Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

NOĞAYLAR
Noğayların tarixi  haqqında ayrıca yazılmış.  zəngin  tarixi materiallar  və 
faktiaı  haqqında  mənbələr  çox  azdır.  Əsasən  orta  və  aşağı  Volqa  vadisi 
tatarları,  Qızıl  orda,  Qazax,  Həştərxan  və  Krım  tatarları  haqqmda  aparılmış 
tədqiqatlarda Noğaylar haqqında da bir sıra məlumatlar verilir.
XV 
əsıin  sonlarında  süqut  edən  Qızıl  Ordanın  Kazan,  Həştərxan  və 
Krım  tatar  xaniıqları  arasında  yerləşən  böyük  bir  ərazidə  yayılmış  Noğay 
xalqı  mühüm  geosiyasi  mövqeyə  tnalik  idi.  Noğaylar  eləcə  də  Qazax  və 
köçəri  özbək  tayfaları  ilə  sıx  əlaqədə  idilər.  Orta  əsrləriıı  xalq  yaradıcıhğında 
da bu əlaqələrin son  dərəcə yaxın olması özünü  göstərir.
1489  -   cu  ildən  XVII  əsrin  ortalanna  qodər,  xiisusilə  də  III  İvanın 
dovrundən  Noğay  bəyiəri  və  mirzəlori  ilə  diplomatik  ya/.ışmaların  böyük  bir 
aıxivi  qoıunub  saxlanılmışdı.  Bu  mənbələr  əsason  diplomatik  yazışmalar  və 
səfirük  məlumatlarmdan  ibarətdir.
Noğaylar  haqqında  şərq  mənbəlorində  daha  mötobər  molumatlar 
mövcuddur.  “Şeybani  -   namə”  (1510  -   1530  -   cu  illor),  “Tarixe  -   Roşidi", 
Xondomırm  “ Həbib -   üs  Siyar”  (1521  -   1524),  Xivə xanı  Əbdülqa/.mm  (1603 
1663)  I ürklorin  şəcərəsi  osərlərində  gcniş və mötəbər molumatlar vcrilir.
186
rÜ R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  V Ə   K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Avropa  səyyahlarmın  və  coğrafıya  alimlorinin  də  Noğaylar  haqqında 
verdiyi  məlumatlar  maraqlıdır.
Noğay  (və  ya  Manqıt)  ərazisi  Çingiz  imperiyasınm  (Qızıl  ordanın) 
qərb  hissəsində,  eləcə  də  Qıpçaq  çölündo  (doşti  qıpçaq)  yerləşirdi  və  köçəri 
türk  tayfalarınm  böyiik  birliyini  təşkil  edirdi.  Rəvayətə  görə  Omir  Noğay  XIII 
osrdə  qızıl  ordam  tork  edir  və  öz  manqU  tayfası  ilə  qara  dəniz  sahillərinə 
gedərək miistəqil  olur və  buradan da tayfanın  adı Noğay  adlandırıhr.
XV 
əsr  və  XVI  əsrin  I  yarısmda  Noğaylar  ərazisində  tam 
hegemönluğundan  istifadə  edən  Moskva  knyazları  onlardan  Kazan  vo 
Hoştərxan  xanhqlarının  əleyhinə  istifadə  etdi  vo  XVI  əsrin  II  yarısmdan 
Noğaylar  ayrı  -   ayrı  tayfalarla  pərakəndo  olaraq,  bir  hissəsi  Moskva 
knyazlarmın təsiri altmda qaldı, bir hissəsi  də Qazax ərazisinə yayıldı.
Oturaq  yaşayan  Noğaylann  Saraycıq  adlanan  şəhəri  qala  divarları  ilo 
ohatə  olunmuşdu.  Orta  Asiyadan  şərqi  Avropaya  gedən  karvan  yolları  bu 
şəhərdən  keçirdi.  Orta  əsr  rus  səlnamələri  qeyd  edirlor  ki,  XVI  osrdo  Volqa 
çaymm sol  sahili Noğay,  sağ sahili  Kazan sahili kimi adlanırdı.
Rusiya  tarixi  arxivlərində  və  Müqəddəs  Sinodun  arxivində  Noğay 
boylərinin  və  mirzəiərinin  şəcərənamələri  əsasən  XIV  -   XV!  əsrlorə  aiddir. 
