Tasdiqlayman Tosh kti o‘quv ishlari bo‘yicha Rektor muovini dots. Ismailova L. A. 2007 «iqtisodiy bilimlar tarixi»

1.Xozirgi davr iqtisodiy bilimlarining asosiy xususiyatlari. 
Bozor munosabatlarining amalda namoyon bo‘lishi, turli mamlakatlar, 
sohalar va tarmoqlarda bir-biridan farq qilganligi tarixdan ma’lum. 
Shuningdek, bozor munosabatlari to‘g‘risidagi g‘oya va qarashlar o‘z 
xususiyatlariga ega bo‘lgan. Birok X1X asr oxiri va XX asr boshiga kelib, 
iqtisodiy munosabatlar rivojidagi xususiyatlar yangicha yondashuv, taxlil va 
talqinlarni takozo eta boshlagan. Bu esa, tadqiqotlarning yo‘nalishlarida 
namayon bo‘ldi. Nazariy tadqiqotlar amaliy faoliyatni chuqurrok o‘z ichiga 
kamrab olishi bilan bir qatorda, amaliyotda ham nazariy koidalarni qullash 
uchun intilish kuchaydi,ya’ni nazariya va amaliyot birligi muximdir. 
X1X asr oxiri va XX asr boshlarida bunday sharoit, xozirgi davr iqtisodiy 
g‘oyalarining shakllanishi va rivojlanishi uchun boshlangich nukta bo‘ldi. 
Iqtisodiy bilimlar tarixida mazkur g‘oyalarning vujudga kelishi va 
rivojlanishi asosan uch xil yo‘nalishga ajratib o‘rganilmoqda: 
Bo‘lar: 1. Ijtimoiy-institutsional; 2. Keynschilik va yangi keynschilik; 3. 
Neoklassik. 
2. Institutsionalizm iqtisodiy yo‘nalishining shakllanishi va 
rivojlanishi. 
Ijtimoiy-institutsional yo‘nalishning boshlanishi X1X asrning oxirlariga 
to‘g‘ri keladi va XX asr 20-30 yillarida AQSh da keng tarkalgan. 
Yo‘nalishning nomi lotincha "InstItut" - so‘zidan olingan. 

