Yosh fiziologiyasi va gigienasi

Nerv markazlari haqida tushuncha. Markaziy asab tizimining reflektor faoliyati haqidagi ta’limot nerv markazlari haqidagi tushunchalar bilan tanishtirdi. Organizmdagi ma’lum reflektor aktni bajarilishida yoki u yoki bu funksiyalarni boshqarilishida ishtirok etuvchi markaziy asab tizimining neyronlarini yig’indisiga nerv markazi deyiladi.
Nerv markazlari markaziy asab tizimining turli qismlarida joylashgan funksiyalarni boshqarilishida va reflektor reaksiyalarda kelishilgan holda ishtirok etuvchi murakkab funksional birlashmalar ya’ni «neyronlar ansambli» shaklida ko’z oldimizga keladi.
Nerv markazlari markaziy asab tizimidagi sinapslar va ularni tashkil qiluvchi neyronlar zanjiriningg tuzilishlari orqali ma’lum xususiyatlarga ega bo’lgan qo’zg’alishlarni o’tkazilishi bilan aniqlanadigan qator xossalari bilan xarakterlanadi.
Qo’zg’alishlarni markaziy asab tizimidagi sinapslar orqali o’tkazilishi. Markaziy asab tizimida qo’zg’alishlar faqat bir tomonga o’tkazilishi qayd qilinadi. Bu xususiyat sinapslarning funksiyasi bilan bog’liq; bu sinapslarda qo’zg’alish faqat bir tomonga o’tkazilish imkoniga ega – qo’zg’alish paytida o’tkaziladi. Sinapsorti membranasiga mediator ajratuvchi nerv uchlaridan boshlanadi.
Qo’zg’atuvchi sinapsorti potensiali teskari yo’nalishda tarqalmaydi.
Markaziy asab tizimidagi sinapslarda qo’zg’alishlarning sekinlashtirib o’tkazilishi qayd qilinadi. Ma’lumki, nerv tolalari bo’ylab juda tez o’tkaziladi. Sinapslardan qo’zg’alishni o’tish tezligi nerv tolalari bo’ylab tish tezligidan qorayib 200 martaga past. Bunday holat ya’ni qo’zg’alishni sinapslardan o’tish paytida nerv uchlaridan kelgan impulslar shaklidagi mediatorlarni ajratilishi uchun vaqt sarflanishi hisobiga yuz beradi: sinaptik bo’shliq orqali sinapsorti membranasiga mediatorning diffuziyasiga ushbu mediatorning ta’siri ostida yuzaga keladigan sinaps potensialni qo’zg’atuvchisidir.
Markaziy asab tizimida unga keluvchi impulslarni o’zining ritmiga aylantirishi ritmlarni transformasiyasi yuz beradi. Bu paytda unga tushayotgan impulslarning chastotasini sekinlashishi ham tezlashishi ham kuzatilishi mumkin. Markazga intiluvchi neyronlarni yakka qo’zg’alishlariga javob tariqasida markaziy asab tizimi markazdan qochuvchi neyronlar bo’yicha bir-birini orqasidan ma’lum vaqt oralig’ida qator impulslar yuboradi. Ritmlarni transformasion sinapslar orqali qo’zg’alishni berilish xususiyatlari bilan bog’liq.
Qo’zg’alishni jamlanishi nerv markazlari uchun xos bo’lgan hodisadir. Bu xususiyat birinchi bo’lib I.M.Sechenov tomonidan 1863 yilda tushuntirib berilgan. Kuchi bo’yicha zaif qo’zg’alishlar markaziy asab tizimida ko’rinarli reflektor reaksiyasini chaqirmaydi. Faqatgina pog’ona kuchiga teng bo’lgan qo’zg’alishlar reflektorli javob chaqirishi mumkin. Agarda bir vaqtda va bir necha reseptorli qismlarda zaif qo’zg’alishlar ta’sir ko’rsatib tursa (masalan terining bir necha joyida) yoki zaif qo’zg’atuvchilar bir reseptorga ko’p marta ta’sir etsa (uzoq muddatda), qo’zg’alishlarning yig’ilishi ya’ni summasiyasi tufayli javob reflektor reaksiya yuzaga keladi.
Bu hodisaning asosida neyronlar tanasida sinapsorti potensiallarini qo’zg’atuvchi summasiya jarayoni yotadi. Qoida bo’yicha yakka impulslarga javob shaklida nerv uchlaridan ajratiladigan mediator porsiyasi, sinapsorti potensiallarini qo’zg’atish uchun juda kam bo’lsada, nerv hujayralari membranasi depolyarizasiyasi uchun yetarlidir. Bunday depolirazasiyalanish bir vaqtning o’zida neyron tanasida joylashgan bir necha sinapslar qo’zg’atilganida yoki bitta sinapsga nerv impulslari seriyasi berilganida yuz berishi mumkin. Bu paytda sinapsorti potensiallari bir-birini orqasidan jamlanadi, qachonki jamlangan potensiallar summasiyasi pog’ona o’lchamiga ega bo’lganidan keyin harakat potensialining tarqalishi boshlanadi.
Qo’zg’atish to’xtatilganidan keyinoq reflektorli reaksiya tugamaydi, aksincha markaziy asab tizimidan yana ma’lum vaqt mobaynida ishchi organga (effektorga) nerv impulslari tushib turadi.
Bu faoliyatdan keyingi holat deb qaraladi. Faoliyatdan keyingi holat odatda qo’zg’atish qancha kuchli bo’lsa u shuncha davomli bo’ladi va u shuncha uzoq muddatda reseptorlarga ta’sir ko’rsatadi.
Izolyasiya qilingan nerv tolalaridan farqli o’larok, nerv markazlari yengilgina charchaydi. Nerv markazlarining charchashi odatda reseptorlar uzoq muddat davomida qo’zg’atilganida reflektor javoblarning sekin-asta pasaya borishi va nihoyat uning to’lig’icha to’xtashi bilan namoyon bo’ladi. Qayd qilishlaricha nerv markazlarining charchashi neyronlararo sinapslardan qo’zg’alishni berilishini buzilishi bilan bog’liq. Bu paytda nerv uchlarida sintezlangan mediatorlar zahirasining kamayishi yuz beradi va sinapsorti membranasining mediatorlarga sezuvchanligi pasayadi.
Qo’zg’alishdan keyin markaziy asab tizimining ritmik qo’zg’alishlari natijasida kelib chiqqan navbatdagi qo’zg’atish katta samara beradi yoki javob reaksiyasini avvalgi darajada saqlab turish uchun navbatdagi qo’zg’alishni kam miqdordagi kuchi talab qilinadi. Nerv markazlarining bu xususiyati progoreniya deb nom oldi.
Progoreniya paytidagi yengillashuv samarasi qo’zg’alishning dastlabki ta’siridayoq sinapsoldi membranasidagi mediatorlar puffakchalarini harakatlanishi kuzatiladi va keyingi qo’zg’atishlar paytida mediator sinaptik bo’shliqga juda tez ajrab chiqadi.

