31
Saat doqquza beø dÿqiqÿ qalmûø xösusi hÿbsxananûn
bötön otaqlarû yoxlanûlûrdû. Döøÿrgÿlÿrdÿ saatlarla davam
edÿn, dustaqlarûn øaxtada ayaq östÿ qalmalarû, bir yerdÿn
baøqa yerÿ ke÷irilmÿlÿri vÿ bÿzÿn bir-bir, bÿzÿn yözlöklÿrlÿ,
bÿzÿn dÿ briqadalar özrÿ baøhesabû sayûlmalarû ilÿ möøayiÿt
olunan ÿmÿliyyat burada, øaraøkada tez vÿ aürûsûz ke÷irdi:
dustaqlar dolablarûnûn yanûnda durub ÷ay i÷ir, iki nþvbÿt÷i
zabit – nþvbÿni tÿhvil verÿn vÿ qÿbul edÿn – otaqlara girir,
dustaqlar ayaüa qalxûr (bÿzilÿri he÷ yerlÿrindÿn dÿ dur-
murdu), nþvbÿni qÿbul edÿn diqqÿtlÿ baølarû sayûrdû. Sonra
isÿ elanlar edilir vÿ hÿvÿssiz dÿ olsa, øikayÿtlÿr dinlÿnilirdi.
Bu gön hÿbsxana özrÿ nþvbÿt÷iliyi qÿbul edÿn baø ley-
tenant Øusterman höndörboy, qarasa÷, qaøqabaqlû olmasa
da, Lubyanka tÿrbiyÿsi gþrmöø nÿzarÿt÷ilÿrin ÷oxunda
olduüu kimi, sifÿtindÿ he÷ bir insani hiss oxunmayan
adam idi. Nadelaøinlÿ birgÿ o da Lubyankadan Marfinoya
burada hÿbsxana intizamûnûn mþhkÿmlÿndirilmÿsi ö÷ön
gþndÿrilmiødi. Øaraøkadakû dustaqlardan bir ne÷ÿsi onlarû
hÿlÿ Lubyankada olduqlarû vaxtdan tanûyûrdû: bir ara hÿr
ikisi starøina rötbÿsindÿ ÷ûxarûcû iølÿyirdilÿr, yÿni özö divara
qoyulmuø mÿhbusu qÿbul edir, sörtölmöø mÿøhur pillÿ-
lÿrlÿ dþrdöncö vÿ beøinci mÿrtÿbÿlÿrin arasûna aparûrdûlar
(burada hÿbsxanadan istintaq korpusuna ke÷id a÷ûlmûødû
vÿ artûq otuz ildÿn ÷ox idi ki, mÿrkÿzi hÿbsxananûn bötön
mÿh buslarûnû – monarxistlÿri, anarxistlÿri, oktyabristlÿri,
kadet lÿri, eserlÿri, menøeviklÿri, boløeviklÿri, Savinkovu,
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
287
Kutepovu, möqÿddÿs taxtûn naibi Pyotru, Øulgini, Buxarini,
Rûkovu, Tuxa÷evskini, professor Pletnyovu, akademik Vavi-
lovu, feldmarøal Paulyusu, general Krasnovu, ömumdönya
øþhrÿtli alimlÿri vÿ yumurtadan tÿzÿcÿ ÷ûxmûø øairlÿri, ÿvvÿlcÿ
cinayÿtkarlarûn þzlÿrini, sonra isÿ onlarûn arvadlarûnû, daha
sonra qûzlarûnû – bu ke÷idlÿ aparûrdûlar); hamûnû da yaxa sûn-
dan Qûrmûzû Ulduz ordeni asûlmûø mundir geyinmiø qadû nûn
yanûna gÿtirirdilÿr, buradan ke÷ÿn dustaqlarûn hÿr biri nÿ
þzöndÿn ÿvvÿl, nÿ dÿ sonra gÿlÿnin adûnû, soyadûnû gþr mÿ-
dÿn dÿmir tÿbÿqÿdÿki dÿlikdÿn qalûn Qeydiyyata Döø möø
Talelÿr kitabûnda imza atûrdû; sonra qûraqlarûna dustaq larûn
pillÿkÿndÿn atûlmalarûnûn qarøûsûnû almaq ö÷ön sirkdÿ hava
u÷uølarû zamanû qoyulan torabÿnzÿr sûx tor ÷ÿkilmiø pillÿ-
kÿnlÿ yuxarû qaldûrûlûrdû; Lubyanka nazirliyinin uzun-uzadû,
÷oxlu elektrik lampasûnûn hÿrarÿtindÿn isti, qûzûlû polkov nik
poqonlarûndan isÿ soyuq olan dÿhlizlÿri boyu aparûlûrdû.
Èstintaq altûnda olanlar baølarûnûn östönö almûø gþzlÿ-
nil mÿz fÿlakÿtdÿn nÿ qÿdÿr þzlÿrini itirsÿlÿr dÿ, hÿr halda,
fÿrqlÿri tez gþrördölÿr: Øusterman (ÿlbÿttÿ, o vaxt soyadûnû
bilmirdilÿr) töklö qaølarû altûndan zÿhmli ildûrûm kimi baxar,
barmaqlarûnû caynaq kimi mÿhbusun qollarûna batûraraq onu
tþvøödÿ-tþvøödÿ qaba göclÿ pillÿkÿn boyu söröklÿyÿrdi. Bir
suyu xÿdimÿ oxøayan ayabÿnzÿr Nadelaøin isÿ hÿmiøÿ ara-
lûda gÿlÿr, mÿhbuslara toxunmadan nÿzakÿtlÿ hansû tÿrÿfÿ
dþnmÿk lazûm olduüunu deyÿrdi.
