Yazı materialı, əlyazma kitabı və kitabçılıq texnologiyaları ilə yanaşı, dastan

TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İTABXANA  M Ə D Ə N İY Y Ə Tİ
dialekthri  kimi  qəbul  olunurdu.  Bu  əsərində  Kazmıbəy  osmanlı.  azərbaycan 
və  digər  türk  dillərinin  və  ya  o  zaman  deyildiyi  kimi  dialcktlərinin  foııoloji. 
morfoloji  və  sintaksis  təhlil  və  miiqayisısini  aparır.  Əsər  1846-cı  iklo  ikiııci 
dofə  nəşr  olunur  və  Qərbi  Avropada  türk  dillori  barəsində  on  zongin  elnıi 
mənbə  kirni  geniş m arağa səbəb olur.
BAŞQIRDISTANDA  KİTAB  VƏ KİTABXANA İŞİ
Hal-hazırda  Rusiyada  -   150000  kitabxana  fəaliyyət  göstorir  ki 
bunlardan 4000-dən artıq kitabxana  Başqırdıstan Respublikası  orazisindədir.
Başqn’dıstanda  kitablarm  ilkin  toplanılan  yeri 
vo  kitabxanalar 
məscidlərdə  olub.  O rada  yalnız  dini  deyil,  həmçinin  dünyavi  kitablarda 
saxlamlırdı.  Rusiya  işqalmdan  sonra  Başqırdıstana  pravoslavlıq  ilə  birlikdə 
nıs dili  və  kitabları  da daxil olmağa başlayır.  XVIII  əsrdən  başlayaraq  IJfaya 
müntəzəm  şəkildə  M oskva  mətbəələrindən  kitablar  gətirilirdi.  1781-ci  ildə 
IJfanın  inzibati  statusu  U fa  sərdarlığı  mərkəzi  oldu  və  bu  şohərin  modəııi 
həyatımn  inkişafina  kömək  etdi.  1789-cu  ilin  sentyabrında  milli  ictimai 
məktəb  açıldı.  1800-ci  ildə  dini  seminariya,  1818  ci  ildə  -  rayon  ictiınai 
moktəbi,  11  noyabr  1828-  ci  ildə  isə  əyalət  gimnaziyası  təsis  edildi.  Onların 
daxilində  kitabxanalarda  yaradıhrdı.  Bu  kitabxanalar  böyiik  fonda  malik 
deyildilor.  Məsələn,  1859-  cu  ildo  gimnaziya kitabxanasında cəmi  1160  kitab 
var idi  və  bu  kitabxanadan  yalnız  gimnaziyanm  müəllim  və  tolobələri  istihıdə 
cdirdilər.  Kitabxanalara  ehtiyac  olduğundan  1835-  ci  ildo 
ilk  ödonişli 
kitabxana  açıidı.  Abonementə  6 - 1 0   manat  ödəyən  hər  kos  kitabı  cvo  apara 
bilordi.
Ufa  kitabsevərlərini  kitabla  təmin  etməkdo  xüsusi  rol  oynayan  kitab 
mağazaları  idi.  Onlardan  ən qədimi  -  Bloxinlərin kitab mağazası  -  holo  1815- 
ci  ildə açılmışdı.  İfk  dövlət ictimai  kitabxanası  25  mart  1836-cı  ildo açıldı.  İlk 
illərdo  kitabxana fondu xeyli  kiçik, əhatəliyi  ısə xeyli  məhdııd  idi.
Rusiyada  kitabxana  işinin  inkişafı  XIX  əsrin  50-ci  illərin  axırı  60-cı 
illərin  əvvəlində  baş  verir.  II  Aleksandrın  dövründə  bağlanmış  kitabxanalar 
bərpa  edilir  eləcədə  yeniləri  açıhrdı.  Oxucuların  sayı  artırdı.  1864-cii  ildə 
liaşqırdıstanda 
qubem iya  statistika  komitəsinin  nə/.dindo  olan  ilk  iclimai 
kitabxana  açıldı.  Bu  kitabxananın  oxucu  zalındcuı  ulalılar  pulsuz  istiladə 
cdirdilor.  llom çinin  az  miqdarda pul  ödəməklə  kitabları  evo  götiiro  biloıdiləı. 
lo/.ə  açılan  zaman  kitabxanamn  fondunda  438  nüsxə  kitab  vaı  idi  vo  1890-cı 
itdo  3785  nüsxəyə  qodor  artdı.  Bu  kitabxanın  tosisçilorindon  biri  Nikolay 
Aleksandroviç Qurviç quberniya statistika komitəsinin  katibı  idi.
1868-cr.ildə  kitab  taciri  olan  N.K.  Bloxin  xiisusi  ictimai  kitabxand  açıı. 