3.3. Markaziy asab tizimidagi tormozlanishlar

Markaziy asab tizimida faqatgina qo’zg’alish jarayonlari kuzatilmay, balki uning barcha qismlarini faoliyatida muhim rol o’ynovchi tormozlanish jarayoni ham kuzatiladi.

Markaziy asab tizimida tormozlanish hodisalari kuzatilishini dastlab I.M.Sechenov ochgan. Baqani bosh miyasi ko’rish do’ngchalari to’g’risidan kesilib katta yarim sharlari olib tashlandi. So’ngra uning keyingi oyoqlarini kislotaning kuchsiz eritmasiga solib oyoqni tortib olish refleksini hosil bo’lish vaqtini aniqladi. Agarda ko’rish do’ngchalari kesilgan joyga osh tuzining kristallaridan qo’yib, oyoqni tortib olish reaksiyasini hosil bo’lish vaqti o’rganilganida uning ikki martaga ortishi aniqlandi.
Bunday hodisaning amalga oshishini I.M.Sechenov ko’rish do’ngchalari joylashgan joydagi nerv markazlari oyoqni tortib olish refleksiga tormozlovchi ta’sir ko’rsatadi deb tushuntirdi.
Keyinchalik tormozlanish markaziy asab tizimining barcha qismlari uchun xos xususiyat ekanligi tajribalar asosida ko’rsatildi. Tormozlanish har qanday reflektor aktni bajarilishida ishtirok etadi. Qo’zg’alish va tormozlanish tashqi ko’rinishdan qarama-qarshi jarayonlar hisoblanadi. Bu jarayonlarning o’zaro aloqasi odam tanasidagi organlarning faoliyatini kelishilgan holda ishlashi, asab tizimi faoliyatini bir maromda bajarilishini ta’minlaydi.
Odatda birlamchi sinapsoldi va sinapsorti tormozlanishlari farqlanadi. Sinapsoldi tormozlanishlar afferent aksonlarining sinapsoldi shoxlanish joyida rivojlanadi, natijada sinapslarga impulslarni o’tkazilishi to’xtatiladi va javob reaksiyasining tormozlanishi yuzaga keladi.
Sinapsorti tormozlanishda, tormozlovchi sinapslarga kelgan impulslar sinapsorti membranasining giperpolyarizasiyasini chaqiradi. Bu paytda membrana potensialining ko’lami ortadi va sinapsorti potensialining tormozlanishi yuzaga keladi, natijada tormozlanish boshlanadi.
Ikkilamchi tormozlanishlar maxsus tormozlovchi tuzilmalarning ishtirokisiz bajariladi va qo’zg’atuvchilarning katta kuchi ta’siri ostida qo’zg’atuvchi sinapslarda rivojlanadi.

3.4. Organizm fuknsiyalarining koordinasiyasi