---

61 
Yo‘nalish vaqillarining fikricha institutlar jamiyat rivojlanishining 
xarakatlantiruvchi kuchlari bo‘lib xizmat qiladi. 
Ob’ektiv iqtisodiy qonunlar tan olinmaydi. Xususiy mulk, soliq, pul, 
kredit, foyda va savdo kabi iqtisodiy kategoriyalar jamiyat ruxining paydo 
bo‘lishi shakli xisoblanadi. 
Bu yo‘nalishdagilar ma’lum guruxlarning odat, an’analari, yurish-turishi, 
uylash usullari, xuquqiy-axlokiy va boshqa ko‘rinishlar evolyusiyasini tadqiq 
qiladilar. 
Institutsionalizm evolyusiyasi uch davrga bo‘linadi. 1. Eski negativ 
maktab (20-30 yillar) - T.Veblen (1857-1920), J.R.Kommons (1862-1945), 
U.Mitchell (1874-1948), J.Gobson (1858-1940), U.Gamilton g‘oyalarida 
namoyon bo‘ldi. Iqtisodiy jarayonlar turli tushunchalar asosida bayon qilinadi. 
Masalan, 
Veblen iqtisodiy jarayonlarni 
ruxshunoslik, biologiya va 
antropologiya bilan boglaydi. Kommons - ruxshunoslik xuquqini , Mitchell - 
antropologiya va matematika xisob-kitoblarini ustun kuyadi. 
2. Kechki institutsionalizm (1 jaxon urushidan keyin) J.M.Klarkning 
"iqtisodiy institutlar va insonlar farovonligi" asarlarida, G.A.Berlining 
"Mulksiz xoqimiyat" va "XX asr kapitalistik inqilobi" asarlarida, G.Minzning 
aksionerlar soni ortishi, kapital mulkning kapital funksiyadan ajralish jarayoni 
xaqidagi maqolalarida kayd etilgan.
3. Neoinstitutsionalizm 60-70 yillardagi ijtimoy institutsional yo‘nalish. 
Amerikalik nazariyotchi L.Lou, shvetsiyalik iqtisodchi G.Myurdal tomonidan 
ishlab chiqarilgan. J.K.Gelbreyt va R.Xeylbroner tomonidan rivojlantirilgan. 
Iqtisodiy jarayonlar rivoji industriya va texnokratiya rolining o‘sishi bilan 
bog‘liq qaraladi. Ijtimoy xayotga asoslanib, iqtisodiy jarayonlar borishi 
tushuntiriladi. 
Birinchi davrdagi iqtisodiy g‘oyalar uch oqimga bo‘linadi. 
1.ijtimoiy-psixologik (T.Veblen). 
2.ijtimoiy-xuquqiy (Jon R.Kommons). 
3.emperik yoki kon’yuktura-statistik (U.Mitchell). 
Institutsional g‘oyalar evolyusiyasining birinchi davridagi ijtimoiy-
iqtisodiy qarashlarini uchta asosiy oqimlarga ajratish mumkin. 
1-yo‘nalish Torsten-Veblen (Asarlari:2 "Bekorchi sinflar nazariyasi 
"(1899), "Fanning xozirgi sivilizatsiyadagi urni va boshqa ocherklar" (1919), 
"Zamonaviy o‘zgaruvchi tizimlar to‘g‘risidagi ocherklar" (1934)) kitoblarida 
keltiriladi.bo‘larda davrning tabiiy tanlanish ta’limoti insoniyat jamiyatida 
"Yashash uchun ko‘rash" tamoyili asosida tadbiq qilishga asoslanadi. 
Markscha sinfiy ko‘rash va umuman sinflar mavjudligi inkor etiladi. Industrial 
-texnokratik konsepsiyalar ishlab chiqiladi. "Industriya" (barcha ishlab 
chiqaruvchilarni) va "Biznes" (moliyachilar, tashqilotchilar, tadbirkorlar) 

---

62 
nazariyasida ishlab chiqarishning moddiy va ijtimoiy-iqtisodiy asoslari 
boglanmagan.bu yo‘nalish jamiyatni islox qilishda intelligensiyaning rolini 
birinchi o‘ringa kuyadi(menedjerlar). 
2-yo‘nalish Jon R.Kommons (asarlari: «Kapitalizmning xuquqiy 
asoslari»(1924), «Institutsional iqtisodiyot. Uning siyosiy iqtisoddagi 
urni»(1934), “Jamoa faoliyatining iqtisodiy nazariyasi» (1950)asarlarida bayon 
qilinadi).
U iqtisodiyotda nazariya va yuridik konsepsiyalar to‘g‘risidagi 
koidalarning o‘zaro korishmalarini taklif etadi. Kapitalizm bozor munosabatlari 
"Odil bo‘lmagan ragbat" illatiga olib kelayotganligi sababli, almashuv 
munosabatlari odil bo‘lishini ta’minlash, raqobat xavfini yo‘qotishni davlatning 
yuridik - qonun organlari vositasida xal etish mumkinligi g‘oyasini ilgari 
suradi. "Sotsial nizo" ta’limotida nizolarning antogonistik (kelishtirib bo‘lmas) 
emasligini, ularning jamiyat evolyusiyasining xarakatga keltiruvchi omil 
ekanligini aytadi. Ishchi va kapitalizm o‘rtasidagi munosabat- kelishuv bo‘lib, 
bu kelishuv: nizo, o‘zaro ta’sir va yechimdan iborat bo‘ladi. 
U jamiyatda ijtimoiy - qarshiliklar kuchayishi,ya’ni konfliktlarni yuridik 
kelishuvidan boshqa narsa emas deb xisoblaydi. Jamoatchilik fikri nazoratidagi 
iqtisodiyotni demonopolizatsiya qiladigan xukumat tuzumi zarurligiga 
ishonadi. Mulkni o‘z shakliga (moddiy, nomoddiy), karz va karz majburiyatlari 
) va ko‘rinmas (kimmatli kogozlarga) ajratadi. Birinchi o‘ringa ishlab chiqarish 
emas muomala sohasi kuyilgan. 
3-yo‘nalish Uesli Kler Mitchell (asari: «Iqtisodiy nazariya tiplari 
to‘g‘risida leksiyalar»(1935) nomi bilan bog‘liq.U Veblenning shog‘irdi bo‘lib, 
ishlab chiqarish va biznes qarama-qarshiligi to‘g‘risidagi fikrni meros qilib 
olgan. 
Odamlarning jamiyatdagi xulkini tadqiqot predmeti deb xisoblaydi. 
Ijtimoiy psixologiya, an’ana va urf-odatlar iqtisodiy xodisalarni belgilovchi 
omillar sifatida qaraladi. Mitchell bo‘yicha, iqtisodiy ko‘rsatkichlar, son va 
rakamlar o‘zgarishidagi qonuniyatlar xal qiluvchi o‘rinni egallaydi. 
U siklik xodisalar tadqiqotchisidir. Moliya-pul muomalasi va kredit 
kategoriyalari bilan siklik tebranishlarni o‘zgartirish, oldini olish va 
iqtisodiyotga ta’sir etish mumkin, deb xisoblagan. U katta yillar davomiyligini 
xisoblagan. Kapitalizmning inkirozsiz rivojlanish modeli loyixasini yaratgan. 
Sikllarni kapitalizm iqtisodiyotiga xos doimiy xususiyat deb qaraydi. Yuzaga 
keladigan turli qarama-qarshiliklarni yechishda davlat roli orqali tartibga 
solish eng qulay vosita deb xisoblanadi. Uning tadqiqiotlari empirik va 
institutsional usullar korishmasidan iborat. 
Kechki va neoinstitutsionalizm davri J. K. Gelbreyt, Pitirim Sorokin 
(AQSh) Raymond Atoi (Fransiya), Yan Tinbergen (Niderlandiya)va boshqa 