Bunlardan  Yusupovların və  IJrusovlann  şocərənamələri  xiisusilə məşhurdıır.
TATARISTANDA KİTAB VƏ KİTABXANA  İŞİ
Tatarıstan  Respublikasmın  Milli  kitabxanasmın  qodim  tarixi  var. 
Kitabxananın  əsasını  yerii  bibliofil  və  diyarşünas  İvan  Alekseyeviç  Vtorovun 
kolleksiyası  təşkil  edir.  Yaradılarkən  kitabxananm  fondu  903  adda,  1908 
nüsxə  kitabdan  ibarət  olmuşdur.  1844-cü  ildə  kolleksiya,  ictimai  kitabxanamn 
yaradılması  məijsədi  ilə  oğlu  N.I.Vtorov  (odobiyyatşünas,  arxeoloq  və
ctnoqraf) tərəfdən şəhərə hədiyyə edilir.
Amma  ümumxalq  şəhər  kitabxanası  10  (24)  yanvar  1865-ci  ildə  açıldı. 
1906-cı  ildə  Kazanm  mtisəlman  əhalisi  üçün  olan  ümumxalq  kitabxananamn 
filialı  açılır, bu fılial  Rusiyada tatar maariflənmə  mərkəzinə çcvrilir.  Bölməmn 
əsas  fonduna  915  adda  kitab,  fərqli  şəxslər  tərofindən  hədiyyə  olunmuş  şorq 
vo  rus  dillorində  1277  nüsxə  daxil  idi.  1917-ci 
il  inqlabi  kıtabxananın 
tarixinin  gələcək  dəyişikliklərinə  təkan  verdi.  O,  Mərkəzi  Qubcrniya 
kitabxanası  adım  ah r  və  1923-cii  ildə  isə  Mərkəzi  şəhor  kitabxanasi  kimi 
foaliyyot  göstərməyə  başlayır.  1920-ci  ildə ona V.İ.  Leninin  ad.  vcril.r.  1919- 
ctı  ildə  miisəlmanlar  üçiin  olan  “Filial  bölmo” şohər  kitabxanasınm  5  saylı 
filiah  olaraq  yenidən  təşkil  cdilir.  O,  1922-ci  ildo  M.Vahitov  adma  Morkoz, 
şərq  kitabxanasına,  1929-cu  ildə  isə  Mərkəzı  şəhər  kıtabxanası  ılə  bırləşır.
187

T Ü R K   X A L Q L A R IN İN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
1934-ci  ild?  Mərkəzi  kilabxana  vilayət  kitabxanası  kimi  foaliyyot  göstonnoyo 
başlayır 
vo 
1941-ci 
ildo 
-respublika  kitabxanası, 
metodik  rnorkoz, 
kitabxanaşünaslıq  morkozi  funksiyasını  almışdır.  1965-ci  ildo  yeni  nizamnamo 
tasdiq  cdilmiş  vo  kitabxana  elmi  morkəz  statusu  alır.  1991-ci  il  kitabxananm 
tarixi  iiçün  olamotdar  olmuşdur:  llomin  i!do  kitabxana  milli  kitabxana  statıısu 
oldo  cdir.  Hıı  giiıı  Miüi  kitabxana  nıilli  və  respublika,  rus  vo  xarici  nıolbuat. 
çox  lunksional  kitabxana,  infonnasiya  vo  elmi-tedqiqat  institutu,  modoni. 
biblioqrafik  vo  mctodiki  morkozi  funksiyasım  daşıyan  osas  döv-lət  kitabxanası 
sayılır.  Kitabxana  tatar  xalqımn  modoniyyotinin  yayım  vo  təbliği  morkəzidir. 
Tatarıstan  ınilli  kitabxanası  dünyadabu  istiqamotdə  fəaliyyot göstoron  yegano 
ictimai  kitabxanadır.  Kitabxanamn  fondu  3  milyon  200  min  sonod  vahidi  vo 
homçiniıı  tatar dilində  85  min sonoddon ibarətdir.
Kitabxana 
fəaliyyoti 
“Mədəniyyot 
haqqinda”, 
“Kitabxana 
vo 
kitabxanaçılıq  haqqmda”  və  “Sonədlərin  məcburi  nüsxəsi  haqqm da”  Federal 
qanunlara  uyğun  olaraq  həyata  keçirilir.  Bu  qanunda  xiisusi  maddo  ilə 
"Kitabxaııalar  və  kitabxanaçılıq"  haqqında  maddə  hüquqi  statııs  ahr  və  Milli 
Kitabxanamn 
foaliyyotində  mühüm  rol  oyııayır. 
