Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
44 Ke÷ÿn ilÿcÿn Nara þz Ènnokentisi ilÿ birgÿ Makarûqinlÿr ailÿsi ö÷ön, bir nþv, uzaq, qeyri-real qohumlar kimi idi lÿr. Èldÿ bir hÿftÿ onlar Moskvada gþrönör, bir dÿ ki bayram- larda hÿdiyyÿlÿrini gþndÿrirdilÿr. Bþyök yeznÿsini, mÿøhur Qalaxovu Klara, adÿti özrÿ, Kolya deyÿ ÷aüûrûr vÿ ona “sÿn” deyÿrÿk möraciÿt edirdi, Ènnokentidÿn isÿ utanûr, onunla danûøanda þzönö itirirdi. Ke÷ÿn yay onlar daha uzun möddÿtÿ gÿldilÿr vÿ Nara tez- tez doümalarûnûn yanûnda olmaüa, analûüûna ÿrindÿn øikayÿt etmÿyÿ, bu vaxta kimi xoøbÿxt ke÷ÿn ailÿ hÿyatlarûnda baø verÿn xoøagÿlmÿz hallardan danûømaüa baøladû. Alevtina Nikanorovnayla bu haqda uzun-uzadû danûøûrdûlar, Klara isÿ hÿmiøÿ evdÿ olmurdu, olanda da qadûnlarûn sþhbÿtlÿrini a÷ûq, ya da gizli dinlÿyir, onlardan yayûna bilmir vÿ yayûnmaq da istÿmirdi. Axû hÿyatûn ÿn bþyök tapmacasû da mÿhz bu idi: insanlar nÿ ö÷ön bir-birini sevir, ya da ki sevmirlÿr? Bacûsû ailÿ hÿyatûnûn ÷oxlu xûrdalûqlarûndan, narazûlûqla- rûn dan, aralarûnda baø verÿn ixtilaflardan, øöbhÿlÿrindÿn vÿ hÿtta Ènnokentinin xidmÿti sÿhvlÿrindÿn danûøûr, onun dÿyiø- di yini, bþyök adamlarûn rÿyi ilÿ hesablaømadûüûnû, bunun isÿ ailÿ nin maddi durumuna tÿsir etdiyini deyirdi. Nÿticÿdÿ isÿ Nara þzö nö mÿh dud laødûrmaüa mÿcbur olurdu. Bacûsûnûn dedik lÿ ri nÿ gþrÿ, onun þzö hÿr øeydÿ haqlû, ÿri isÿ hÿr øeydÿ 398 haqsûz idi. Klara isÿ bundan tamam ÿks nÿticÿ ÷ûxardû: Nara xoøbÿxtliyinin qÿdrini bilmir; o, yÿqin, daha Ènnokentini sevmir, þzönö sevir; ÿrinin iøini sevmir, onun iøi ilÿ baülû olan þz mþvqeyini sevir; onun, dÿyiømiø dÿ olsa, baxûølarûnû vÿ meyillÿrini yox, þzönön hamûnûn gþzöndÿ tÿsdiqlÿnmiø øÿkildÿ onlara sahib olmasûnû sevir. Klaranû tÿÿccöblÿndirÿn bu idi ki, bacûsûnûn ÿsas incikliklÿri ÿrindÿn xÿyanÿtdÿ øöb- hÿ lÿnmÿsi ilÿ yox, baøqalarû ilÿ sþhbÿtlÿrindÿ arvadûnûn þz hÿyatûndakû xösusi yerini vÿ vacibliyini vurüulamamaüû ilÿ baülû idi. Hÿlÿ ÿrÿ getmÿmiø ki÷ik bacû kimi istÿr-istÿmÿz þzönö bþyök bacûsûnûn yerinÿ qoymaüa ÷alûøan Klara ÿmin oldu ki, he÷ bir halda þzönö Nara kimi aparmazdû. ßrinin xoøbÿxt- liyindÿn ayrû gþtörölÿn bir øeylÿ necÿ barûømaq olardû?.. Klara bunu baøa döømördö. Bu az imiø kimi, uøaqlarûnûn da olmamasû vÿziyyÿti bir az da qarûødûrûr vÿ gÿrginlÿødirirdi. Pillÿkÿnin östöndÿki sþhbÿtdÿn sonra onlarûn mönasi bÿt- lÿri elÿ sadÿlÿødi ki, Klarada yeznÿsi ilÿ mötlÿq, þzö dÿ tez-tez gþröømÿk istÿyi yaranûrdû. ßn ÿsasû isÿ Klaranûn bir ÷ox sual- larû vardû ki, onlarû ancaq Ènnokenti cavablandûra bilÿrdi! Lakin Naranûn vÿ ya ailÿdÿn baøqa bir nÿfÿrin yanlarûnda olmasû nÿ ö÷önsÿ buna