Toshkent moliya instituti rasulova d. V., Xotamov I., Asatullaev X. S. Biznesni tadqiq etish usullari

 
 
 
 
(2.3.10) 
bu erda, t – vaqt o’lchovi; 
t
e

- t vaqtdagi ITT ko’rsatkichi. 
Bu nochizikli dinamik ishlab chiqarish funktsiyasini har ikkala tomonini 
logarifmlab quyidagini hosil qilamiz: 
ln F(t)=ln F ( k(t), L (t))+ 

t
(2.3.11) 
Uning echimi esa quyidagicha bo’ladi: 
Y(t) = 





)
(
)
(
)
(
)
(
t
L
t
t
K
t
(2.3.12) 
(2.3.12)- tenglamani soddalashtirib, chiziqli tenglamaga keldik. Bu tenglama 
bir tomondan, kichik biznesning dinamik ishlab chiqarish funktsiyasini ifodalasa, 
boshqa tomondan KB ning YaIM dagi hissasi o’sishida har bir omil ulushini 
ko’rsatib beradi.
23
Demak, biz (2.3.1)- tenglamaning maksimum bo’lganida, KB samarali 
rivojlanishini bilgan holda, uning harajatlarini minimallashishi optimal holat 
ekanligini bilamiz. Shundan kelib chiqqan holda (2.3.2)-tenglamadagi ayiruvchi 
minimum bo’lishi kerak, ya’ni 

i

j

k
кб
ijk
Q
кб
ijk
С
min

(2.3.13) 
Yuqoridagi shart uchun cheklovlar quyidagicha bo’ladi: 
0
,
0
,
0
,
0




ijk
ijk
ijk
ijk
A
K
L
Q
(2.3.14) 

i

j

k
1
1
1







t
t
t
t
ijk
t
ijk
K
K
K
K
Q

(2.3.15) 

i

j

k
1
1
1







t
t
t
t
ijk
t
ijk
L
L
L
L
Q

(2.3.16) 

i

j

k
1


t
t
ijk
t
ijk
R
A
Q
(2.3.17) 
bu erda, t –vaqt indeksi, 
ijk
Q
- i-xududning j-tarmog’idagi KB da ishlab 
chiqarilgan k-mahsulot miqdori, 

ijk
C
i-xududning j-tarmog’idagi KB k-
mahsulotining bahosi, 

ijk
L
i-xududning j-tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab 
chiqarish uchun ketadigan ishchi kuchi harajatlari, 

ijk
K
i-xududning j-
tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun ketadigan asosiy kapital 
23
Замков О.О.,Черемных Ю.А.,Толстопятенко А.В. Математические методы в экономике. М.: ДиС. 2015 г. 

---

59 
hajmi, 

ijk
A
i-xududning j-tarmog’idagi KB k-mahsulotini ishlab chiqarish uchun
ketadigan boshqa harajatlar (transport, ijara, energiya va boshkalar), 


1
t
K
t-1 
davrda KB da mavjud bo’lgan kapital miqdori, 
1


t
K
-t-1 davrda yangidan tashkil 
etilgan KB korxonalari hisobiga kapitalning ko’payishi, 


1
t
K

t-1 davrda 
tugatilgan KB sub’ektlari hisobiga KB kapitalining chiqib ketishi hamda o’tgan 
davrdagi eskirishi, 


1
t
L
t-1 davrda KB da bandlarning umumiy soni, 
1


t
L
- t-1 
davrda yangidan tashkil etilgan va mavjud KB sub’ektlari ishlab chiqarish 
quvvatlarining oshishi evaziga yangidan tashkil etilgan ish o’rinlari va yollangan 
ishchilar, 