Qanun  Tatarıstan 
modoniyyotini,  Tatarıstan  Respublikasmın  xalqlarmın  xiisusi  irsi  elan  edir. 
Onun  londıı  respublikamn 
gələcok  nosillor  iiçiin  modəni  vo  elmi  irsin 
mühafizəsini  hoyata  keçirir.
1 atarıstan  Milli  kitabxanasının  nizamnamosinin  yeni  versiyası  tosdiq 
cdilir  ki,  burada  -   Kitabxananın  İnformasiya  xidınotləri,  kitabxanamn 
avtomatlaşdırılması  vo  biblioqrafik  prosseslər,  respublikanın  bolodiyyo 
kitabxanalarının  elmi-metodiki  idarəetməsi  kimi  faktorlar  ö / əksini  tapmışdır. 
Kitabxanada  ölkənin  ən  istedadh  kitabxanaşünas  mütəxossisləri,  ali  və  orta 
ixtisas  tohsilli  kadrları  çalışmaqdadtr.  Kitabxanamn  200-don  artıq  işçi  heyoti 
vardır ki,  bunlardan  170-i  ali  təhsilli  kitabxanaçılardır.  Bu  da,  Tatanstan  milli 
kitabxanasının  yüksək  xidmot  göstərməsi  və  onun  gözol  idaro  olunması  üçün 
böyük kadr potensiaiını  i 1 ado edir.
Tatarıstan milli  kitabxanasınm fəaiiyyot göstərdiyi  bina Kazun  şohorindo 
mövcud  olan  ən  gözol  binalardan  biridir.  19I9-cu  ildən  ctibaron,  bu  bina 
1 atarıstan  Milli  Kitabxanasına  xidmot  göstərir.  Oxucular  buraya  golərkon 
binanm  gözoJJiyi  valeh  edir.  Kazan  şəhərinin  inqilab  illərində  böyiik  itkilotlo 
üzloşmosi  molumdur  vo  bu  zaman  kitabxanm  binasımn  do  zorər  görəcoyi 
qaçılmaz idi.
XIX 
osrin  sonu  XX  əsrin  ovvollorinin  interyeri  ilə  bozodilən 
kitabxananın  binasında  xüsusi  bir  otaq  Fransa  üslübunda  olan  oxu  zalı 
yerloşirdi.  Bıı otağ  tavanlarında  horbi  mövzular  (qatxanları,  qılmc,  bayraqlar, 
qartal,  qanadlı  şir vo  atları),  o ciimlodon  zongin  süslomo  işlori  ilo əhato  olumuş 
bir olaq  idi  .
188
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
Tatarıstan  milli  kitabxanasmın  memarı  K.L.Myufke  olmuşdur.  O.  1868- 
ci  ilin  yanvarın  30-da  Sankt-Peterburq  şəhərində  anadan  olmuşdur.  Orta 
məktəbi  bitirdikdon  sonra  Sankt-  Peterburq  İncosonot  Akademiyasına  daxil 
olmuşdur.  Rossam  xaricdo  ezamiyyətə  göndəriür  və  orada  tolim  keçdikdon 
sonra,  ölkəniıı  ən  məhşur  memarlarından  biri  olur.  Myufke  -  İtaliya,  Fransa, 
Avstriya  vo  digər  ölkolorin  mədoniyyət  abidoləri  iJo  tanış  olmuş,  Rusiyaya 
qayıdaraq,  1898-ci  ildə  Kazan  İncosənət  Məktəbi 
(1897-1912-ci  illor), 
binasımn  tikilməsi  işinə  rəhbərlik  etmişdir.  O,  eyni  zamanda,  Kazan  (1905- 
1909-cı  illərdo) Unıversitetinin də  memarı olmuşdur.