ßvÿzindÿ Øusterman, cavan da olsa, poqonlarûnda ö÷
ulduz gÿzdirirdi.
Nadelaøin elanûnû etdi: gþröøÿ gedÿnlÿr sÿhÿr saat onda
qÿrargaha gÿlsinlÿr. Bu gön kino olacaqmû sualûna isÿ olma-
yacaq cavabûnû verdi. Yöngöl narazûlûq uüultusu eøidildi,
köncdÿn Xorobrov sÿsini qaldûrdû:
– “Kuban kazaklarû” kimi zibili gÿtirincÿ, ömumiyyÿtlÿ,
he÷ gÿtirmÿyin.
Øustermandanûøanûnkimolduüunuбилмякö÷öncÿldgeri
dþndö, buna gþrÿ dÿ hesabû itirdi vÿ yenidÿn saymaüa baøladû.
288
Yaranmûø sakitlikdÿ kimsÿ yavaøcadan dedi:
– Vÿssalam, øÿxsi iøinÿ yazûldû.
Xorobrov öst dodaüû ÿsÿ-ÿsÿ cavab verdi:
– Töpöröm onlarûn øÿxsi iølÿrinÿ, qoy yazsûnlar. Mÿndÿn
o qÿdÿr yazûblar ki, he÷ qovluüa yerlÿømir.
Yuxarû ÷arpayûda töklö ayaqlarûnû sallayaraq alt tuman-
kþynÿkdÿ oturmuø, hÿlÿ baøûnû daramaüa macal tapmamûø
Dvoyetyosov xuliqansayaüû xûrûltû ilÿ qûøqûrdû:
– Ki÷ik leytenant! Yolka necÿ oldu? Yolka olacaq, yoxsa
yox?
– Yolka olacaq! – ki÷ik leytenant cavab verdi. Gþrönördö
ki, øad xÿbÿri elan etmÿk onun þzö ö÷ön dÿ xoødur. – Bax
burada, yarûmdairÿvi otaqda qoyarûq.
– Demÿli, oyuncaq dözÿltmÿk olar? – o biri tÿrÿfdÿki
yuxarû ÷arpayûdan Ruskanûn sevincÿk sÿsi gÿldi. O, yuxarûda
törksayaüû oturmuødu, balûøûnûn östönÿ qoyduüu gözgöyÿ
baxaraq qalstukunu baülayûrdû. Beø dÿqiqÿdÿn sonra Klara
ilÿ gþröømÿli idi, qûzûn ke÷id qapûsûndan i÷ÿri girdiyini vÿ
hÿyÿti ke÷diyini pÿncÿrÿdÿn gþrmöødö.
– Bunu soruøarûq, gþstÿriø olmayûb.
– Daha nÿ gþstÿriø istÿyirsiniz?
– Oyuncaqsûz da yolka olar?.. Ha-ha-ha!
– Dostlar! Oyuncaq dözÿldirik!
– Sakit ol, oülan! Bÿs qaynanmûø su ilÿ baülû?
– Nazir tÿmin edÿcÿk?
Yolkanû mözakirÿ edÿn otaüû øÿn uüultu börömöødö.
Nþvbÿt÷i zabitlÿr artûq getmÿyÿ hazûrlaøûrdûlar, lakin Xorob-
rov kÿskin Vyatka øivÿsi ilÿ uüultunu östÿlÿdi:
– Þzö dÿ orada mÿruzÿ edin ki, yolkamûzû pravoslav
mila dûna qÿdÿr saxlasûnlar! Yolka Milad demÿkdir, Yeni il
yox!
Nþvbÿt÷ilÿr þzlÿrini eøitmÿzliyÿ vurub otaqdan ÷ûxdûlar.
Demÿk olar ki, hamû eyni vaxtda danûøûrdû.
Xorobrov nþvbÿt÷ilÿrÿ istÿdiklÿrinin hamûsûnû deyÿ bil-
mÿ miødi vÿ indi aüzûnû da a÷madan, sifÿtinin dÿrisini tÿrpÿ-
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
289
dÿ rÿk gþzÿ gþrönmÿyÿn kimÿsÿ sþzlÿrini eøitdirirdi. O, he÷
vaxt nÿ Miladû, nÿ dÿ Pasxanû qeyd etmirdi, lakin hÿbs xa-
na da zid diyyÿt ruhu naminÿ bunlarû bayram etmÿyÿ baøla-
mûødû. Necÿ dÿ olsa, bu gönlÿr nÿ göclÿndirilmiø axta rûø-
larla, nÿ dÿ göclÿn di ril miø rejimlÿ sÿciyyÿlÿnmirdi. Okt yabr
bay ra mûnda vÿ mayûn birindÿ isÿ paltar yumaqla vÿ tik mÿklÿ
mÿøüul olurdu.
Qonøusu Abramson ÷ayûnû i÷ib qurtardû, özönö quru-
ladû, kvadrat plastik saüanaqlû tÿrlÿmiø eynÿyini sildi vÿ
Xorob rova dedi:
– Èlya Terenti÷! Èkinci mÿhbus ehkamûnû yaddan ÷ûxar-
dûrsan: cûrtqozluq etmÿ.
Xorobrov gþzÿgþrönmÿz möbahisÿdÿn, sanki, ayûldû,
ilan vurmuø kimi dþnöb Abramsona baxdû:
– Bu, kþhnÿ, þlöb-getmiø nÿslinizin ehkamûdûr. Siz dinc
vÿ sakit olmusunuz, ona gþrÿ dÿ canûnûzû aldûlar.