mane olurdu. Elÿ hÿmin o ÿrÿfÿdÿ, Ènnokenti ona birgönlöyÿ øÿhÿr ÿtrafûna ÷ûxmaüû tÿklif edÿndÿ, Klara örÿyinin birinci dþyön- tö sön dÿcÿ, hÿlÿ döøönmÿyÿ vÿ anlamaüa belÿ macal tapma- mûø razûlaødû. – Ancaq he÷ bir malikanÿyÿ, muzeyÿ, mÿøhur xaraba- lûqlara getmÿk istÿmirÿm, – Ènnokenti gölömsöndö. – Mÿn dÿ onlarû xoølamûram! – Klara birmÿnalû tÿsdiq- lÿdi. Yeznÿsinin iztirablarûndan xÿbÿrdar olduüu ö÷ön onun söst gölöøö qûzda øÿfqÿt hissi oyadûrdû. – Bötön bu isve÷rÿlilÿrdÿn adamûn lap aülû ÷aøûr, – o özr istÿyirmiø kimi dedi. – Sadÿ Rusiyanû gÿzib-dolanasan. Belÿ yer taparûq, hÿ? – ×alûøarûq! – Klara baøû ilÿ hÿvÿslÿ tÿsdiqlÿdi. – Taparûq! Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 399
Amma dÿrhal qÿrara gÿlÿ bilmÿdilÿr – ikilikdÿ gedÿcÿk- lÿr, yoxsa ö÷ nÿfÿr olacaqlar? Ènnokenti ona iø gönlÿrinin birindÿ Kiyev vaüzalûnda gþröømÿyi tÿklif etdi vÿ evÿ zÿng etmÿdÿn, Kaluqa zasta- va sûna dÿymÿdÿn getmÿyi qÿrara aldûlar. Onlarûn gÿzintiyÿ nÿinki ikilikdÿ gedÿcÿklÿri, hÿm dÿ valideynlÿrin bu gÿzin ti- dÿn xÿbÿrdar olmalarûnûn artûqlûüû mÿlum oldu. Bacûsûna mönasibÿtdÿ Klara þzönö bu cör sÿfÿrÿ ÷ûx- maq da tam haqlû sayûrdû. Onlar lap mehriban yaøamûø olsay- dû lar belÿ, bu, sadÿcÿ, qohumluq mönasibÿtlÿrindÿn baøqa bir øey deyildi. Mönasibÿtlÿrin belÿ yaøanmasûnda isÿ Nara þzö gönahkar idi. Qarøûdan Klaranû hÿyatûnûn ÿn yaxøû gönlÿrindÿn biri – ÿlbÿttÿ ki, hÿm dÿ hansû paltar geymÿklÿ baülû bezdirici hazûrlûq gþzlÿyirdi. Rÿfiqÿlÿrinÿ inansaydû, ona he÷ bir rÿng yaraømûrdû – amma hansûsa rÿngi se÷mÿli idi! O, qÿh vÿyi donunu geydi vÿ gþy plaøûnû gþtördö. ßn ÷ox da duvaqla ÿllÿødi, döz iki saat geyinib-soyunmaqla mÿøüul oldu. Elÿ xoøbÿxt qadûnlar var ki, istÿdiklÿrini dÿrhal se÷ÿ bilirlÿr. Klara duvaqlarû olmazûn dÿrÿcÿdÿ xoølayûrdû, xösu sÿn dÿ kinoya gedÿndÿ: onlar qadûnû daha sirli edir, onu tÿnqidi baxûø sÿviyyÿsindÿn yuxarû qaldûrûr. Bununla belÿ, bu dÿfÿ duvaqdan imtina etdi: Ènnokenti bötön bu cör fransûz uydur ma la rûn dan bezmiødi, bir dÿ ki gönÿøli gön gþzlÿ ni- lirdi. Qara tor ÿlcÿklÿrini isÿ Klara gþtörmÿyÿ bilmÿzdi, tor ÿlcÿklÿr ÷ox yaraøûqlû idi. Onlar vaüzala gÿlÿn kimi buxar lokomotivli uzaqmÿsa- fÿli Maloyaroslavets qatarûna tuø gÿldilÿr ki, bu da lap yaxøû oldu. Hÿr ehtimala qarøû axûra kimi bilet aldûlar, ÷önki planlarû yox idi vÿ stansiyalarû da tanûmûrdûlar. O dÿrÿcÿdÿ tanûmûrdûlar ki, Nara stansiyasûnûn adû ÷ÿki- lÿndÿ hÿr ikisi diksindi! ßgÿr bilsÿydi, Ènnokenti, bÿlkÿ dÿ, baøqa vaüzal se÷ÿrdi. Klara isÿ bunu tamam unutmuødu. Yolboyu bir ne÷ÿ dÿfÿ Naranûn adûnû tÿkrarladûlar. Ad, sanki, onlarûn baølarû östöndÿn asûlûb qalmûødû...