Bımu  kitab  ınağazasmda  oxucu  zalı  da  adlandırmaq  olaıdı.  Bıı  oxııcu  zalında
195

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
gözəl  şorait  yaradılmışdı.  Onun  fondunda 2000  nüsxə  kitah var idi  -  bu  həınin 
dövr  üçün  çox  hesab  edilirdi.  Müəllimlərin  ən  çox  tələbatı  xüsusi  dövrii 
nəşrlər idi.
Digər  bir  böyük  kitabxana  189 1 -ciild ə  şəhər dumasmm  təşəbbiisü  ilə 
yaranmış 
ödənişli  ictiınai  kitabxana  oldu.  Bu  kitabxana  şəhər  dumasının 
binasında yerləşirdi.
XIX 
əsrin  sonunda,  Ufada  şərq  müsəlman  kitabxanası  yaradıldı.  Bu 
sonralar  Rusiyamn  şərqində  ən  böyük  kitabxanalardan  biri  oldu.  Onun 
yaradılmasınm təşəbbüskan  alim  Rizaitdin Faxoretdinov idi.
Yerli 
sakinlər  üçün 
ilk  ictimai 
kitabxana  “Vostoçnaya 
lira'’ 
kitabxanasını  hesab  etmək  olar.  Bu  kitabxana  Bolşaya  Kazanskaya  küç.  3  do 
yerləşirdi  və  1910-cu  ilin  əw əlində  açılmışdı.  Bu  dövrdə  Milli  kitabxanalar, 
mədrəsə  və  məktəblərdə  fəaliyyət göstərirdi.  Ufalıların  kitab oxumağa marağı 
artırdı.  Ziyalılar  və  seminariyada  oxuyanlardan  başqa məmurlar  və  tacirlər  də 
kitab  oxuyurdular.  Misal  üçün,  məmurlar xüsusi dərnəklər yaradırdılar  ki.  bu 
dərnəklərdə  yığışaraq  birlıkdə  kitab 
oxuyub 
mübalıisə  və  müzakirələr 
edordilər.
D ö v b t  kitabxanalarınm 
insanlara  gündən  günə  artan  demokıatik 
təsirindən 
çəkinib 
kitabxanaların 
fəaliyyətini 
maksimal 
dərəcədo 
məhdudlaşdırmağa çahşırdı. Nəticədə bir çox kitabxanalar  bağlandı.
1914-cü  ildə  Aksakov  Evi  binasınm  tikilişi  başa  çatdı  və  1915-ci  ildo 
şəhər  dumasmın  ictimai  kitabxanası  bu  binaya  köçürüldü.  E bcədə  quberniya 
statistika komitəsində olan kitabxananın  kitabları da buraya əlavə olundu.
1917-ci  ildə  Ufa  quberniyasında  349  kitabxana  var  idi.  Onlardan  13 
şəhər,  327 kənd kitabxanası idi.
Bir  çox  gimnaziya  və  mədrəsə  kitabxanaları 
vətəndaş  müharibəsi 
zamanı  dağıdıldı  və  məhv  oldu.  Həmçinin  şəxsi  kitabxanalar  da  dağıdıldı. 
A.Z.Validinin kitabxanası  da dağıdılanların siyahısmda idi.
Oktyabr  inqilabı  və  vətəndaş  müharibəsindən 
sonra 
Aksakov 
kitabxanası  yenidən  bərpa  edilməyə  başlanır.  Mərkəzi  şəhər  kitahxanası  - 
Aksakovun  evində,  eb cədə  şəhər  uşaq  kitabxanasıda  burada  yerləşirdirildi. 
Həmçinin  adları  çəkiiən  kitabxanalar  sırasında  Abdulla  Fukay  adma  olan 
müsəlman  kitabxanası  da,  fəaliyyət  göstərirdi.  Sonralar  bu  kitabxanaların 
kitab fondu əsasında qubemiya elmi  kitabxanasımn  əsası  qoyuldu.
Başqırdıstamn  kitabxana  işinin  inkişafında  elmi  kitabxana  önəmli  ro! 
oynayırdı.  Bu  kitabxananın  kiçik  fondu  kitabların  məzmunu  isə  xeyli  zəngin 
idi.  Demək olar ki,  hər bir kitab yalnız bir nüsxədə  idi.
1927-ci  ildə  Başqırd  Dövlət  ictimai  kitabxanası  Oktyabr  İııqilabı  10 
küçəsində  yeni  binaya  köçdü.  1930-cu  ildə  həmin  kitabxana  Elmi  kitabxana 
ilə  birbşib  Lenin  küçəsinə,  1960-cı  ildə  ycni  binaya  köçdü  və  həmin  ildə
196
TÜRK   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabxanaya  N.K.Krupskaya  adı  vcrildi.  23  iyul  1992-ci  ildo  kitabxaııaya 
Ohməd-Zaki  Validi  adı  verildi.  Hal  hazırda  kitabxananın  20  bölmodon  ibarət 
olan  inkişaf etmiş strukturu fəaliyyot  göstorir.  Ştatda olan 232  omokdaşın  172- 
si  kitabxana  işçisidi.  Kitabxananm  əsas  fondunda  1  milyon  900  min  niisxo 
çap məhsulu mövcuddur.