Tatarıstan  milli  kitabxanasma  rəhbərlik  edən  insanlar  Tatarıstan 
Respublikasımn  tanınmış  ictimai  xadimlori  olmuşdur.  Kazan  İctimai 
Kitabxanasına  ilk  rohborlik  edon  şəxs  İ.P  Pavlov  olmuşdur.  O,  1865-ci  ildən 
başlayaraq  1887-ci  i b   qodər  kitabxanaya  rəhbərlik  etmişdir.  Görkomli  Tatar 
maarifçisi  vo  siyasi  xadimi  Zakir  Seyidzado  Müsəlman  kitabxanasının  Kazan 
filiahnın  ilk  kitabxanaçısı  olmuş  və  1906-1918-ci 
illərdo  kitabxanaya 
rohborlik  etmişdir.  Z.Seyidzado  1918-ci  il  Sovet  hakimiyyətinin  ilk  illərində 
güllolonmişdi.
1939-cu  ildon  Tatanstan  Milli  Kitabxanasma  Milli  kadrlar  müdür  toyin 
olunmağa başlayır.
M ukhitdinova Raisa Zarifovna -  1939-1962-ei  illor ərzindo  kitabxanaya 
rohborlik  etmişdir.  Bundan  sonra  Dələşova  Mira  Xarisovna  -   1962  -   1986-ci 
il  müddətindo  kitabxanaya  rəhborlik  edir.  Valeev  Razil  İsmagiloviç  -   1986-ci 
ildən  2000-ci ilo kimi. Daha sonra  Qəyyumlar  Şurasımn sodri  olaraq
Kambayev  Nail  Akramoviç  -   2000-ci  ildon  kitabxanamn  dircktoru 
vozifosindo çalışmaqdadır
Kitabxananın  Tarixi  prosesində  diqqoti  cəlb  edən  bir  sıra  olamətdar 
hadisələr olmuşdur ki, onlardan aşağıdakılannı qeyd etmok  vacibdir.
1865  - K aÄ n  şohər kitabxanasmm açıhşı
1906  -  Kitabxananm  müsolman fıliahnın açılışı
1917 - M ərkəzi Kitabxana statusunun  alınması
1919 -  Kitabxanaın miisəlman  filiahnın sayı  5  oiur.
1927  -   Abonimentdən  Evə  kitab  verilməsinə  başlanıldı  vo  müstoqil 
kitabxana kimi  fəaliyyətə  başlayır.
1936 -  Kitabxana çərçivəsindo metodik  foaliyyət şöbəsi  yaradıldı
1938  - metodik təhsil  mərkəziniıı yaradılması
1939 - Beynolxalq biblioqrafiya abonomentinin  yaradılması
1945  - tədqiqatçılar üçün  oxucu zalı  açıldı
1959 - Texniki  Ədobiyyat- patent şöbosinin yaradılması
1965  -  Rcspublika  Elmi  Kitabxana statusu aldı
1966  - Kənd tosərrüfatı  işçilərinə xidmot şöbosinin yaradılması
189

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M ƏDƏNLYYƏTİ
1970  -  Tatar  və  regional  ədəbiyyat fondunun yaradılması 
1978  ~  ınədoniyyət  və  incəsənət  iizrə  ini'ormasiya  morkozinin 
yaradılması
1991  -  Tatarıstan  Respublikası  Milli  Kitabxana statusu əldə  ctdi
1992 
Əlyazmalar vo nadir kitablar şöbəsi  yaradılması
1998  -  "Kitabxanalar  vo  kıtabxanaçılıq  işi  haqqında"  Tatanstan 
Respublikasının  Qanununu qobul  olundu
libcodo  todqiqat xidm ətbrinin yaradılması  i b  olaqodar sori  illor;
2004  -  Milli  İctimai  Hüquqi  İnformasiya Mərkəzinin açılışı'
2005  -   Bcynəlxalq  abonoment  şöbəsinədə  elektron  sənəd  çatdınlması 
işinin həyata kcçirilməsi
2006  -  Tatarıstan  milli  kitabxanasının  rəsmi  veb  səhifəsiııin  acılması  və 
s.  Qeyd olunan tədbirlərin xronologiyası Tatnstanda kitabxana quruculuğunda 
miisbət  dinamikanı  göstərməkdədir.
Hal-hazırda  Tatanstan  Milli  Kitabxanasmda  pullu  xidmotləri  aşağıdakı  kimi 
müoyyənləşdirilmişdir:
I.  Əsas  iş üzro ixtisaslaşmış kitabxana xidmətləri
•  MBA  xidmoti;
• 
Kitabxana,  biblioqrafik  məlumat  və informasiya  xidmotləri
• 
İnformasiyanın  istifadəsi,  biblioqrafıya  və  metodoloji  yayımlar,  xobər 
bülitenləri,  sifarişlər  haqqmda  məlumat  paketlərinin  hazırlanması, 
yayılmast və təmin edilməsi.