Èrad qÿtiyyÿn ÿdalÿtli deyildi. Mÿhz Abramsonla yatan-
lar Vorkutada tÿtil vÿ aclûq tÿøkil etmiødilÿr. Amma son larû
yenÿ dÿ eyni olmuødu. Ehkam isÿ þz-þzönÿ yayûldû. Hadi-
sÿlÿrin real durumu belÿ idi.
– Hay-köy edÿrsÿn, dalûndan dÿyib gþndÿrÿrlÿr, – Abram-
son ÷iyinlÿri ÷ÿkdi, – katorqa döøÿrgÿlÿrindÿn birinÿ.
– Mÿn, Qriqori Borisû÷, mÿhz buna nail olmaq istÿyirÿm!
Katorqa olar, qoy katorqa olsun, onun lap babasûna lÿnÿt,
he÷ olmasa, øÿn möhitÿ döøÿrÿm. Bÿlkÿ, orada sþz azadlûüû
var, ÷uüul yoxdur.
Hÿlÿ ÷ayûnû i÷ib qurtarmamûø Rubin saqqalû pûrtlaøûq
halda Potapovla Nerjinin ÷arpayûsû yanûnda durmuødu vÿ
÷ar pa yûnûn ikinci mÿrtÿbÿsinÿ baxaraq dostyana deyirdi:
– Tÿbrik edirÿm sÿni, mÿnim gÿnc Montenim, mÿnim
anlaqsûz pirronidim...
– Mÿn ÷ox mötÿÿssir oldum, Lyov÷ik, axû niyÿ?..
Nerjin ÷arpayûnûn ikinci mÿrtÿbÿsindÿki yerindÿ dizlÿri
östÿ oturmuø vÿ ÿlindÿ bövar tutmuødu. Bövar tÿmiz dus taq
iøi idi, yÿni dönyada ÿn bþyök sÿylÿ dözÿldilmiø øeylÿrdÿn
290
biri idi – dustaq axû he÷ vaxt vÿ he÷ yerÿ tÿlÿsmir. Tönd-
qûrmûzû materialdan dözÿldilmiø bövarûn ciblÿri, döy mÿ cik-
lÿri, döymÿlÿri, i÷indÿ isÿ almanlardan qÿnimÿt kimi alûn mûø
bir qutu ÿla kaüûz vardû. Bunlarûn hamûsû, ÿlbÿttÿ ki, iø vaxtû
vÿ dþvlÿt materialûndan dözÿldilmiødi.
– ...Þzö dÿ øaraøkada donosdan baøqa he÷ nÿ yazma üa
icazÿ vermirlÿr...
– Arzu edirÿm ki... – Rubinin iri vÿ qalûn dodaqlarû göl-
mÿli tÿrzdÿ boru kimi uzandû, – skeptik-eklektik beyninÿ
hÿqi qÿt iøûüû döøsön.
– Eh, hansû hÿqiqÿtdÿn danûøûrsan, qoca! Kimsÿ hÿqi-
qÿ tin nÿ olduüunu bilirmi, gþrÿsÿn?.. – Qleb ah ÷ÿkdi.
Onun gþröøqabaüû qayüûlardan canlanmûø özö yenidÿn köl
rÿngindÿ qûrûølarla doldu. Sa÷larû da yanlara daüûldû.
Qonøuluqda, yuxarû ÷arpayûda, Pryan÷ikovun östöndÿ,
artûq yaølaømûø dazbaø möhÿndis boø vaxtûnûn son saniyÿ lÿ-
rini Potapovdan gþtördöyö qÿzetin oxunmasûna sÿrf edirdi.
Qÿzeti geniø a÷araq vÿ þzöndÿn bir az aralû tutaraq gah
özönö turøudur, gah da dodaqlarûnû azca tÿrpÿdirdi. Dÿh-
liz dÿn elektrik zÿnginin sÿsi eøidilÿn kimi isÿ dilxor halda,
qûraqlarûnû ÿzÿrÿk, qÿzeti qatladû:
– Bu nÿ demÿkdir, bunlarûn atalarûna lÿnÿt, elÿ hey dön-
ya hþkmranlûüûndan danûøûrlar?..
Vÿ ÿtrafa baxaraq qÿzeti tullamaq ö÷ön yer axtardû.
Otaüûn o biri tÿrÿfindÿ artûq ÿzik-özök kombinezonunu
ÿyninÿ taxmûø, iri dalû ilÿ bötön ke÷idi tutaraq yuxarû mÿr tÿ-
bÿdÿki yerini dözÿldÿn azman Dvoyetyosov qalûn sÿslÿ dedi:
– Kim danûøûr, Zemelya?
1
– Oradakûlarûn hamûsû.
– Bÿs sÿn dönya hþkmranlûüûna can atmûrsan?
– Mÿn? – Zemelya sualû ciddi qÿbul edÿrÿk tÿÿccöblÿndi.
– Mÿnim nÿyimÿ lazûmdûr bu? Can atmûram. – Vÿ nûqqûldaya-
nûqqûldaya aøaüû döødö.
1
Zemelya – rusca “zemlyak”, yÿni “yerli” sþzцndÿndir. Bÿzÿn mцraciÿt
formasû kimi dÿ iølÿnir
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
291
– Onda gedÿk, hamballûüûmûzû edÿk! – Dvoyetyosov
qÿtiyyÿtlÿ dedi vÿ iri bÿdÿnini tappûltû ilÿ yerÿ saldû. O, bazar
gönö iøÿ daranmamûø, yuyunmamûø vÿ döymÿlÿrini axûra
qÿdÿr baülamamûø ÷ûxûrdû.