1928- 
ci  ildə  yaradılmış  Kitab  Palatası  Milli  biblioqrafıyanın  mərkəzi 
oldu.  Burada  Respublika  ərazisində  nəşr  olunmuş  bütün  çap  məhsulları 
biblioqrafık  qeydiyyata  ahnır,  “Letopis  peçati  RB”  nəşr  olıınurdu.  Kitab 
palatasınm  fondunda  XVIII  əsrin  ortalarında  çap  olunmuş  nadir  kitab 
niisxələri  cləcədə  yerli  tarixi  materiallar,  inqilabdan  əvvəl  çap  olunmuş  jurnal 
vo qəzetbr saxlamlmaqdadı.
Başqırdıstan  Respublikasmda  bu  il  (2010-cu  il)  Rusiyanın  Mədəniyyot 
Nazirliyinin  1758  ictimai  kitabxanası  qeydə  ahnmışdır.  Bu  kitabxanalardan 
1565  kənd  yerindədir,  Federasiyamn  subyekti  statusunda  2  kitabxanası 
foaliyyət  göstərir.  Optimallaşdırma  nəticəsində  2009-cu  ildo  bolədiyyoyo 
monsub  kitabxanalannın 
şəbəkəsi 
27  vahid  azaldı, 
biitiin 
ınəskun 
məntəqələrdə,  stasionar  kitabxana  xidməti  təmin  cdilıııiş.  odobiyyatın 
verilməsi  üçün  xiisusi  m əntəqəbr  yaradılmışdır.  Bundan  olavo  səyyar 
kitabxanalar da fəaliyyət  göstərməkdədir.
Hal-hazırda  Başqırdıstanın  aparıcı  kitabxanaları  əsasən  aşağıdakılardaıı 
ibarətdir:
Başqırdıstan Respublikasımn A.Z.Validinin adm amilli  kitabxanası;
Ufa  şəhərində  Şohər-  dairəsinin  mərkəzi  şəhər  kitabxanası  -   ebcədə 
Şohər dairəsinin Ş.A.Xudayberdi adına mərkəzi uşaq kitabxanası.
2009-cu  ildə  bir  kitabxanadan  istifadənin  orta  həddi  2307,9  oxucu  idi. 
Bu  göstərici 
üzrə  Başqırdıstan  Respublikası  Rusiya  Federasiyasının 
subyektbri  arasmda 20-ci  yeri  tuturdu.  2009-cu  ildə Başdırdıstan  ərazisindon 
iimumi  kitabxanadan  istifadə  edən  oxucu  sayı  201700  nəfər  təşkil  etdi.  2009- 
cıı  ildo kitabxanalara müraciətlərin sayında da azalma müşahidə olıındu.
2009-cu  ildo  kütbvi  kitabxanaların ümumi  fondu  35586140 niisxo  to.şkil
ctdi.
A.Z  Validi  adına  Milli  kitabxanaya  2008-ci 
ildo  Basqırdıstan 
Respııblikasmda çap olunan 43310 yeni  kitab daxil  oldu.
Başqırdıstan 
Respublikasında 
kitabxana 
xidmətiniıı 
ünıumi 
maliyyoloşdirməsi  adam  başına  150  rubl  toşkil  etdi  ki,  bıı  da  2008-ci  illo 
müqayisədə  7,8 % artıqdı.
Başqırdıstanda  182  ictimai  kitabxana  internct  şobəkəyo  qoşıılmuşduı. 
bunlardan  162  kitabxana elektron poçta malikdir.
Başqırdıstan 
kitabxanalarında 
bir 
sıra 
böyiik 
todbirlər 
lıovata 
keçirilmişdilər.  Bu  tədbirlərdən birnccəsini  göstorok:
197

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə P Ə N İY Y Ə T İ
-  liegionlararası  II  elmi  praktik  kotıfrans  -   “İnformasiya  -   ohaliyo 
biblioqrafık  xidmət:  problemlər  və  həll  yolları” .  Konfransın  işindo  Rusiya 
milli  kitabxanasmın  nümayondələri  iştirak  etdilor,  modoniyyətin  vo  incosonot 
xadimlori,  Çelyabinsk  akademiyasmm  professorları,  Orenburq,  Çelyabinsk 
kitabxanalarmın 
mütəxəssisləri, 
Başqırdıstan 
Respublikasmın 
kitabxanalarından  500-don çox  mütəxəssis  iştirak etdi.  Konfransm  nətieolorini 
oks etdirən  məruzələrin və çıxışlarm toplusu dərc olundu.