II.  Əməliyyat fəaliyyətindən əlavə xidmətlər
•  S əsy az m a lar;
•  Xarici  ınoda jurnallarmın  məlumat səhifəsİ;
•  İcarədə olan  jumallar, çertyojlar və  nümunobri
•  Kompyuterdə yerləşən sənədlərin  çap olunması;
•  Sənədbrin elektron ünvana göndərilməsi;
•  Miistəqil  iş üçiin  kompyuterdən  istifadə olunması;
•  Kompyutcr əsaslarını  öyrənmək vo məlumat bazalarında axtarış;
•  Məlumat bazasında axtarış;
•  Sənədiərin  svirətinin çıxanlması;
•  E k sk u rsiy alarm  təşk il  o lunm ası;
•  M iixtolif Tədbirbrin təşkili;
• 
Elektron  kataloqun  kitabxanada  CD  diska  və  digor  daşıyıcılara 
yazılması;
•  Oxunan  kitablar haqqında molumatın  almması;
190
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   KİTAB  V Ə   K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y O T İ
•  Kitabların  bərpa  edilməsi;
•  1 əşkilat  və  təlim  kurslarının  keçirilmosi,  təlim  vo moslolıolbriıı
vcrilməsi;
•  Nəşriyyat  fəaliyyəti.
III. Yardım  xidm ətbri
•  Kitabxana  kartmın qeydə alınması;
•  Müvəqqəti  kitabxana kartı  hazırlanması;
•  Keçid vəsiqəbrinin hazırlanması;
• 
Kitabxana kartı  etmişsə onun yetıisinin hazırlanması.
IV.Digər x id n ıə tb r .
•  Çap  matcriallarımn  hazırlanması 
(kitablar, jurnallar. 
qozetlor,
Büllctenbr,  toqvim br)
• 
suvenirbr,  audio-video  məhsullar,  disketbr formasında 
hoyata
kcçirilməsi.
2011-ci  ildə,  Tatanstan  Respublikasımn  ərazisində  əhaliyə  xidmət 
göstərən  3394  kitabxana  mövcud  olmuşdur.  Bu  siyahıya  bütiin  tip 
kitabxanalar,  tip  və  formadaıı  asıiı  olmadan  fondun  ümumi  həcmi  70  milyon 
çap  vahidi  olmuşdur.  Bu  -kitabxanalardan  1567-si,  yəni  bu  rəqəm bri  faizb 
göstərsək  ölko  ərazisində  olan  kitabxanaların  45,7  %  -i  Tatarıstan 
Resptıblikasmın 
Mədəniyyət  Nazirliyinin 
kitabxana 
sistemində 
olan 
kitabxanalardır.  Böyiik  üstiinliiyə  malik  olan  Mədəniyyət  Nazirliyinin 
kitabxanalarından  əlavo  ölkə  ərazisində  4  Respublika  kitabxaııası 
buıaya 
Tatarıstan  Respublikasının  Milli  Kitabxanası, Respublika Gonclər kitabxanası. 
Uşaq  kitabxanası  və  Korlar  üçün  fəaliyyət  göstərən  xüsusi  Respublika 
Kitabxanası  daxildir.  1546  kitabxana  isə  Bələdiyyə  kitabxanalarıdır.  Ölkə 
ərazində  Bələdiyyələrin  tabeliyində  olaıı  bu  kitabxanalar  ölkoııin  kilabxatıa- 
inlbrmasiya  sistemində  xüsusi  çəkiyə  sahib  olub  ölkonin  kitabxaııa 
xidmotində  böyük  roi  oynayır.
1546  Bələdiyyə  kitabxanalannın  1176  kitabxana  tatar  ohalisinə.  1048 
kitabxana  rus  əhalisinə,  125  -   çuvaş,  24 
mari,  31  -   udmıırt,  14  -  mordva- 
monşa,  7  -b a ş q ırt  əhaliyo  xidmət göstərməkdədi.  Bu  siyahıdan  da  anlaşılır ki. 
ölkə orazisində əhalinin sayına görə xalqlara kitabxana  xidmoti  göstərilir.