Zÿng aramsûz ÷alûrdû. ×alûrdû ki, hamû yoxlamanûn baøa
÷atdûüûnû, dustaqlarûn tÿlÿsÿn kötlÿ øÿklindÿ instituta iøÿ
getdiklÿri “÷ar darvazalarû”nûn a÷ûldûüûnû bilsin.
Dustaqlarûn ÷oxu artûq ÷ûxûrdû. Otaqdan birinci Doro nin
÷ûxdû. Yerindÿn durub ÷ay i÷diyi zaman pÿncÿrÿni baüla-
mûø Soloqdin onu tÿzÿdÿn araladû vÿ qabaüûna Erenburqun
cildini qoydu. Dÿhlizÿ tÿlÿsdi ki, ×elnovu þz “professor”
kame rasûndan ÷ûxarkÿn tuta bilsin. Hÿmiøÿki kimi sÿhÿr he÷
nÿyi ÷atdûra bilmÿyÿn Rubin yeyib-i÷ÿ bilmÿdiklÿrini tÿlÿsik
dolaba yûüaraq (dolabûn i÷indÿ nÿ isÿ aødû) qozbel ÷ar pa-
yûsûnûn, didilÿrÿk йарарсыз hala döømöø dþøÿyinin yanûnda
vurnuxur, ÷arpayûsûnû birtÿhÿr qaydaya salmaüa ÷alû øûrdû ki,
sonradan bir dÿ geri ÷aüûrmasûnlar.
Nerjin isÿ maskarad kostyumunu qaydaya salûrdû. Nÿ
vaxt larsa øaraøka dustaqlarû hÿmiøÿ yaxøû kostyumda vÿ
pal toda gÿzÿr, hÿmin paltarda da gþröøÿ gedÿrdilÿr. Èndi isÿ
möha fi zÿ nin rahatlûüû ö÷ön onlara gþy kombinezon geyin di-
rirdilÿr (qöllÿdÿ duran qarovul÷ularûn dustaqlarû azad ÿmÿk-
daølardan fÿrqlÿndirÿ bilmÿlÿri ö÷ön). Gþröøÿ gedÿndÿ isÿ
hÿbsxana mödiriyyÿti dustaqlarû kimdÿnsÿ qalma, yÿqin ki,
ÿmlakûn siyahûya alûnmasû prosesindÿ fÿrdi qarderoblardan
mösadirÿ olunmuø kostyum vÿ kþynÿk geymÿyÿ mÿcbur
edirdi. Dustaqlardan bÿzilÿri qûsa gþröø saatlarûnda yaxøû
geyimdÿ olmalarûnû bÿyÿnir, baøqalarû isÿ þlö paltarû geymÿklÿ
baülû bu iyrÿnc tÿdbirdÿn boyun qa÷ûrmaüa ÷alûøûrdûlar,
ancaq kom bi nezonda da gþröøÿ buraxmûrdûlar: mÿhbuslarûn
qohumlarû hÿbs xana haqqûnda pis döøönmÿmÿli idilÿr. Yaxûn
adam larûnû gþr mÿkdÿn imtina etmÿk isÿ... – belÿ sarsûlmaz
örÿk sahibi hÿlÿ olma mûødû. Buna gþrÿ dÿ paltarû dÿyiøirdilÿr.
Yarûmdairÿvi otaq boøaldû. È÷ÿridÿ bir-birinÿ qaynaq la-
na raq iki mÿrtÿbÿ dözölmöø vÿ xÿstÿxanalarda olduüu kimi
292
yorüanözönön ÷þlÿ qatlanmasûnû tÿlÿb edÿn qayda özrÿ
yûüûlmûø on iki cöt ÷arpayû qalmûødû. Bunu, yÿqin, ona gþrÿ
edirdilÿr ki, yorüanözö daha ÷ox toz yûüsûn vÿ tez kirlÿnsin.
Bu ösul ancaq quru döøönÿn insanûn, þzö dÿ ancaq kiøinin
aülûna gÿlÿ bilÿrdi; ondan hÿtta ixtira÷ûnûn þz arvadû belÿ
evindÿ istifadÿ etmÿzdi. Lakin hÿbsxana sanitar nÿzarÿti
tÿli matû belÿ tÿlÿb edirdi.
Otaüa xoø, burada az tÿsadöf olunan sakitlik ÷þkmöø dö
vÿ he÷ kÿs bu sakitliyi pozmaq istÿmirdi.
È÷ÿridÿ dþrd nÿfÿr qalmûødû: geyinib-kecinmiø Nerjin,
Xorobrov, Abramson vÿ dazbaø konstruktor.
Konstruktor illÿrlÿ hÿbsxanada yatsa da, he÷ cör dus taq
sûrtûqlûüûna þyrÿøÿ bilmÿyÿn aüciyÿr adamlardan idi. Bazar
gönö iøÿ ÷ûxmamaüa cörÿt edÿ bilmÿzdi, lakin indi xÿstÿ-
lÿnmiødi vÿ hÿbsxana hÿkimindÿn bazar gönö iødÿn azad
olunmaq ö÷ön arayûø almûødû. O, ÷arpayûsûnûn östönÿ ÷oxlu
yûrtûq-sþkök corab, sap, ÿldÿqayûrma karton gþbÿlÿk yûüa raq
beynini göcÿ salmûødû vÿ nÿdÿn baølayacaüûnû döøönördö.
