələbə-i-lər-i-imiz- 
+in+dir, 
məşq+çi+lər+imiz+dən+siniz və s. 
7)
Feilin kökünə əvvəl təsirlik, sonra növ, daha sonra şəkil, ondan 
sonra isə şəxs - xəbər əlaməti (şəkilçisi) artırılır: sil+dir- +il+məli+dir. 
Bura inkarlıq, kəmiyyət şəkilçilərini, hətta -mı4 sual ədatmı da 
arıtrmaq 
mümkündür: 
sil+dir+il+məli+dir+mi? 
(gərək) 
yaz+iş+ma+ya+sınız. Tək-tək hallarda qrammatik normanın 
pozulmasına rast gəlirik: 
"Onlar dərslərini gecələr öyrənirlərmiş" 
cümləsində qrammatik norma pozulmuşdur, çünki 
-imiş 
hissəciyi 
-lər 
cəmlik şəkilçisindən əvvəl işlənməli idi. 
8)
Sözlərin nitq axını prosesindəki sırası əhəmiyyətli olduğu üçün 
onun pozulması qrammatik qaydanın pozulmasına gətirib çı- xanr. 
Məsələn: 
"Sizi mən çox vaxtlarda istəyirdim görmək". "Artıq 
mənim gözləməyimdən nə çıxar indi". 
Damşıq dilində belə 
cümlələrə rast gəlirik. "Görmək" "istəyirdim" sözündən əvvəl, "indi" 
cümlənin başlanğıcında, 
"artıq" 
sözü isə "nə çıxar"- dan əvvəl 
işənərsə, cümlə dilin qrammatik normasına uyğun olar. 
15Ö 

---

9)
Dilimizdə mübtəda ilə xəbər sintaktik-qrammatik cəhətdən 
şəxsə və kəmiyyətə görə uzlaşmalıdır; "Tələbələr-əğlanlı, qızlı hamı 
universitetə gedirlər". "Bir neçə tələbə futbəl təpları- nı tərda stadiəna 
apanrlar". İlk baxışda cümlələr düzgündür. Mübtəda hansı şəxsdə, 
hansı kəmiyyətdədirsə, xəbər də həmin şəxsdə və kəmiyyətdə 
əlmahdır. "Tələbələr gedirdilər"cümləsində uzlaşma düzgün 
sayılmalıdır, amma "hamı" əvəzliyində cəmlik anlayışı əlsa da, "hamı 
gedirdilər" deyilməz (Xatırla: Hamı gedir quş gətirir, Şahqulu bayquş 
gətirir). "Bir neçə tələbə" anlayışı cəmlik bildirsə də, şəxs kimi 
təkdədir, buna görə də "apanr" deyilməlidir. Yaxud "Səndən ötrü 
ayaqlanm evə getmirdilər" cümləsi düzgün qurulmamışdır. "Ayaqlar" 
sözü cəmdə olsa da, məntiqi cəhətdən "getmirdilər" demək olmaz, 
uzlaşma yanlışdır və s. 
10)
Nitq kommunikasiyasında sözlər müəyyən düzülüş qaydasına 
tabedir. Cümlə üzvlərinin sırası nərmativ nitqdə pozulmur. Əgər biz 
"Mən həvəslə futbəl matçlanm izləyirəm" desək, çoxla- n cümlənin 
düzgün qurulduğunu təsdiqləyəcək. Amma "həvəslə" zərfliyi 
qrammatik normaya görə "izləyirəm" xəbərinin qarşısında gəlməlidir. 
Yaddan çıxarılmamalıdır ki, nitq prosesində sintak- tik vahidlərin 
ardıcıllıq qanunu söz sırası ilə tənzimlənir. Qrammatik norma sözlərin 
düzgün yazılışı və deyilişi, məna və məntiqi cəhətdən dəqiq 
işlədilməsi şərti ilə söz birləşmələri və cümlələrin nitqdə düzgün 
əlaqələndirilməsini tənzimləyir. 
11)
Sifətin çoxaltma dərəcəsi qrammatik əlamətlərlə yanaşı bütöv 
sözlərlə də düzəldilir. "Təmiz" əvəzinə "aydan arı, sudan duru" 
ifadəsi, "qırmızı" əvəzinə "qan qırmızı", "lalə kimi qırmızı", "lalədən 
də qırmızı", "ağ" əvəzinə" "süd kimi ağ" və ya "süddən də ağ" kimi 
bənzətmə bildirən birləşmələr daha təsirli üslubi effekt yaradır. 
12)
Emosional nitqdə, yüksək pafosla ifadə olunan poetik dildə 
mübtəda ilə xəbər yerini dəyişə bilir: 
Qoy sənə desinlər ay qaçaq Nəbi, 
Həcəri özündən ay qoçaq Nəbi. 
151 

---

Heç kimsə Nəsimi sözünü kəşf edə bilməz. 
Bu, "quş dilidir", bunu Süleyman bilir ancaq (İ.Nəsimi). 
Poçtalyon Musaya tərs-tərs baxdılar qocalar, bu xəbəri gətirdiyinə 
görə. Dedilər kəndə gəlir Omaroğlu.-Niyə gəlir bu sağ olmuş, başımızı 
yerə soxmağamı? (V.Nəsib) 
Gətirilmiş cümlələrdə sintaktik vahidlərin ardıcıllıq qanunu söz 
sırası ilə tənzimlənməli olduğu halda bədii əsərlərdə bilərəkdən 
pozulmuşdur ki, bu da şeirlərdə qafiyə və bölgü, nəsrdə isə yerli 
koloriti və canlı danışıq dilini saxlamaq xatirinə edilmişdir. 
13)
Sintaktik əlaqələrin düzəldilmə qaydalarının pozğunluğu 
fikrin dürüst və kiçik vaxt kəsiyində anlaşılmasını çətinləşdirir: 
"Məşqçilər yenicə oyundan çıxmış