400 Sÿrin avqust sÿhÿri idi. Gþröøÿndÿ hÿr ikisi øux vÿ øÿn ÿhvalda idi. Dÿrhal rabitÿsiz, canlû sþhbÿt baølandû, cÿmi bir-iki dÿfÿ hÿr ikisi “siz”dÿ sÿhv etdi vÿ dÿrhal da gölöødölÿr. Önsiyyÿt getdikcÿ daha asanlaøûrdû. Ènnokenti baødan-ayaüa kimi qÿrbdÿbli yarûidman pal- ta rûn da idi, þzö dÿ onu elÿ saymazyana ÿzirdi ki, sanki, ÿynin dÿki “iø paltarû”na daxil kostyum idi. Bötþv bir gönlÿri hÿlÿ qarøûda olsa da, Klara sÿbirsiz liklÿ onagahAvropadansuallarverir,gahdаhÿyatûnecÿbaøa döø mÿk lazûm olduüunu soruøurdu. Nÿ istÿdiyini, nÿyi anla- malû olduüunu þzö dÿ dÿqiq bilmirdi. Amma nÿ isÿ lazûm idi! O, örÿkdÿn aüûllanmaq istÿyirdi! Ona hÿr øeyi ayûrd etmÿk lazûm idi! Ènnokenti zarafatla baøûnû ora-bura ÷evirirdi: – Siz döøönörsönöz... sÿn döøönörsÿn ki, mÿn þzöm nÿsÿ baøa döøörÿm? – Siz axû diplomatlarsûnûz, siz hamûmûzû arxanûzsa apa- rûr sûnûz vÿ birdÿn mÿlum olur ki, he÷ nÿ baøa döømörsönöz? – Yox, bötön hÿmkarlarûm baøa döøörlÿr, tÿkcÿ mÿn he÷ nÿ baøa döømörÿm. Hÿtta tÿxminÿn ke÷ÿn ilÿ, ondan qabaqdakû ilÿ kimi hÿr øeyi baøa döøördömsÿ belÿ. – Bÿs nÿ baø verdi? – Bax bunu da baøa döømörÿm, – Ènnokenti gölördö. – Bir dÿ, Klaro÷ka, istÿnilÿn izahû nÿdÿn baølamaq lazûm oldu üu bilinmir, istÿnilÿn izah lap uzaqlara, ÿn sadÿ sÿbÿb- lÿrÿ gedib ÷ûxûr. Èndicÿ skamyanûn altûndan maüara adamû ÷ûxa caq vÿ beø dÿqiqÿ ÿrzindÿ ona qatarlarûn elektriklÿ necÿ hÿrÿ kÿt etdiyini izah etmÿli olacaqsan. Bunu necÿ edÿ bilÿr- sÿn axû? ßvvÿlcÿ get, ömumi savad al. Sonra hesabû þyrÿn, cÿbri,rÿsmxÿti,elektrotexnikanû...дahanÿlÿri? – Bilmirÿm... maqnetizmi... – Bax sÿn dÿ bilmirsÿn; amma axûrûncû kursdasan! Son- ra, on beø ildÿn sonra gÿl, beøcÿ dÿqiqÿyÿ hÿr øeyi sÿnÿ izah edim, o vaxta kimi þzön dÿ bilÿcÿksÿn. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 401
– Yaxøû, mÿn þyrÿnmÿyÿ hazûram, amma haradan? Nÿdÿn baølamalû? – Deyÿk ki... lap bizim qÿzetlÿrdÿn. Vaqonda dÿri ÷antalû bir kiøi qÿzet, jurnal satûrdû. Ènno- kenti ondan “Pravda” qÿzetini aldû. Hÿlÿ vaqona minÿrkÿn onlarûn sþhbÿtinin qeyri-adi alû- na caüûnû bilÿn Klara yol yoldaøûnû qapûnûn yanûndakû iki yerli narahat