Qriqori Borisovi÷ Abramson – artûq qanuni øÿkildÿ on
ilini ÷ÿkmiø (ÿvvÿlki altûillik sörgön sayûlmazsa) vÿ ikinci
on ilÿ oturdulmuø dustaq – demÿk olmazdû ki, bazar gön-
lÿri he÷ iøÿ ÷ûxmûrdû, amma hÿr halda, ÷ûxmamaüa ÷alû-
øûrdû. Nÿ vaxtsa, komsomol÷u ÷aülarûnda onu bazar gönö
imÿci lik lÿrindÿn dartûb aralamaq olmurdu. Ancaq o vaxt
imÿ ci liklÿr tÿsÿrröfatû qaydaya salmaq sÿylÿri kimi baøa
döøö lördö: bir-iki ilÿ hÿr øey ÿla olacaq, bötön baülar ÷i÷ÿk-
lÿmÿyÿ baølayacaq. Lakin onilliklÿr ke÷ir, kþnöllö imÿ-
ci liklÿr zorlamaya vÿ biyara ÷evrilirdi, ÿkilmiø aüaclarûn
÷oxu isÿ traktor tûrtûllarû altûnda qalûb mÿhv olurdu. Sonu
gþrön mÿyÿn illÿr boyu mÿhbÿslÿrdÿ ke÷irdiyi möøahidÿ
vÿ döøöncÿlÿrdÿn sonra Abramson ÿks nÿticÿyÿ gÿlmiødi:
tÿbiÿtÿn insan ÿmÿyÿ döømÿndir vÿ ÿgÿr onu dÿyÿnÿk, ya
da ki ehtiyac mÿcbur etmÿsÿydi, ömumiyyÿtlÿ, iølÿmÿzdi.
Ancaq ömumi, bÿøÿriyyÿtin hÿlÿ itirilmÿmiø vÿ yeganÿ
möm kön kommunist mÿqsÿdi baxûmûndan bötön bu sÿy lÿr,
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
293
hÿtta imÿciliklÿr, øöbhÿsiz ki, lazûmdûr, Abramsonun þzö isÿ
bötön bunlarda iøtirak etmÿk göcönö artûq itirmiødi. Èndi
o, hÿmin dÿhøÿtli on illÿri oturmuø vÿ bir dÿfÿ dÿ tÿkrarla-
mûø ÷ox az adamlardan biri idi ki, bötön baø verÿnlÿri tÿzÿ
adamlarûn inandûqlarû ÿfvi-ömumiyÿ qÿdÿr davam edÿ cÿk
mif, tribunalûn sÿrsÿmlÿmÿsi, lÿtifÿ hesab etmirdi, döøö-
nördö ki, bunlar insan hÿyatûnûn tam on, on iki, on beø
özöcö illÿridir. O, hÿr bir ÿzasûnûn hÿrÿkÿtinÿ, hÿr rahatlûq
dÿqi qÿsinÿ qÿnaÿt etmÿyi ÷oxdan þyrÿnmiødi. Bilirdi ki,
bazar gönönö ke÷irmÿyin ÿn yaxøû yolu alt paltarûna kimi
soyu nub yorüan altûnda hÿrÿkÿtsiz uzanmaqdûr.
Abramson Soloqdinin pÿncÿrÿyÿ dirÿdiyi cildi gþtördö,
pÿncÿrÿni baüladû, tÿlÿsmÿdÿn kombinezonunu ÷ûxardû,
yorüanûn altûna girdi, ayaqlarûnû qatladû, eynÿyini xösusi
zamøa tikÿsi ilÿ sildi, aüzûna bir dÿnÿ nabat atdû, yastûüûnû
dözÿltdi vÿ dþøÿyinin altûndan ehtiyat ö÷ön kaüûza bökölmöø
qalûn bir kitab ÷ûxardû. Bu adama kÿnardan baxmaq belÿ
rahatlûq gÿtirirdi.
Xorobrov isÿ, ÿksinÿ, darûxûrdû. ßynindÿ paltar ÷arpayûya
uzanmûø, ÷ÿkmÿli ayaqlarûnû ÷arpayûnûn sörahisinÿ qoy muø-
du. Baøqalarû ö÷ön yöngöl gþrönÿn bir øeyÿ gþrÿ o ÷ox
hÿyÿcan ke÷irirdi. Hÿr øÿnbÿ, mÿlum tam kþnöllölök prin-
sipi özrÿ bötön dustaqlarû he÷ þzlÿrindÿn soruømadan bazar
gönö iølÿmÿk istÿyÿnlÿrin siyahûsûna yazûrdûlar – vÿ hÿbs-
xanaya sifariø verilirdi. ßgÿr yazûlma, doürudan da, kþnöllö
olsaydû, mÿmnuniyyÿtlÿ yazûlardû vÿ bötön bazar gönlÿrini
hÿvÿslÿ iø masasûnûn arxasûnda ke÷irÿrdi. Siyahûnû a÷ûq tÿh-
qir kimi baøa döøÿn Xorobrov indi qapûsû baülû otaqda uza-
nûb olan-qalan aülûnû da itirmÿli idi.
Döøÿrgÿ dustaqlarû arzulaya bilÿrdilÿr ki, bazar gönö
baülû vÿ isti otaqda uzana bilsinlÿr, ancaq øaraøka dustaq-
larûnûn iølÿmÿkdÿn bellÿri aürûmûrdû.