-  Respublika  ədəbi  marafonu  “Mən  Yer  kürəsinin  təsadiifi  qonağı 
deyilom!”,  Mustafa  Kərimin  90  illiyinə  həsr  olunmuş  tədbir.  Marafonun 
tədbirlərinin  təşkilində  Marafonun  təşkilatçıları  və  xeyli  qoııaqlar  iştirak 
etdilor. 
Mədəniyyətin 
və 
milli 
siyasət 
təmsilçiləri, 
Başqırdıstan 
Respublikasınm  Nazirliklərinin  nümayəndələri,  A.Validi  adına  Başqırdıstaıı 
Respublikasının 
Milli 
kitabxanasımn 
əməkdaşları, 
Başqırdıstan 
Respublikasınm  yazıçılar  İttifaqmın  üzvlori,  şairin  övladları,  kitabxana 
sistemlərinin  rəhbərləri,  respublika  kütləvi  informasiya  vasitolərlərindən 
jurnalistlər  iştirak  edirdi.  Marafonun  keçirilməsi  və  onıın  nəticoləri  kütləvi 
informasiya  vasitəlorlərində  xüsusilədə,  Başqırdıstan  Respublikasmm  Milli 
Kitabxanasmın  saytmda,  Başinform  Agentliyinin  saytında  bu  konfrans  geniş 
işıqlandırıldı.
Ədəbi  Marafonun  nəticələrinə  görə  Mustafa  Korimin  yaradıcıhğı  üzro 
materiallarm və ən yaxşı  kitabxana layiholərinin toplusu dərc edilmişdi.
-  “2009-eu  ilin  ən  yaxşı  kitabxanası” 
Respublika  müsabiqəsi.  Bu 
müsabiqə  peşəkər  kitabxanaçılar  arasında  və  hər  il  mütamadi  olaraq  təşkil 
edilirdi.  “Kitabxana  -  informasiya  mərkəzi”  m üxtəlif  nominasiyalar  üzrə 
qalibləri  mükafatlandırdı. 
Müsabiqə  respublikanm  ali  və  orta  məktəb 
kitabxanalarının 
yaradıcıhq 
təşəbbüslərinin 
inkişafma 
yönəldilmişdi, 
kitabxana  layihələrinin  dəstəyini,  mədəniyyət  mərkəzləri  kimi  kitabxanalarııı 
formalaşmasi;  informasiya,  biliklər,  maarifçiliyin  inkişafına  yönəlmiş  bir 
müsabiqə oldu.
Müsabiqə 
moktəb 
kitabxanalarmın 
iştirakı 
vo 
Başqırdıstan 
Respublikasmın  Təhsil  Nazirliyi  ilə  birgo  kcçirildi.  Müsabiqodo  132  mükafat 
toqdim  olundu.  Bunlardan 
95  kütləvi  kitabxana,  37  moktəb  kitabxanası. 
respublika  müsabiqosinin  qalibi  elan  edildi.  Diplomla  mükafatlanan  kitab- 
xanalarm  sayı  isə  12  oldu.  Müsabiqənin  son  morholosi  və  qaliblərin 
mükafatlandırılmasmın  təntənəli  mərasimi  25  noyabr  2009-cu  ildo  baş  tutdu 
və  müsabiqənin  qalibləri  14,5  min  rubl  məbləğdə  kompyutcr  texnikasının 
almması  üçün mağazaların sertifikatlarmı aldılar.
-  Yüksək  təşkilatçılıq  və  yaradıcılıq  şəraitində  2009-cu  ildə  A.X.Validi 
adına  Milli  kitabxana  tərəfındon  təşkil  edilmiş  "Başqırd  əhalisinin  kitabxana
198
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
xidmotinin  toşkilinin  xüsusiyyotiləri"  milli 
bci/a 
kitabxanalarmm  rohborlori 
iiçün  regionlararası  seminarı  keçirildi.
Başqırdıstan 
Respublikasının 
milli 
kitabxanası- 
Başqırdıstan 
Respublikasınm  ərazisində  fəaliyyot  göstoron  morkəzi,  universak  elmi, 
modoni  morkoz,  sənədlorin  milli  saxlayıcısı,  kitabxanaşüııaslıq,  bibüoqralia  vo 
kitabşünaslıq  sahosində  elmi-tədqiqat  işinin  respubiika  morkozi  funksiyasım 
daşımaqdadır.  Bu kitabxananm maraqlı  tarixçosi olmuşdu.