skamyaya tÿrÿf yþnÿltmiødi: Ènnokenti baøa döø- mör dö ki, yalnûz bu yerdÿ nisbÿtÿn sÿrbÿst danûøa bilÿrlÿr. – Hÿ, gÿl indi dÿ oxumaüû þyrÿnÿk, – Ènnokenti qÿzeti a÷dû. – Budur, mÿqalÿnin baølûüû: “Qadûnlar ÿzmlÿ ÷alûøûr vÿ normanû artûqlamasû ilÿ yerinÿ yetirirlÿr”. Fikirlÿø: bu nor ma onlarûn nÿyinÿ lazûmdûr? Evdÿ iølÿri yoxdur? Bu, belÿ baøa döøölör: ÿrlÿ arvadûn birlikdÿ maaølarû ailÿyÿ bÿs etmir. ßslindÿ isÿ bir nÿfÿrin – ÿrin maaøû bÿs elÿmÿlidir. – Fransada belÿdir? – Hÿr yerdÿ belÿdir. Daha sonra gþr nÿ yazûrlar: “Kapi- talist þlkÿlÿrinin hamûsûnda bir yerdÿ gþtöröldökdÿ bizdÿ olan qÿdÿr uøaq baü÷asû yoxdur”. Dözdörmö? Yÿqin ki, döz- dör. Lakin burada xûrda bir mÿqam izahûnû tapmûr: bötön þlkÿlÿrdÿ analar sÿrbÿstdirlÿr, uøaqlarûnû þzlÿri tÿrbiyÿ edir- lÿr, onlara uøaq baü÷alarû lazûm deyil. Qatar taqqûldayûr. Gedir. Dayanûr. Ènnokenti asanlûqla tapûr, barmaüû ilÿ ona gþstÿrir, gurultu olanda isÿ qulaüûna tÿrÿf ÿyilÿrÿk izah edirdi: – Get qabaüa, ÿn xûrda, ÿhÿmiyyÿtsiz qeydlÿri gþtör: “Fransa parlamentinin özvö filankÿs bÿyan etmiødir...”, sonra isÿ fransûz xalqûnûn amerikalûlara nifrÿtindÿn danûøû lûr. Belÿ deyib? Bÿli, yÿqin ki, deyib, biz dözönö yazûrûq! Bircÿ øey bura xûlûb: parlamentin özvö hansû partiyadandûr? ßgÿr o, kommunist deyilsÿ, bu haqda mötlÿq yazardûlar, mÿlumat da bir o qÿdÿr qiymÿtli olardû! Demÿli, kommunistdir. Amma yazûlmayûb! Hÿr øey dÿ belÿ, Klyaret. Gþrönmÿmiø qar u÷qun larû haqqûnda yazacaqlar ki, minlÿrlÿ avtomaøûn qarûn altûnda qalûb, ÿsl ömumxalq fÿlakÿtidir! Mÿsÿlÿ isÿ
402 ayrû cördör: xaricdÿ avtomobil o qÿdÿr ÷oxdur ki, onlar ö÷ön he÷ qaraj da tikmirlÿr... Bötön bunlar informasiyadan azad olmaqdûr! Bu, idmana da ke÷ir, buyur: “gþröø layiqli qÿlÿbÿ gÿtirdi...”, sonrasûnû he÷ oxuma, aydûndûr ki, bizimkilÿrÿ. “Hakimlÿr kollegiyasû tamaøa÷ûlar ö÷ön gþzlÿnilmÿz ola raq ... qalib elan etdi”. Ènnokenti qÿzeti atmaq ö÷ön yer axtardû. Bunun da necÿ zahiri jest olduüunu baøa döømördö! Onsuz da, sÿr- ni øin lÿr dþnöb onlara tÿrÿf baxûrdûlar. Klara qÿzeti ondan alûb ÿlindÿ tutdu. – Ömumiyyÿtlÿ, idman xalq ö÷ön tiryÿkdir, – Ènnokenti dedi.
