Toshkent moliya instituti hisob va audit fakulteti «moliyaviy tahlil» kafedrasi

          2-bob.  Ish  haqi  fondini  shakillantirish  va  undan  foydalanish  hisobi 

hamda ularni takomillashtirish 

          2.1. Ish haqi fondini shakillantirish va uni hisobini takomillashtirish 

         Ishchilarni  ishga  qabul  qilish  mehnat  shartnomasi  va  u  imzolanganidan 

 eyin   orxona  raxbarining  ishchini  ishga  qabul  qilish  to'g’risida  imzolagan 

buyrug’i chiqarilishi bilan rasmiylashtiriladi. 

         Korxona  bo'yicha  hodimlar  jadvali  ishlab  chiqiladi  va  tasdiqlanadi,  u 

barcha hodimlarning ro'yhati bo'lib, ular maoshining miqdori ko'rsatiladi.  

         Hodimlar  bo'limida  har  bir  hodimga  shahsiy  varaqa  to'ldiriladi,  raxbar 

hodimlar va mutahassislarga, bundan tashqari, shahsiy varaqa yuritiladi. Har  bir 

hodimga ishga qabul qilish paytida tabel raqami beriladi, keyinchalik ish hajmi 

va ish haqini hisobga olishga doir barcha hujjatlarga ushbu raqam qo'yiladi. 

         Korxonaning  buxgalteriya  hizmati  tomonidan  har  bir  hodimga  shahsiy 

schyot  ochiladi,  unda  hodimning  ish  haqi  to'g’risidagi  ma'lumotlar  oyma-oy 

jamlanib boriladi. 

         Korxona va tash ilotlarda mehnat haqi hisobini to'g’ri tash il qilish uchun, 

eng avvalo, shahsiy tar ib hisobini to'g’ri yuritish lozim. 

         Hodimlarni  ishga  qabul  qilish,  ishdan  bo'shatish,  boshqa  ishga  o'tkazish, 

ularga  ta'til  berilgani,  tunda,  ish  vaqtidan  tashqari  vaqtda,  bayram  kunlarida 

ishlaganligi  haqida  ishonchli  ma'lumot  bo'lgandagina  korxona  hodimlari  bilan 

o'z  vaqtida  hisob-kitob  qilishi  mumkin.Ana  shu  maqsadda  korxona  kadrlar 

bo'limi  shahsiy  tarkib  hisobini  hamda  boshqa  hizmatlar  bilan  birgalikda  ish 

vaqtidan foydalanish hisobini olib boradi. 

          Shahsiy tarkibni hisobga olish uchun quyidagi hujjatlardan foydalaniladi: 

                -T-1 shakli. Ishga qabul qilish haqida buyruq 

                -T-2 shakli. Shahsiy varaqa. 

                -T-3 shakli. Shtat jadvali. 

                -T-5 shakli. Boshqa ishga o'tkazish haqida buyruq. 

                -T-6 shakli. Ta'til berish haqida qayd. 

---

 

               -T-8 shakli. Mehnat shartnomasini bekor qilish haqida buyruq. 

               -T-13 shakli. Tabel. 

               -T-49 shakli. To'lov vedomosti. 

               -T-51 shakli. Hisob-kitob vedomosti. 

               -T-53 shakli. To'lov vedomosti. 

         Ish  vaqtini  hisobga  olish  uchun  T-12  shaklidagi  mahsus  tabeldan 

foydalaniladi.Tabel-bo'lim,  brigada,  sex  hodimlarining  noma-nom  ro'yhati 

bo'lib, undan ish vaqtini hisobga olish uchun foydalaniladi. 

        Har  bir  hodimga  tabel  raqami  biriktiriladi  va  u  mehnat,  ish  haqi  bo'yicha 

ramiylashtiriladigan barcha hujjatlarda ko'rsatilib boradi. 