25  mart  1836-cı  ildo  Zadogan  yığmcağınm  binasmda  açılmış  quberniya 
ictimai  kitabxanası  Başqırdıstan  Respublikasmın  ərazisindo  birinci  dövlot 
kitabxanası  idi.  Qubemator  qərara  alır  ki,  kitabxana  zadəgan  Yığıncağının 
yerloşdiyi  binanın  bir  otağmda  yerləşdirilsin  vo  Ufa  Quberniya  şohərindo 
ictimai  kitabxana  açılsın...  Quberniya  ictimai  kitabxanasınm  qoyyumları 
ınüoyyonləşsin,  zadəganlar,  quberniya  başçıları  və  orenburq  moktoblərinin 
direktorlarmm  arzusuna  əsasən  kitabxananm  idarə  edilmosi 
zadogan 
yığmcağının  katibino  tapşırılsın.
Mərkozi  elmi  kitabxananın  Başqırdıstan 
Muxtar  Sovet  Sosialist 
Respublikasında  açılma  tarixini  osasən  -  9  iyun  1921-ci  il  tarixdon  hesab 
olunur.  Açılış  zamam  kitabxananın  fondu  17600  nüsxə  kitabdan  ibarot  idi. 
Kitabxana  tərkibinə  1933-cü  ildə  Mərkozi  müsolman  kitabxanasını  da  daxil 
etdi  və  1936-ci  ildo  M.  Qorki  adına  Mərkozi  kiitlovi  kitabxaııa  ilo  birloşdi. 
lloınin  il  Başdırdıstan  Milli  Kitabxanası  Respublika  kitabxanası  statusııııu 
alır.  1960-cı  ildə kitabxanayaN .  K.  Krupskoy adı  verilir.
1992-ci  ildə  Başqrrdıstan  Respublikasının  milli  kitabxanasına  ictimai 
xadim  ,  alim-şorqşünas  Əhməd Validinin adı  verilir.
Milli  kitabxaııa  xalqın  sənədli  yaddaşı  olaraq  cəmiyyotdo  xiisusi  rol 
oynayır.  A.Z  Validi  adma milli  kitabxana Başqırdıstan  Respublikasında  çıxan 
bütiin  noşrlorinin  mocburi  nüsxəsini  alır.  20-dən  çox  dildo  biliklorin  biilün 
sahəlori  üzrə  sonədlər  fondda  əks  oluııur.  Kitabxananın  fondu  3  milyoııdan 
çox  nüsxədon  ibarətdir.  1  milyondan  çox  nüsxo  texniki  odobiyyatın  xiisusi 
növlərinin  fondunu toşkil  edir.  Kitabxana zəngin  olyazma  nüsxolorino  malikdi. 
Bunlar  fəlsofo,  montiq,  xalq  təbabəti,  hüquq,  dilçiliy  vo  ıno.şhıır  rus 
yazıçılarının  noşrləri  bu  fondda  oks  olunmuşdıır.  Kitabxaıuı  hor  il  aşağıdakı 
tnüluim  işlori  görmokdodir.
• 
Kitabxana  75  min  istifadəçiyə xidmot edir,
• 
Kitabxana hər il  600-dən  çox  qozctloro vo jurnallara abuno  ya/.ıhr.
• 
Onlarla  respublika  kitabxanaları  üçün  biblioqrafik  göstoriciloriıı  vo
metodik  tövsiyolor hazırlayır və çap edir.
• 
20  mindən çox  çap  vahidi  elektron  kataloqa daxil  edilir.
• 
f'ondlarında  saxlanılan  ən  qiymotli  noşrlorin  roqomsallaşdırnıası  ilo
ınoşğul olur,  '
199

T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İT A B   VƏ  K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
• 
İlin  on  əhəmiyyətli  mövzuları  üzrə  səyyar  sərgi  və  ekspozisiyaları 
təşkil  cdir,
• 
Kitabxana  strukturunda  27  ixtisaslaşdırılmış  bölmə  və  2  sector 
fəaliyyət  göslorir,  kitabxaıaa 4  binada fəaliyyət göstərir.