Bu fikir gþzlÿnilmÿz idi vÿ Klaraya toxunurdu. Hÿm dÿ bu cör zÿif adamûn dilindÿ sÿslÿnÿndÿ he÷ inandûrûcû gþrön- mördö. – Mÿn tennis oynayûram vÿ bu oyunu ÷ox sevirÿm! – Klara baøûnû silkÿlÿdi. – Oynamaq olar, – Ènnokenti tez sÿhvini dözÿltdi. – Tama øalar qorxunc olur. Èdman tamaøalarû ilÿ, futbol vÿ xokkeylÿ bizi gic elÿyirlÿr. Taqqûldayûr. Gedir. Pÿncÿrÿyÿ baxûrdûlar. – Demÿli, onlarda yaxøûdûr? – Klara soruødu. – Bizdÿn yaxøû? – Bizdÿn yaxøûdûr, – Ènnokenti baøû ilÿ tÿsdiqlÿdi. – Amma yaxøû deyil. Bunlar möxtÿlif øeylÿrdir. – ×atûømayan bÿs nÿdir? Ènnokenti qûza ciddi nÿzÿrlÿ baxdû. Onda ÿvvÿlki oyanûø yox idi, ÷ox sakit baxûrdû. – Elÿ-belÿ demÿk ÷ÿtindir. Þzöm dÿ tÿÿccöblÿnirÿm. Nÿsÿ ÷atmûr. Hÿtta ÷ox øey yoxdur. Klara ö÷ön Ènnokenti ilÿ olmaq xoø idi, yaxøû idi, þzö dÿ hansûsa tÿmas oyunlarûna, qûsûlmalara, sÿs tonuna gþrÿ yox. Bötön bunlar yox idi, sadÿcÿ, istÿyirdi ki, ona da yaxøû olsun.
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 403
– Sizin... sÿnin elÿ maraqlû iøin var, – Ènnokentiyÿ tÿs- kin lik verirdi. – Mÿnim? – Ènnokenti ovurdlarû batdûüû ö÷ön bir az da özgön, ac qalan kimi gþrönördö. – Bizim diplomat olmaq ö÷ön, Klaro÷ka, gÿrÿk sinÿndÿ iki örÿyin olsun. Èki baøûn olsun. Èki möxtÿlif yaddaøûn olsun. Daha izah etmÿdi. Ah ÷ÿkdi, pÿncÿrÿyÿ baxmaüa baøladû. Bunu arvadû baøa döøördömö? ßrinÿ tÿsÿlli verirdimi, ona dayaq olurdumu? Ènnokentinin özönÿ diqqÿtlÿ baxan Klara þzö ö÷ön onun belÿ bir þzÿlliyini aøkarladû: sifÿtin yuxarû hissÿsi ayrûlûqda yetÿrincÿ sÿrt, alt hissÿsi isÿ ayrûlûqda yumøaq gþrönördö. Bir qulaqdan o biri qulaüûna kimi sÿrbÿst a÷ûlmûø alnûn- dan baølayan sifÿti ki÷ik vÿ zÿrif aüzûna yaxûnlaødûqca, ÷ÿpi- nÿ xÿtt özrÿ daralûr vÿ yumøalûrdû. Aüzûnûn ÿtrafûnda hÿdsiz yumøaqlûq, hÿtta kþmÿksizlik ifadÿsi vardû. Gön qalxûr, pÿncÿrÿnin qabaüûndan meøÿlÿr sevincÿk øötö yördö; yolboyu meøÿ ÷ox idi. Qatar paytaxtdan uzaqlaødûqca vaqonlarda sÿrniøinlÿ- rin arasûnda sadÿ insanlar ÷oxluq tÿøkil etmÿyÿ baølayûrdû, bu sÿbÿbdÿn dÿ indi ikisi dÿ sÿhnÿ ö÷ön geyinmiø artistlÿrÿ oxøayûr, daha ÷ox diqqÿti cÿlb edirdi. Klara ÿlcÿklÿrini ÷ûxardû. Meøÿ dayanacaqlarûnûn birindÿ qatardan döødölÿr. Qon- øu