Baø qatmaüa he÷ nÿ yox idi! Otaqda olan qÿzetlÿrin
hamûsûnû dönÿn oxuyub qurtarmûødû. Taburetinin östöndÿ
xösusi hÿbsxananûn kitabxanasûndan gþtördöyö a÷ûq vÿ
294
baülû kitablar qalaqlanmûødû. Kitablardan biri tanûnmûø yazû-
÷û larûn publisistik mÿqalÿlÿr toplusu idi. Xorobrov tÿrÿd-
död etdi, lakin yenÿ dÿ kitabû gþtördö vÿ ÿgÿr azca vic danû
olsaydû, bu soyaddan imtina etmÿli olan Tolstoyun mÿqa-
lÿsini a÷dû. Mÿqalÿ qûrx birinci ilin iyununda yazûlmûødû.
Orada deyilirdi: “Terror vÿ sÿrsÿmliyin irÿli itÿlÿdiyi alman
ÿsgÿrlÿri sÿrhÿddÿ dÿmirdÿn vÿ alovdan divarla özlÿødilÿr”.
Xorobrovmöÿllifidodaqaltûsþydö,kitabûþrtdövÿкянарa
atdû. Hansû kitaba baxûrdûsa, onun aürûlû yerinÿ toxunulurdu,
÷önki hÿr yeri aürûyûrdû. Yaxøû tÿchiz olunmuø Moskvaÿtrafû
baü evlÿrindÿ bu insan øöurlarûnûn hakimlÿri ancaq radioya
qulaq asûr, ancaq þz baü÷alarûnda bitÿn göllÿri gþrördölÿr.
Kÿmsavad kolxoz÷u hÿyata onlardan daha yaxøû bÿlÿd idi.
Qalaqdakû o biri kitablar bÿdii ÿdÿbiyyat idi, amma Xorob-
rov ö÷ön bu kitablarû oxumaq da iyrÿnc bir iø idi. Onlar dan
birini – “Moskvadan uzaqlarda”nû indi azadlûqda ÷ox fÿal oxu-
yurdular. Amma dönÿn möÿyyÿn qÿdÿr oxuduqdan vÿ bu
gön bir daha cÿhd etdikdÿn sonra Xorobrov hiss etdi ki, örÿyi
bulanûr. Bu kitab i÷iboø piroq, axmûø yumurta, þldörölmöø
quøun möqÿvvasû kimi idi: burada dustaqlarûn ÿli ilÿ aparû lan
tikintilÿrdÿn, döøÿrgÿlÿrdÿn danûøûlûrdû, amma bircÿ dÿfÿ dÿ
olsun nÿ döøÿrgÿlÿrin adlarû ÷ÿkilirdi, nÿ dÿ deyilirdi ki, bu
tikintilÿri aparanlar dustaqlardûr, ÷þrÿyi onlara pay bþlgö söylÿ
verir lÿr, kar serÿ salûrlar. Dustaqlarû yaxøû geyinmiø vÿ bþyök
øþvqlÿ iølÿ yÿn komsomol÷ularla ÿvÿzlÿmiødilÿr. Tÿc röbÿli oxu-
cu dÿrhal baøa döøördö ki, möÿllif hÿqiqÿti bilir, onu gþröb,
ÿli ilÿ yox layûb vÿ hÿtta, ola bilÿr ki, döøÿrgÿdÿ ÿmÿliy yat
mövÿk kili dÿ iølÿyib, amma gþzönö dÿ qûrpmadan yalan deyir.
Adÿti özrÿ, yenÿ dÿ hÿmin ö÷ sþz vÿ ö÷ sþyöø sÿslÿndi-
rildi vÿ Xorobrov kitabû kÿnara atdû.
Bir kitab da vardû – mÿøhur yazû÷û Qalaxovun “Se÷ilmiø
ÿsÿrlÿri”. Qalaxovu o birilÿrindÿn fÿrqlÿndirÿn vÿ ondan nÿsÿ
gþzlÿyÿn Xorobrov bu cildi oxumaüa baølamûødû, amma yenÿ
dÿ þzönö bazar gönö iølÿmÿk istÿyÿn kþnöllölÿrin siyahûsû
tutularkÿn ÿlÿ salûndûüû kimi hiss etmiø vÿ onu yarûm÷ûq
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
295
qoymuødu. Hÿtta sevgidÿn bir o qÿdÿr dÿ pis yazmayan
Qala xov da normal insanlar ö÷ön deyil, hÿyatû gþrmÿmiø
vÿ aüûldan naqisliyi ucbatûndan parûldayan hÿr øeyÿ sevi-
nÿn gicbÿsÿrlÿr ö÷ön yazmaq yolunu se÷miødi. Ènsanlarûn
qÿlblÿrini viran edÿn øeylÿrdÿn he÷ biri bu kitablarda yox
idi. ßgÿr möharibÿ baølamasaydû, yazû÷ûlara yalnûz mÿdhiy-
yÿ lÿr yazmaq qalardû. Möharibÿ onlar ö÷ön hamûnûn baøa
döøÿ bilÿcÿyi hisslÿrÿ yol a÷dû. Ancaq burada da þzlÿrindÿn
aüla gÿlmÿz konfliktlÿr uydururdular: komsomol÷u döømÿn
arxasûnda sursatla dolu onlarca eøelonu yoldan ÷ûxarûr,
lakin he÷ bir ilk tÿøkilatda u÷ota durmadûüû ö÷ön þzönÿ sual
verir: onu ÿsl kom somol÷u saymaq olar, ya yox vÿ bunun
cava bûnû tapmadûüû ö÷ön dÿ gecÿ-göndöz ÿzab ÷ÿkir.