200
T Ü R K   X A L Q L A R IN IN   K İTA B  V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
ORTA ASİYA  AREALINDA ƏLYAZMA 
KİTAB  VƏ  KİTABXANALAR
Bu  areal  O rta  Asiyanın  ərazisini  əhatə  edir.  Onun  sərhədlv'iri  tarixən 
dəyişmiş,  Teymuriiər  vaxtında  cənubda  Herat,  Baburilər  dövründə  iso  Şirnali 
Ilindistan  bu  arealın  tərkibino  daxil  edilmişdir.  Arealın  əsas  tüık  dili  XVII 
əsrə  qədər  köhnə  özbək,  sonra  iso  özbək  dili  olmuşdur.  İlkin  orta  əsrlərdə 
burada  oğuz-qıpçaq  xüsusiyyətləri  ilə  türk  dili  hakim  olmuşdur.  Miixtolif 
vaxtlarda  və  m üxtəlif türkdilli  ərazilərdə,  müxtəlif  dərəcədə  bu  və  ya  digər 
ləhcə  və  şivələr  işlək  olmuşdur.  Bu  arealda türkdili  köhnəö/.bək  və  özbək  dili 
daha  çox  istifadə  olunmuş,  əlyazmalarm  üçdə  biri  bıı  dildə  qorunub 
saxlanılmamışdır.  Xarəzm  şəhəri  yaxınlığında  aparılan  arxeoloji  qazmtılar 
göstorir  ki,  e.ə.  IV-III  əsrlərdə  aramey  əlifbası  əsasında  yaradılmış  qədim 
Xarəzm  yazısı  mövcud  olmuşdur.  Eləcə  də  eramızın  I-III  əsrlərinə  aid  Kuşan 
imperiyası  dövrü,  aramey  əlifbalı  soqdi  yazıları  da  Torpaq-qala  yaxınlığından 
arxeoloqlar tərəfındən aşkar edilmişdi.  (133, s.  5)
XI 
əsrdə  Qaraxanilər  dövlətinin  qərb  mədəni  rayonunun  ayrılması  onda 
Xarəzmin  əhomiyyətinin  artmasına  və  burada  oğuz-qıpçaq  taylalarının 
möhkəmlənmosinə  şərait  yaratmışdır.  XII-XIV  əsrlərdə  Xarə/.mdə  türkdilli 
ədobiyyatın  bir  neçə  abidəsi  yaradılmışdır.  Onların  dili  XI  əsr  Qaraxanilor 
dövlətiııin  yuxarıda  göstərdiyimiz  abidələrinin  dilinə  yaxındır,  ancaq  oğuz- 
qıpçaq  əlamətləri  ilə  fərqlənir.  Coğrafı  prinsipə  görə  XII-XIV  əsr  Xaroznı 
abidoləriııi  Orta Asiya arealmın  müştərək  türkdilli  əlyazma  kitabı  niimunəsinə 
aid  edilir.  Şair-mistik  Əhməd  Yasəvinin  (562/1166  vəfat  etınişdir)  hikmətli 
şcirləri  o n u n 'ilk iıı  abidəsidir.  Onu  da  qeyd  edək  ki,  Çimkond  vilayətinin 
(Qazaxıstan)  Türkistan  şəhərində  XIV  əsrdə  Əhməd  Yasəvinin  qobri  üstündə 
tikilmiş  məqbəro  olmuş  vo  1979-cu  ildə  bərpa  edilərək,  muzcyə  çcvriln>işdir. 
Orada  qədim  əlyazmalar  və  qədim  kitabxana  otağı  da  saxlamlmışdır. 
Yəsəvinin  şerləri  toplanaraq  divanda  comləşdirilmişdi,  ancaq  zoınanomizo 
çox  sonralar  üzü  köçürührıüş  nüsxələr  gəlib  çatmışdır.  Onların  dili  müxtəlif 
rayonlarda  yaşayan  tiirk  ohalisi  arasında  geniş  yayılan diklir.  I likmotlərin  sayı 
və  tərkibi  də  orijinaldan  forqlənir.  Məşhur  Xarəzm  ilahiyyatçısı  və  liloloqu 
Mahmud  b.  Ömər  Zəmaxşari  (538/1143  vəfat  etmişdir)  Xaro/.mşah  Atsızın 
(523-551/1128-1 156)  tapşırığı  ilə  “Müqəddimət  ol-Odob”  (“Odobiyyata 
giriş”)  adlı  bir  neçə  bölmədən  ibarət  böyük  ərəb  liiğəti  yaratmışdır.  Artıq 
liiğətlərin  əlyazmaları  m üxtəlif şərq  dillərində,  o  cümlədən  Xarozmdo  işlənən 
türk  dilində  sotiraltı  haşiyələrlo miişaiyət  olunurdu.
Dünyamn  m üxtəlif nüfıizlu  kitabxanaların  və  muzcylorino  yayılmış  tiirk 
olyazma  kitabları  öz  təcrubəsi  ilə  siibut  edir  ki,  kitab  məhsulunu  müvafıq 
qorıınması  nəticosində  onun  maksinıum  ömrü  700-800  il  təşkil  cdir.  Bundan
201

T Ü R K   X A L Q L A R İN IN   K İT A B   V Ə   K İT A B X A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
daha  qədim  dövrdə  hazırlanmış  kitabların  qorıınub  saxlanması  nadir  hadisə 
kimi  baxılmalıdır.  Kağızm  və  kitab  məhsulunun  digər  koınponetlərinin 
müxtəlif fıziki  təsirlərə  məruz  qalaraq  min  il  saxlanılması  hcç  bir  tcxnoiogiya 
qanunlarına  Uyğun  gəlmir.  Belo  ki,  m üxtəlif  xalqlarının  gədim  mədəniyyətə 
malik  oimasının  siibutu  kimi,  kağız  üzərində  yazılmış  kitablan  1000  və  1200 
il  bıından  ovvolki  olyazmalannın  qorunub  saxlanılması  haqqında  iddialarmı 
ciddiyo almamaq  lazımdır.