Son  dövrlərdə  Tatarıstan  Respublikasında  kitabxana  işi  xüsıısilə  inkişat 
ctmokdodir.  2011-ci  ilin  Tatanstan  Rcspublikasının  Mədəııiyyot  Na/irliyinin
191

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabxaııa  işi  ilə  balğı  yekun  hesabatına  diqqot  yctirorkən  kitabxana 
xidmətində  inkişaf tendensiyalarının davam etdirilməsini  müşahido cdirik,
Tatanstan  Respublikasının  Mədəniyyot  Nazirliyinin  todbirləri  ilə 
əlaqodar  20 1 1-ci  ildə  31  kitabxananın  22  rayonda  yerləri  doyişdirilib  və  yeni 
binaya  köçürülüb.  Ölkə  ərazisiııdə  yerləşən  bütün  kitabxanalann  sahəsinə 
nəzər  salsaq  bu  148,8  min  kv.nı  təşkil  etmişdir.  Bıı  da,  2010-cu  ilin 
yekunlannda olan  faizlərdon  2% daha çox olduğu demokdir.
2010-cu  ildə  daha  çox  oxucu  kitabxanaların  xidmotlərindən  istifadə 
etmişdir. 
Davamiyyət  statistikasına  baxsaq, 
1 
il  orzində  'l’atarıstan 
Respubikasımn kitabxanalarında  15814,8  min  toşkil  etmişdir.
2011-ci  ilin  yekunlarında  Bələdiyyo  kitabxanalarına  61,1  milion  rubl 
xərclənmişdir.  Bu vəsait aşağıdakı  şəkildə bölünərək  istifadə olubub.
Federal  vəsaitlər -  9,7 milyon rubl
Mədəniyyət Nazirliyinin vəsaitləri  üçün -  25,9  milyon  rubl
Mərkəzləşdirilmiş illik abunəyə - 7 milyon rubl
Yerli  büdcə vasaitləri -  20 miiyon rubl
Tatarıstan  Respublikasının Nazirlor kabinetinin  31.05.2011 -ci  ii  JVb.833- 
p  qanununa  osason  ölkədo  nəşr  edilən  sosial  mühüm  ədobiyyatın  iimuıni 
dövriyyədon  75%-i  respublikanın  pulsuz  ictimai  kitabxanalarma,  10%-i  isə 
tatarların  kompak yaşadığı  rus  rayoniarına göndərilmişdir.
Tatarıstan  Respublikasının 
ərazisində 
yerləşon 
10 
kitabxananın 
daxilində  zona  mərkəzləri  təşkil  olundu  və  bu  kitabxanalarda  elektron  oxu 
zalları  təşkil  edildi.  Zona  morkozlərinin  yaradılması  kitabxanaların  daha 
somərəli  istifadəsi  və  daha çox oxucunun colb  olunmasında mühüm rol  oynadı.
Kitabxanalarda  internet  əlaqəsindən  istifadə  də  artmaqdadı.  20 1 1-ci  ildə 
kitabxanalarda  internetdon  istifadə  43%  olmuşdur  ki,  bu  da  2010-cu  illo 
müqayisədə 3,7 dəfə  daha çoxdur.
Hal-hazırda  Tatarıstan  Respublikası  ərazisində  fəaliyyət  göstorən 
kitabxanalardan 25-nin  kitabxana saytı  fəaliyyət  göstərir.  Bu  da oxucu  sayının 
artmasına 
yaxmdaıı 
kömoklik 
göstərir 
və 
oxucuların 
daha 
rahat 
kitabxanalardan  istifadosino  şərait  yaradır.  Veb  saytlarda  istifado  etməklə 
oxucu  nə  vaxt nə  də  yol  qət etmək  itkisi  ilə  üzləşir  və  evində  istənilən  vaxt  vo 
istənilən  şəraitdə  lazımı  sənəddən  istifadə  etmək  imkanı  qazamr.  Veb 
kitabxanalara  nəinki  Tatarıstanda  eləcə  də  biitiin  düııyada  onun  inkişafına 
daha  çox  və  səmərəli  istifadəsinə  diqqət  yetirilir.  2011-ci  ildə  Tatarıstan 
Respublikasının  ərazisində  olan  kitabxanaların  veb  saytlanna  müraciətloro 
diqqot  yetirsək  il  orzində  bu saytlardan  805  min  oxucu  istifadə etmişdir.  Bu  da
192
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  V Ə   K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
kitabxanadan  istifadənin  artması  və  kitabxananm  daha  səmərəli  istiladosini 
ifadə edir.