        Ishga  chiqish  va  ish  vaqtidan  foydalanish  hisobi  tabelda  ikki  hil  usulda 

amalga  oshiriladi.  Birinchi  usulda  barcha  ishga  chiqqan,  kechikkan  va  ishga 

chiqmagan hodimlar to'liq ruyhat qilib boriladi. Ikkinchi usulda esa tabelda faqat 

kechikkanlar,  ishga  chikmaganlar,  ya'ni  ma'lum  me'yordan  chetga  chiqqan 

hodimlar  ro'yhat  qilib  boriladi.  Bularni  barchasi   orxonalarda,  xo’ ali  

yurituvchi  subektlarda,  tashkilotlarda,  budjet  tashkilotlarida  ish  haqi  fondini 

sha illantirish  bilan  bevosita  bog’liq  hisoblanadi  va  ish  haqi  fondini 

takomillashtirish oldimizda turgan muhim vazifalardan biri hisoblanadi. 

         Bugungi   unda  yurtimizda  mehnatga  haq  to’lashni  o’ziga  hos  yo’llarini 

ishlab  chiqish  va  bundan  ishlovchilar  to’laligicha  qoniqish  hosil  qilishlari 

lozimligi  oldimizda  turgan  muhim  vazifalardan  biri  hisoblanadi,  ya’ni    mehnat 

haqini  qaysi  shaklda,  turda,  hajmda    to'lashdan  qat'iy  nazar  to'lovlarning 

shunday  tartibini  joriy  etish  lozimki,  bu  tartib  ish  beruvchi  va  ishlovchining 

qiziqishlariga  ustunlik  bermaydigan,  shu  jumladan  ijtimoiy  jihatdan  maqbul 

tizimni  shakllantirsin.  Shuningdek,  mehnat  haqi  va  undan  ajratmalar, 

ushlanmalar  darajasini  belgilashda  ishsizlikka  qarshi  hukumat  siyosatini  ham  

uzviy bog’liqligini ta'minlamoq lozim. 

         Mehnat  haqi  hisob-kitoblaridagi  muammoli  jihatlardan  yana  biri  ularning 

o'z  vaqtida  to'lanmasligi  muammosidir.  Odatda  mehnat  haqidan  ajratmalar  va 

ushlanmalar  ish  haqi  to'lovlarini  kechiktirishdagi  bosh  omil  hisoblanadi.                                        

---

 

Shuningdek,  hodimlarga  mehnat  haqini  berish  biz  uchun  ularni  jilovlashning 

bosh omiliga aylangan. Ish haqini bermay tursak hodimlar barcha talablarimizga 

rozi bo'lishadi, ya’ni,  ommunal to'lovlarni amalga oshirish va  qarzdorli ning 

yo'qligi haqida ma'lumotnomalarni yig’ib  elish, metallom, ma alatura yig’ish, 

obuna  bo'lish,  shahsni  tasdiqlovchi  hu  atlarni  yangilash,  hu  atlar  yig’ma 

jildidagi  kamchiliklarni  to'ldirish,  raxbarning  turli  ko'rsatmalarini  bajarish  va 

h.k.  Mehnat  haqi  to'lovlaridagi  sun'iy  to'siqlar  qo'shtirnoq  ichidagi  muammoli 

jarayonlar hisoblanadi. Negaki qonunchiligimizda bunday  jihatlarning  birontasi 

belgilanmagan.qonunda  belgilanmagan  narsani  bajarish  hissi  bo'lmagan  holda 

amalda ularga belgilangan qoidalardanda kuchli amal etiladi. 

         Mehnat  haqini  berishda  kechikishning  sabablarini  bazan  korxona  va 

tash ilotlar moliyaviy ahvolidagi tangli lar bilan izohlashadi. To'g’ri moliyaviy 

resurslarning  yo'qligi  tanglikning  bosh  sababi.  Lekin  bazan  sabab  moliyaviy 

resurslarning  yetarligi  yoki  yetishmovchiligi  bilan  emas  balki  umuman  boshqa 

omillarga  borib  taqaladi  va  afsuski  ularning  aybdori  bo'lishi  hech  kimga 

yoqmaydi.  