Orta  Asiya  arealında  yaşayıb  yaratmış  Fərabi,  İbn  Sina  və  Biruninin 
yazıb  yaratmış  olduqları  onlarla  əlyazma  kitabı  qorunub  saxlanılmannşdır. 
Əgər  qeyd  ctsək  ki,  adları  çəkilən  müəllitlərin yazmış  oiduqlan  əsəriər  xarak- 
terinə  görə  kütləvi  oxucu  üçün  yazıimamışdı,  deməli  bu  kitablar  intcnsiv 
oxucu  istism anna da məruz qalmamışdı.  Eləcə do bu müəlüflər hec  bir dövrdə 
nə  represiyaya  uğrannş,  nə  də  dini  təqibə  məruz  qalmışdılar.  Yainız  kitablarm 
fiziki  təzyiqlər  nəticəsində  sıradan çıxması  ehtimalı  mövcuddur.  Nəticədə  biz 
bu  nniollifbrin  XII-XIII  osrlərdo  üzü  köçürülmüş  nüsxələri  barədə  dantşa 
bilərik.
Bəkirqanda  (Xorəzm  ətrafı)  yaşamış  olan,  XII  əsrin  sonu  XİII  əsrin 
əvvəlində  yaşannş  Süleyman  Bəkirqani  yaxud  Ilokinvata  geniş  yayılmış  dini 
poemalar  yaratmışdır:  M üəllifm  “Bəkirqan  k itab f’,  “ Məryəm  kitabı”,  viAxır 
zaman  kitabı”ııın nüsxələri qorunub saxlamlmışdı.
A.K.Öorovkov  tərəfnıdən  nəşr  edilmiş  (Borovkov,  1963)  Qurana  Orta 
Asiya  təfsiri  XII-XIII  əsrlərə  aiddir.  Oli  609/1212-13-cü  ildə  Gözəl  Yusif 
haqqında  İncil  və  Quran  əfsanələrini  təsvir  edən  “Qissəyi  Y u sif'  (“Yusif 
haqqında  rəvayət”)  adlı  poema  yazmışdır.  O,  Xarəzmdə  tərtib  olunmuşdur. 
M üxtəlif tədqiqatçılar  poemanı  müxtəlif tiirk  dillərinə  aid  etmişlər.  B cb   bir 
mənsubiyyətin  axtarılması  yanlışdı.  Belə  ədəbi  ə sə rb r  Türk  xalqlarımn 
müştərək mədəni  abidələridir.
IX-X  əsrbrdə  Buxara əmirinin  sarayında  məşhur  bir kitabxana  olmuşdu. 
Vaxtı  ilə  görkəmli  alim  İbn  Sina  bu  kitabxanadan  istifadə  ctmiş  və  bu 
kitbxananın  ayrıca  binada  yerbşm əsi  və  kitabların  sandıqlarda  mövzulara 
görə  yerləşdirilməsi  haqqında  məlumat  verilir.  Bu  kitabxanada  kitablarm 
m üəyyənbşdirilm əsi  məqsədi  ilə  kataloq  da  mövcud  olmuşdur.  Bu  kitabxana 
sonrakı  illərdə  yanğın  zamanı  tələf  olmuşdur.  Ü m um iyyətb  IX-XI  osrbr 
Buxara  O rta  Asiyada  kitab  və  kitabxana  modoniyyəti  sahəsində  mühüm  rol 
oynamışdı.  Məlumdur  ki,  Əbu  Əli  ibn  Sina  Aristotel  nəzəriyyəsinə  Fərabi 
tərəfindən  verilmiş  şərhlər  kitabını  Buxara  şəhəıinin  bazarındakı  kitab 
köşkbrinin birindən  almışdı.
Kitabxana quruçuluğu bu arealda islam  dünyasına  xarakterik  istiqamotdo 
inkişaf  edirdi.  937-ci  ildə  artıq  fəaliyyot  göstərən  Fərocək  mədrəsosinin
202
TÜ R K   X A L Q L A R IN IN   K İTAB  VƏ  K İT A BX A N A   M Ə D Ə N İY Y Ə T İ
kitabxanası  şöhrət  tapmışdı.  Akademik  V.V.Bartoldun  fikrino  göro.  bıı 
universitet Orta Asiya arealhnın ən qodim universitcti  hesab edilə bilər.