Veb  saytlardan  əlavə  kitabxanalarda elektroıı  poçtlarda  da  artım  miişaiət 
olunıır.  Bclə  ki  2010-cu  ildə  134  elektron  ünvanda  oxucııya  xidmət 
oöstərilirdisə  bıı  say  2011 -ci  ildo  525  elektron  poçt  olmuşdur.  Bu  elektron 
poçtlardan  464  -ü  mərkəzi  kitabxana  sisteminə  daxil  olan  kitabxanaların 
hesabına həyata keçmişdi.
Kitabxanalarm  nəzdində  əsasən  48  elektron  kataloq  fəaliyyor  göstərir. 
Bu  kataloqlarda  ümumi  2  milyon  636  min  sənəd  öz  əksini  tapmışdır.  Bu 
statistikanı  da  2010-ci  ilin  yekunlan  ilə  müqayisə  etsək,  bu  rəqəmin  necə 
sürətlə  artdığını  görorik.  Belə ki,  2010-cu  ildo  248  min sonəd  burada ö/. əksini 
tapmışdırsa 2011 -ci  ildə  bu rəqəm 2 milyon 636 min oldu.
Ölkədə  bir  neçə  böyük kitabxana  fəaliyyət  göstərir ki.  bunlardan  da  biri 
Kazan 
dövlət 
universitetinin 
elmi 
kitabxanasıdır. 
Ölkodo 
kütləvi 
kitabxanalardan əlavə  idarə və müəssisələrində nəzdində kitabxanaların  böyiik 
bir  şəbəkəsi  .m övcuddur  və  mütəxəssislərə  informasiya  xidmətini  həyata 
keçirmokdədir.
Kazan  dövlət  uııiversitetinin  elmi  kitabxanası  Avraziyanın  ən  böyük 
kitabxanalarından  sayılır.  Universitet  1804-eü  ildə  yaradılnnşdı  vo  17 
fakültəsi,  vo  105  akademik  şöbəsi  fəaliyyət  göstərir.  Kazan  dövlot  univcrsiteti 
kitabxanası  5  milyon  fonda  sahibdir.  Universitetin  elmi  Kitabxanası  1838- 
1839-cu  illərdo  yaradılmışdır  və  məhşur  rus  alimi  N.İ  l.obaçcvskinin  adını 
daşıyır.  Kitabxanamn  möhtoşəm  binasından  əlavə  11  oxu  zalı  laəliyyot 
göstərir.  Bura  ölkənin  ən  zəngin  kitab  fondlarından  biridir.  Kitabxana  qədim 
olyazmalarını  toplayaraq  qiymətsiz  bir 
fond  yaratmışdır.  flai-hazırda  5 
milyon  nüsxə  kitab  fonduna  sahib  olan  kitabxana  eyni  zamanda  miiasir 
informasiya texnologiyalarından da geniş  istifado  edir.  Kitabxananın  vcb  saytı 
fəaliyyot  göstorməkdədir  və  http://www.ksu.ru/lib/  bu  ünvandan  daxil  olaraq 
kitabxananın  fondundan  istifadə  etmək  mümkündür.  Beləliklə,  Kazan  Dövlət 
linivcrsitetinin  Elmi  Kitabxanasının  200  illik  tarixə  malik  kitab  londu 
lormalaşmışdı.  Kitabxananın  daxili  sturuktumnda  aşağdakı  şöbolər  diqqoti 
cəlb edir;
1 -  10  funksiona!  şöbə;
1 -  12  oxu zalı  (fakültələrində və yataqxana daxil  olmaqla);
2-  4 abonoment;
3-  Üç kompüter otağı;
4-  elmi  və biblioqrafıya şöbəsi;
5-  Olyazmalar və nadir kitablar şöbosi  və s.