        Afsuski,  mehnat  haqining  minimal  darajadan  past  belgilanmasligi,  ish 

o'rinlarini  ochishda  turli  normalarning  joriy  etilishi,  mehnat  haqi  to'lovlaridagi 

uzilishlarga  yo'l  qo'yilmaslik  yuzasidan  turli  qoidalarning  belgilanishi  hamda 

ularning  davlat  nazorat  va  huquq  organlari  tomonidan  doimiy  kuzatuvga 

olinishiga  qaramay  mehnat  haqi  va  unga  tenglashtirilgan  to'lovlarda  doimo 

mummoli jihatlar kuzatilmoqda. Shu sababli mehnat haqi hisobi va to'lovlarida 

shunday  bir  tizim  va    mehanizmini  yaratish  lozimki  ushbu  tartib  har  uchala 

tomon ishchi, ish beruvchi va davlat manfaatlar mushtarakligini ta'minlasin.  

        Kichik  biznes  sub'ektlarida  ish  haqini  hisoblashning  amaldagi  tartiblarida 

bazan shunday hollar ham kuzatiladiki ishchilarga qo'yiladigan asosiy talab ish 

haqini kelishilgan to'lovidan tashqari  to'lovlariga, kasallik nafaqasini tayinlash, 

tug’uruqqacha ta'til va tug’ishdan  eyingi ta'tillar, mehnat ta'tiliga chiqish kabi 

ijtimoiy  harakterdagi  to'lovlarga  amal  etilmaydi.  Kasaba  uyushmalari  faoliyati 

haqidagi masala esa ochiq qoldiriladi. 

---

 

          Mehnat  haqi  hisobining  muammoli  jihatlaridan  yana  bittasi  bu 

Respublikamizning korxona va tashkilotlarida o'rtacha ish haqi darjasini oshirish 

va  uni  asta  sekin  rivojlangan  davlatlar  darajasiga  etkazish  orqali  ijtimoiy 

jihatdan farovon hayotni yo'lga qo'yish masalasidir.  

         Dunyo amaliyotida mehnat haqining minimal darajasini belgilashda ikkita 

yondashuvga tayaniladi: 

                    -  ish  haqining  oylik,  kunlik  va  soatlik  normalariga  nisbatan 

normativini belgilash orqali hisoblanadigan minimal ish haqi; 

                    -  mamlakat  bo'yicha    o'rtacha  oylik  ish  haqining  darajasidan  kelib 

chiqib belgilanadigan mehnat haqi. 

         Birinchi usulda ishchining va uning oilasining fiziologik talablari bo'yicha 

hayotiy zaruriy hisoblangan elementlarning ya’ni, oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-

joy,  ta'lim,  medetsina  hizmati,  alohida  tur  hizmatlarni  minimal  normalardagi 

qiymati baza sifatida olinadi. Ushbu usul ko'proq rivojlanayotgan va rivojlanishi 

suratlari past bo'lgan dunyo davlatlari amaliyoti uchun ko'proq hos bo'lgan usul 

hisoblanadi. 

         Ikkinchi  usul  bo'yicha  minimal  ish  haqi  mamlakat  bo'yicha  o'rtacha  ish 

haqiga  nisbatan  belgilanadi.Halqaro  mehnat  tashkiloti  tomonidan  uning  taklif 

etilgan  normativ  darajasi  50  foiz,  Еvropa  ittifoqi  davlatlari  uchun  60  foiz  qilib 

belgilangan.Shuningdek,  Еvropa  Kegashining  ijtimoiy  huquqlar  bo'yicha 

Qo'mitasi  tomonidan  ushbu  ko'rsatkichning  eng  quyi  darajasini  50  foizdan 

tushirmaslik shartlari belgilangan.

15

 

         Ushbu  qiymatni  respublika  bo'yicha  o'rtacha  ish  haqiga  nisbatan 

olganimizda  iqtisodiyotning  barcha  sektorlari  bo'yicha  ham  kam  salmoqni 

tashkil etishini ko'rishimiz mumkin.Bugun kunda Respublikamiz hukumati  

 

uning darajasini kelgusida rivojlangan davlatlar qatoriga ko'tarishdek murakkab 

vazifani oldimizga qo'yganligini boisi ham shunda                                                                             

                                                           

15

Mehnat haqi to’lash hisobidagi muammoli jihatlar, 

Matnazar Yu.R. Ilmiy maqola, 4-5-b  

 

---