Xorobrov bayaqkû sþyöøönö bir dÿ iølÿtdi vÿ bu kitab da
o birilÿrinin yanûna u÷du.
Taburetin östöndÿ bir kitab da vardû – mötÿrÿqqi yazû ÷û-
larûn “Amerika hekayÿlÿri”. Bu hekayÿlÿri Xorobrov hÿyatla
möqayisÿdÿ yoxlaya bilmirdi, amma onlarûn se÷imi tÿÿccöb
doüururdu: hÿr hekayÿdÿ mötlÿq Amerika ilÿ baülû bir
eybÿcÿrlik tÿsvir olunurdu.
Zÿhÿr kimi bir yerÿ yûüûlaraq onlar elÿ dÿhøÿtli bir mÿn-
zÿrÿ yaradûrdû ki, amerikalûlarûn bu vaxta kimi necÿ qa÷ûb
daüûlûømadûqlarû vÿ hamûsûnûn niyÿ þzlÿrini asmadûqlarû
adamû heyrÿtlÿndirmÿyÿ bilmirdi.
Oxunmalû bir øey yox idi!
Xorobrov papiros ÷ÿkmÿk istÿdi. Papirosu ÷ûxarûb bar-
maqlarû ilÿ ÿzmÿyÿ baøladû. Otaüûn tam sakitliyindÿ kip dol-
du rulan gilizin barmaqlar arasûnda xûøûldamasû eøidilirdi.
Papi ro sunu buradaca, ÷þlÿ ÷ûxmadan, ayaqlarûnû ÷arpayûnûn
söra hi sin dÿn gþtörmÿdÿn ÷ÿkmÿk istÿyirdi. Papiros ÷ÿkÿn
dus taq lar bilirdilÿr ki, ÿsl lÿzzÿt papirosu þz taxtûnda, vaqo-
nunda ÷ÿkmÿkdir, – tÿlÿsmÿdÿn, gþzlÿrinin qarøûsûnda bir
daha geri qayûtmayacaq ke÷miøinin vÿ ÿl÷atmaz gÿlÿcÿ-
yin gþröntölÿrini canlandûra-canlandûra, tavana baxa-baxa
÷ÿkdiyin papirosun yerini he÷ nÿ vermir.
296
Amma dazbaø konstruktor papiros÷ÿkÿn deyildi vÿ tös-
tönö xoølamûrdû, yanlûø nÿzÿriyyÿdÿn ÷ûxûø edÿn Abram son
isÿ, þzö papiros÷ÿkÿn olsa da, hesab edirdi ki, otaüûn havasû
tÿmiz olmalûdûr. Hÿbsxanada azadlûüûn baøqalarûnûn höqu-
quna hþrmÿtdÿn baøladûüûnû yaxøûca dÿrk etmiø Xorob rov
ah ÷ÿkÿrÿk ayaqlarûnû dþøÿmÿyÿ salladû vÿ ÷ûxûøa tÿrÿf yol-
landû. Bu zaman o, Abramsonun ÿlindÿki qalûn kitabû gþr dö
vÿ dÿrhal da möÿyyÿn etdi ki, hÿbsxana kitab xana sûnda belÿ
kitab yoxdur, demÿli, kitab azadlûqdan gÿti rilib, oradan isÿ
pis øey gÿtirmirlÿr.
Xorobrov artûq tÿcröbÿli dustaq idi vÿ buna gþrÿ dÿ
bÿrkdÿn “Nÿ oxuyursan?”, “Haradan tapmûsan?” deyÿ soruø-
madû (cavabû konstruktor vÿ ya Nerjin dÿ eøidÿ bilÿrdilÿr).
O, Abramsona yaxûnlaødû vÿ sakitcÿ dedi:
– Qriqori Borisû÷. Bir adûna baxûm.
– Buyur bax, – Abramson hÿvÿssiz cavab verdi.
Xorobrov titul vÿrÿqini a÷dû vÿ heyrÿtlÿ oxudu: “Qraf
Monte Kristo”.
O yalnûz fit ÷ala bildi.
– Borisû÷, – mehribanlûqla soruødu, – sÿndÿn sonra he÷
kÿs yoxdur? Mÿn ÷atdûra bilmÿrÿm?
Abramson eynÿyini ÷ûxardûb fikirlÿødi.
– Baxarûq. Sÿn bu gön baøûmû qûrxarsan?
Mÿhbuslar kÿnardan gÿlÿn staxanov÷u dÿllÿyi xoøla mûr-
dûlar. Þz kþnöllö ustalarû qay÷û ilÿ hamûnûn baøûnû istÿdiyi kimi
vÿ tÿlÿsmÿdÿn qûrxûrdûlar, ÷önki hÿlÿ möddÿtlÿrinÿ ÷ox vardû.
– Bÿs qay÷ûnû kimdÿn alaq?
– Alacÿhrÿdÿn alarûq.
– Onda hÿ, qûrxaram.
– Yaxøû. Burada yöz iyirmi sÿkkizÿ kimi bir hissÿ ÷ûxûr.
Bir azdan verÿrÿm.
Abramsonun yöz onuncu sÿhifÿni oxuduüunu gþrÿn
Xorobrov øÿn ÿhvalla dÿhlizÿ, papiros ÷ÿkmÿyÿ ÷ûxdû.