Kitabxananm  ümumi  sahosi  təxmini  olaraq  15.000  kvadrat  nıctı  toşkil 
cdir.  Kitabxanada  150  kitabxanaçı  kadr  fəaliyyot  göstorir  ki.  bunlardan  da
193

T Ü R K   X A L Q L A R IN tN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
90%-i  ali  təhsilli  kitabxanaçılardır.  Kitabxanamn  dəqiq  l'ondu  4  milyon  920 
min  ədod  səııəddən  ibarətdir.  Hər  il  kitabxanadan  600.000-dən  çox  oxucu 
istifadə  edir  ki,  bunlardan  çox  hissəsi  tələbələr,  Kazan  və  Talarıstan 
tədqiqatçıları  və  mütəxəssislər,  xarici  ntimayəndələridir.  Bir  il  miiddətindo 
kitabxana  1  milion  500  min  sənəd  (kitab,  junıal  və.s  )  oxuculara  verir  ki, 
bunların  da  çoxu 
rus  və  tatar  dillərində  olan  ədəbiyyat  təşkil  edir.  1992-ci 
ildə  isə  Kitabxanada  kitabxananın  avtomatlaşdırılması  texnologiyalarına 
başlanılıb.  Kitabxanın  avtomatlaşdırılmış proseslərini  diqqətimizi  cəlb edir:
1 -  Kitabların  alınması  və  kitabxana  tərəfındən  alınmış  elmi  səııədlərin
emalı;
2 - elektron kataloqda ədəbiyyat axtarışı;
3- Abıınə və oxu zalları üzrə sənədlərin elektron çatdırılması;
4-  Uzaq elektron  sifariş;
5-  Elektron sənəd çatdırılması.
Kitabxananın  avtomatlaşdırılma  texnalogiyası  dünya  standartlanna  tam 
cavab  verməkdədir.  Kitabxanamn  təhlükəsizliyinin  daha  ytiksək  təşkil 
olunması  üçün  kitabxana  “Antivor”  proqramı  üzrə  qorunur.  Kitabnanada  90 
kompyuter,  9  skayner,  10  sürətçıxarma  aparatı  və  44  printer  mövcuddur.  Bu 
da  kitabxannın  yüksək  səviyyədə  xidmətində  böyük  rol  oynayan  amillərdən 
biridir.  Elektron  kataloqda  fondun  böyük  hissəsi  əhatə  olunur.  Hal-hazırda 
Kazan  Dövlət  Universitetinin  kitabxanasında  400,000-dən  artıq  elektron 
sənəd  fondu  mövcuddur.  Bu  kitabxanada  isə  məhşur  Azərbaycanh  şərqşünas 
alim  Mirzə  Kazım  bəy  (rusca  Aleksandr  Kazımoviç  Kazımbek)  əsl  adı 
Məhəmməd  Əli  Kazımbəy  olmuş  azərbaycan  əsilli  şərqşünas,  tarixçı, 
türkşünas və filoloqu təhsil almış və fəaliyyət göstərmişdir.
Kazımbəy  dilçiliyə  xristianhğa dair əsərlərin  şərq  dillərinə  təreüməsi  ilə 
başlamışdır.  Sonradan  fransız,  alman  və  tatar dillərini  də  öyrənir.  1825-ci  ildə 
təhsilini  dava'm  etdirmək  uçün  Böyük  Britaniyaya,  Londona  dəvət  olunur. 
Lakin  rus  hakim  dairələri  bu  təklifın  həyata  keçməsiııə  imkan  vermirlər. 
Bunun  əvəzində  Rusiya  İmperiyasmın  xiisusi  sərəncamı  ilə  Kazımbəy  Omska 
tatar  dili  müəllimi  olaraq  göndərilir.  Lakin  Kazanda  xəstəliyə  tutulması 
səbəbindən  Omska  gedişi  təxirə  salınır  və  o  heç  vaxt  bu  şəhərə  getmir. 
Kazanda  olarkən  Kazımbəy  Karl  Fuks  adlı  tarixçidən  Kazan  universitetində 
ərəb  və  fars  dillərindən  dərs  demək  təklifmi  alır.  1828-ci  ildə  Britaniya  Kral 
Şərqşünaslar  Cəmiyyətinə  üzv  və  Kazan  universitetində  yenicə  yaranmış 
“Türk  dilləri’'  fakültəsinə  rəhbər  təyin  olunur.  1835-ci  ildə  isə  Rusiya  Elmlor 
Akademiyasma  müxbir  üzv  seçilir.  1839-cu  ildə  Demidov  Mükafatına  layiq 
görüləcək 
"Türk-tatar  dillərinin 
qramatikası" 
adlı 
fundamental 
clmi 
monoqrafıyasım  yazır.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  o  dövrlər  Rus  impcriyasında 
əksər  türk  dilləri  “ la tar”  və  ya  “Türk-tatar”  adlı  vahid  dilin  ayrı-ayrı
194