1
t
L

t-1 davrda yopilgan korxonalar evaziga KB da bandlikning
qisqarishi, 


1
t
R
t-1 davrda shu maqsadlar uchun mo’ljallangan xarajatlar. 
(2.3.13)- tenglamaning (2.3.14, 2.3.15, 2.3.16, 2.3.17) - shartlarni 
qanoatlantirishi KB xarajatlarining optimal rejasini belgilab beradi hamda (2.3.2) - 
tenglik bajarilib, KB faoliyati natijasida maksimal foyda olinadi, uning YaIM dagi 
ulushi orta borib rivojlangan davlatlar darajasiga etadi. Bu esa mamlakatimizda 
aholini o’rta qatlamining ko’payishiga, ularning daromadlari oshishiga olib keladi. 
Natijada, iste’mol va jamg’armalar, investitsiyalarning yuqori darajasiga erishilib, 
Solou modelidan yuqori iqtisodiy o’sish ta’minlanadi. 
KBXT bozor iqtisodiyoti sharoitida muhim o’rin tutib, uning hara-katining 
har tomonlama qulayligi, erkinligi, oson va tez diversifika-tsiyalashuvi noaniq va 
tez o’zgaruvchan bozor munosabatlari «dengizi»da cho’kmasdan «Arximed 
po’kagi» kabi bemalol qalqib turishga zamin yaratadi. 
Respublikamizda bugungi kunda deyarli KBXT uchun me’yoriy-huquqiy baza 
yaratilgan, u davlat va nodavlat tashkilotlari tomonidan doimiy ravishda qo’llab-
quvvatlanmoqda. KBXT ning respublika YaIM dagi ulushi 2007 yil 1 yanvar 
holatiga ko’ra 42,1 % ni tashkil etdi, jami bandlarning qariyb 69,3 % i bu sektorda 
band. Raqamlardan ko’rinadiki, KBXT o’z mohiyati, salohiyati va qudrati 
jihatidan mikroiqtisodiy emas, balki makroiqtisodiy, hatto megaiqtisodiy 
darajagacha chiqdi desak mubolag’a bo’lmaydi. Chunki, KBXT ning respublika 
tashqi savdo operatsiyalaridagi ulushi ham yil sayin ortib bormoqda. Agar 
raqamlarga qaraydigan bo’lsak, KBXT o’zining barqaror taraqqiyot yo’lida 

---

60 
muammosiz rivojlanayotganga o’xshaydi. Biroq, hali echimini kutayotgan 
muammolar talaygina. KBXT ni makroiqtisodiyot, xududlar bo’yicha bashoratlash 
muammo-lariga kelsak, buning uchun matematika va statistika apparatining turli 
bashoratlash 
usullaridan 
foydalanish 
mumkin. 
Oldingi 
bo’limlarda 
ta’kidlanganidek, ular sifatiy va miqdoriy usullarga ajraladi
24
. 
Sifatiy usullar biron sohaga oid mutaxassislar fikrini bilish, o’rganish orqali 
rivojlanayotgan ijtimoiy-iqtisodiy hodisaga tashxis qo’ysa, miqdoriy usullar 
iqtisodiy-matematik usullarga tayanadi. 
Miqdoriy turga kiruvchi ekonometrik usulning taqsimot qonunlari real 
ijtimoiy-iqtisodiy 
jarayonlarni 
nazariy 
va 
ehtimolli 
modellash-tirishda 
qo’llaniladi.
25
Taqsimot qonunlari, ular tayanib ish ko’ruvchi tasodifiy miqdorlar xarakteri 
bo’yicha diskret va uzluksiz tasodifiy miqdorlar taqsimot qonunlariga ajraladi. 
Har bir ijtimoiy-iqtisodiy jarayonni bashoratlash davrlarlar bilan farqlanadi: 
qisqa muddatli (1 yilgacha, ammo odatda bir chorak); 
o’rta muddatli (1 yildan 3 yilgacha); 
uzoq muddatli (3 yil va undan ko’proq).
26
Taqsimot qonunlari normal taqsi-motdan kelib chiqadi. Diskret tasodifiy 
miqdorlar bilan ish ko’ruvchi taqsimotlarga binominal, Puasson, geometrik 
taqsimot qonunlari kiradi. 
Uzluksiz tasodifiy miqdorlardan foydalanib ish ko’ruvchi taqsimot qonunlari 
o’z ichiga normal, Fisher, 

-kvadrat, lognormal, Styudent, eksponentsial 
taqsimotlarni oladi.
27
Bashoratlash davri qanchalik uzoq bo’lsa, axborotning 
ishonchliligi shuncha past bo’ladi va aksincha.