Qleb getdikcÿ daha ÷ox bayramsayaüû kþklÿnirdi. Yÿqin,
haradasa, Stromûnkadakû tÿlÿbÿ øÿhÿrciyindÿ, bu gþröø qa-
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI
Inventas vitam
juvat excoluisse
per artes
297
baüû son saatda Nadya da hÿyÿcanlanûrdû. Gþröødÿ ada mûn
fikirlÿri qarûøûr, demÿk istÿdiklÿri yadûndan ÷ûxûr, hÿr øeyi
qabaq cadan kaüûza yazûb ÿzbÿrlÿmÿk, sonra isÿ kaüûzû mÿhv
etmÿk (kaüûzû þzö ilÿ gþtörÿ bilmÿzdi), hÿr øeyi yadda sax-
la maq lazûmdûr: yeddi bÿndi, yeddi bÿndi yad da sax la malû:
bura dan gedÿ bilÿr; möddÿti vaxtûnda qurtar ma ya caq – bun-
dan sonra sörgön dÿ olacaq; bir dÿ...
O, kaptenarmusun otaüûna qa÷dû, kþynÿyinin þnlöyönö
hamarladû. Þnlök Ruska Doroninin ixtirasû idi vÿ ÷oxlarû
tÿrÿfindÿn qÿbul edilmiødi. Bu, östönÿ aü yaxalûq tikilmiø
aü rÿngdÿ par÷a idi (on altû yerÿ bþlönmöø dþøÿkaüûndan
dözÿldilmiødi,ammakaptenarmusbunubilmirdi).Buгура-
маkombinezonunyaxalûüûndangþrönÿnaüaltkþynÿyinÿ
hÿkkolunmuøqara“DTN–Xösusihÿbsxana№1”øtampûnû
gizlÿtmÿyÿ bÿs edirdi. Þnlöyön iki baüû olurdu vÿ hÿmin
baülar arxaya atûlaraq baülanûrdû. Þnlök hamûnûn arzusunda
olduüu firavanlûq gþröntösö yaratmaüa kþmÿk edirdi. Asan
yuyulan bu par÷a hÿm adi gönlÿrdÿ, hÿm dÿ bayramlarda
kara gÿlirdi, institutun azad qadûn ÿmÿkdaølarû qarøûsûnda
da þzlÿrini rahat hiss edÿ bilirdilÿr.
Daha sonra Nerjin kiminsÿ qurumuø vÿ ovulub gedÿn
qutalini ilÿ kþhnÿ ÷ÿkmÿlÿrini parûldatmaüa ÷alûødû (gþröø
vaxtû hÿbsxana dustaqlara ayaqqabû vermirdi, ÷önki ayaq lar
masanûn altûnda qaldûüû ö÷ön ayaqqabû gþrönmördö).
Özönö qûrxmaq ö÷ön otaüa qayûdanda (burada ölgöc,
hÿtta tÿhlökÿli ölgöc belÿ saxlamaüa icazÿ verirdilÿr, tÿli-
matlarûn oyunu belÿ idi) Xorobrov artûq hÿvÿslÿ kitab oxu-
yurdu. Konstruktor þz yamaq-yumaüû ilÿ ÷arpayûdan ÿlavÿ,
dþøÿmÿnin dÿ yarûsûnû tutmuødu. Elÿ dþøÿmÿdÿcÿ bi÷ir,
karandaøla qeydlÿr edÿrÿk qûraüa qoyurdu. Abramson isÿ
baøûnû kitabdan azca yana ÿymiødi vÿ gþzlÿrini qûyaraq ona
mÿs lÿ hÿt lÿr verirdi:
– Yamaq ancaq vicdanla vurulanda faydalû olur. Nÿba dÿ
ona formal mönasibÿt bÿslÿyÿsiniz. Tÿlÿsmÿyin, tikiøi tikiø
östönÿsalûnvÿhÿryerdÿnxa÷varиikitikiøaparûn.Sonra,
298
geniø yayûlmûø sÿhvlÿrdÿn biri dÿ cûrûlmûø deøiyin qûraq-
larûnda ÷örömöø ilmÿlÿrdÿn istifadÿ etmÿkdir. Xûrda÷ûlûq
etmÿyin, artûq þzÿk arxasûnca qa÷mayûn, deøiyi bötön ÿtrafû
boyu kÿsin. Siz belÿ soyad eøitmÿmisiniz – Berkalov?
– Necÿ? Berkalov? Yox.
– Necÿ yÿni yo-x! Berkalov – qocaman artilleriya
möhÿndisidir, BS-3 topunu icad etmiø adamdûr. ×ox yaxøû
topdur, ilkin atÿø sörÿti aülasûümazdûr. Hÿ, hÿmin o Berkalov
bazar gönö øaraøkada oturub corablarûnû yamayûrdû. Radio
da qoøulu idi. “Berkalova, general-leytenanta, birinci
dÿrÿcÿli Stalin mökafatû verilsin”.
Hÿbsdÿn qabaq da general-leytenant olmuødu. Bÿli.
Hÿ, corablarûnû yamadû, baøladû elektrik pilÿtÿsindÿ oladya
biøirmÿyÿ. Nÿzarÿt÷i i÷ÿri girdi, qanunsuz pilÿtÿni onun
ÿlindÿn aldû, Berkalovu ö÷ sutka karserÿ saldûrmaq ö÷ön
hÿbsxana rÿisinÿ raport yazdû. Hÿbsxana rÿisi isÿ þzö uøaq
kimi qa÷a-qa÷a gÿldi: “Berkalov! Øeylÿrlÿ birgÿ! Kremlÿ!
Kalinin ÷aüûrûr!”... Bax belÿ rus talelÿri dÿ olur...
Dostları ilə paylaş: |