Monqol  yürüşbri  zamanı  Mərv  şəhərində  on  iri  həcmli  kilabxananın 
fəaliyyəti  haqqında  məlumat  verilir.  Bunlardan  xüsusib  əhəmiyyətlisi  olan 
Əziziyyə  adlı  şəhər  ciimə  məscidinin  kitabxanası  olmuşdur  ki,  burada  da  12 
min  nüsxə  qıymətli  əlyazma  fondunun  olması  haqqında  A.T.Qasımov 
l‘Özbəkistanda  kitabxana  işinin  tarixi”  əsərində  məlumat  verir.  ■‘Şərəf-əf 
Miilk”  mədrəsəsində,  Əmadiyə, Xitiniyyə  mədrəsəbrində,  eləco də  Oumariya 
xanaqahında da bu dövrdə tanınmış kitabxanalar fəaliyyət göstərmişdi.
1220-ci  ildə  Xarəzm  moqollar  tərəfindən  işğal  edilir  və  1379-cu  ilə 
qədər  o,  Qızıl  Ordu  ilə  sıx  bağh  olur.  Bu  dövrdə  Xarəzm  əy ab tb rin d ə  dini 
əsərlər  yaranır:  “Qisəs  əl-Ənbiya”  (Peyğəmbərlər  haqqında  hekayətlər”)  -  
“Ribati  Oğuz”  əsərini  Nəsir  b.  Burxan  710/1310-11 -ci  ildə  hökmdar 
Nəsirəddin  Tok-Buqa  üçün  yazmışdır.  Daha  çox  “Qisasi 
Rəbquzi” 
(“Rəbquzinin  hekayətləri”)  adı  ilə  tanman  bu  əsər  türklər  arasında  geniş 
yayılmışdı.  Onun  sonrakı  özbək  redaksiyasıda  mövcuddur.  Qütbün  “Xosrov 
və  Şirin”  poeması742/1341-42-ci  ildə  Xarəzmdə  yazılmışdır.  Xoca  bəy 
Xarəzminin  (754/1353-cü  ildə  yaşamışdır)  “Mahəbbətnamə”  poeması  da 
Xarozmdə yaranmış  əsərlərdəndir.
Köhııə  özbək  ədəbi  dili  XV  əsrdə  -  özbək  milli  inkişaf  dövründo  - 
Q araxanibr  dövlətinin,  Xarəzmin  və  xüsusilə  də  Caqatayın  ədobi  lürk 
dillərinin  bazasında,  həmin  rayonlann  xalq  dilbrinin  müəyyən  iştirakı  ib  
lormalaşmağa  başlayır.  ■
 Onun  irikişafmın  başa  çatması  və  çiçəkbnməsi 
Nəvainin  (1441-1501)  yaradıcılığı  dövrünə  təsadüf  edir.  Bu  dil  Teymurilər 
dövbti  (1405-1506)  dağıldıqda  belə,  Buxara  və  XIX  əsr  Kokand  xanlıqları 
yarandıqdan  sonra  da  yaşamaqda  davam  etmiş  və  qonşu  türk  dilli  lürkm ən, 
Qazax,  Qara  kalpak,  Uyğur  xalqlarının  yazılı  dillərinin  yaranmasmda  və 
inkişafında  böyük  rol  oynamışdır.  L.V.Dmitriyevanın  tədqiqatına  görə,  Orta 
Asiya arealinda yazılmış əsərlərin ən qədim nüsxəsi  XI  əsr (Əhməd  Yasevinin 
hikm ətbri)  ən  sonuncu  əlyazma  XX  əsrin  ortaları  1944-cii  ildə  Xivə  şair  vo 
yazıçıların  Ləffasi  tərəfındən  tərtib  edilmiş  müntəxabatdır.  Bıı  arealda  iizü 
köçiirülmüş  əlyazmaların  ən  qədimi  XIV  əsr  Qisasi  Rəbquzinin  kitabı  hesab 
edilir.  O sərbrin və  əlyazmaların əsas kütləsi  isə  XVIII-XIX  əsrb rə aiddir.
XIV 
əsrin  II  yarısında  Əmir  Teymurun  hərbi  yiiruşbri  noticəsində  o, 
fəbriz,  Şiraz,  Hələb  və  digər  şəhərlərdən  topladığı  əlyazma  kitabılarım  və 
eləcə  də  xəttat,  rəssam  və  digər  kitabçı  sənətkarları  doğma  şəhəri  Şəhrizabsa 
gətirir.  Bu  şəhəri  “Qəbətul-Elm və  əl-ədəb”,  yəni,  elm  və  ədəb  qııbbosi  adlan- 
dırmışdı.  Sonralar Səmərqəndi paytaxt elan ctdi.
Əmir  Teymurun  kitab  xəzinəsiniıı  içərisində  ən  dəyərli  ııüsxəlordən  biri 
Osman  Dövründə  kufı  yazısı  ilə  perqament  üzərində  yazılııuş  quraıı  nıisxəsi
203