---

63 
olimlar nomi bilan bog‘liq, ular fikricha, jamiyatni qayta ko‘rish, 
transformatsiya 
masalalarini 
xal 
etishda 
texnik-iqtisodiy 
omillar 
mutloqlashtiriladi; 
jamiyatning 
industrial 
jamiyatdan 
postindustrial, 
superindustrial yoki neoindustrial informatsion jamiyat sari qarama-
qarshiliklarsiz evolyusiyasi, sotsialistik va kapitalistik tizimni yagona tizimga 
keltiruvchi nazariyasi ilgari suriladi (konvergensiya nazariyalari). 
J.K.Gelbreyt asarlari sotsialistik va kapitalistik tizimda ro‘y berayotgan 
umumiy o‘zgarishlar, masalan, rejalashtirishdan foydalanish, davlat va 
korporatsiya o‘rtasidagi farqlarning yo‘qolib borishi, tashki muxitni o‘rganish, 
fan va ta’limda mexnat taksimoti o‘sishda asosiy omil ekanligini va boshqalar 
tan olinadi. "Kapitalizm transformatsiyasi" ro‘y berishi bashorat qilingan 
(asarlari: "Mo‘l-ko‘lchilik jamiyati" (1958), "Yangi industrial jamiyat" (1927). 
"Yangi sivilizatsiya" asari vujudga kelishi to‘g‘risida Toflerning 
"Uchinchi tulkin" kitobi bayon etilgan. 
Neoinstitutsionalizm nazariyalarida texnik omillarni mutloqlashtirishdan 
chekinilib, asosiy e’tibor insonga va sotsial muammolarga qaratilgan. "Mulk 
xuquqi" (Ronald Klouz-AQSh) va jamiyat tanlovi (Jeyms Byukenen - AQSh) 
shular jumlasidandir. Bu yo‘nalish bo‘yicha XX1 asr "Inson asri" deb e’lon 
qilingan. 
Inson postindustrial jamiyatning asosiy iqtisodiy omili, asosiy resursi, deb 
qaraladi. Yangi jamiyat shaxsni xar tomonlama rivojlantirish uchun yangicha 
siyosat yurgizishni takozo etadi.