vaqondan ÷antalarûnda øÿhÿr ÿrzaüû olan bir ne÷ÿ qadûn da döødö, perronda daha he÷ kÿs qalmadû. Cavanlar meøÿyÿ getmÿyÿ hazûrlaøûrdûlar. Dþrd bir tÿrÿf- lÿri meøÿ idi, amma sûx, qaranlûq, yaraøûqsûz meøÿ. Qatar quy ruüunu ÷ÿkÿn kimi arvadlar bir yerdÿ taxta ke÷idlÿ rels- lÿri aødûlar vÿ harasa, meøÿdÿn saüa tÿrÿf istiqamÿt gþtör- dölÿr.KlaraиляÈnnokentidÿonlarûnarxalarûncagetdilÿr. Dÿmiryol xÿttindÿn dÿrhal sonra cÿrgÿ ilÿ ÿkilmiø toz aüa- cûlarûn altû ilÿ uzanan dar cûüûrûn qûraüûnda bitÿn ot ÷iyin lÿrinÿ kimi ÷atûrdû. Cûüûr. Aüaclûqdan o yana ot bi÷ilmiø vÿ tayaya vurulmuødu. Yaxûnlûqda uzun iplÿ payaya baülan mûø ke÷i bi÷ÿnÿk yerindÿ tÿzÿ gþyÿrmÿyÿ baølamûø otu tÿnbÿl-tÿnbÿl
404 qûrpûrdû. Sol tÿrÿfÿ meøÿ baølayûrdû, lakin arvadlar saüa, kol luq- la rûn arxa sûn da gþrönÿn a÷ûqlûüa, özö gönÿøÿ tÿrÿf dþndölÿr. Cavanlar qÿrara gÿldilÿr ki, meøÿyÿ getmÿyÿ hÿlÿ vaxt- larû var, amma bu parûldayan ÷þllöyÿ mötlÿq indi baø ÷ÿk- mÿ lidirlÿr. ×þllöyÿ tapdanmûø, adda-budda gþyÿrÿn otla þrtölmöø torpaq yol aparûrdû. Yoldan dÿmiryol xÿttinÿ tÿrÿf yerlÿøÿn taxûl zÿmisi qûsa, zÿif saplaq östöndÿ bitÿn aüûr sönböllÿrin qûzûlû ÷alarlarû ilÿ alûøûb-yanûrdû. Onlar zÿmidÿ bitÿnin nÿ taxûlû olduüunu bilmÿdilÿr, amma bu bilgisizlik tarlanûn gþzÿl- liyinÿ xÿlÿl gÿtirmirdi. Yolun o biri tÿrÿfindÿ gþz iølÿdikcÿ øumlanmûø, sonra da yaüûølarûn tÿsiri altûnda ovulub getmiø, bÿzi yerlÿri nÿm, bÿzi yerlÿri isÿ quru a÷ûq torpaq sahÿsi uzanûrdû vÿ belÿ geniø mÿkanda he÷ nÿ bitmirdi. Qatar dayanacaüû bir qûraqda idi, yalnûz indi geniøliyÿ ÷ûxûr dûlar – elÿ geniøliyÿ ki, onu baøûnû bir ne÷ÿ dÿfÿ ÷evir- mÿdÿn gþzlÿ ÿhatÿ etmÿk mömkön deyildi. Bura da uzaqdan uclarû miøar aüzûna oxøayan meøÿ ilÿ ÿhatÿ olunmuødu. Èstÿdiklÿri dÿ mÿhz bu idi! Sakitcÿ yeriyir, ayaqlarû ota-kÿsÿyÿ iliøir, dayanûb ora-bura boylanûrdûlar. Aüaclûüûn arxasûnda qalan dÿmiryol xÿtti dÿ artûq gþrönmördö. Yalnûz qabaqda, onlarûn öz tutduqlarû geniøliyin dÿrinliklÿrindÿ kþh nÿ kilsÿ vÿ zÿng qöllÿsi gþzÿ dÿyirdi. Qabaqlarûnca gedÿn arvad lar uzaqlaøûr, ÿtrafda isÿ nÿ bir adam, nÿ bir xutor, nÿ trak tor vaqonu, nÿ atûlmûø otbi÷ÿn qurüu – he÷ kÿs vÿ he÷ nÿ gþzÿ dÿymirdi – tÿkcÿ gönÿø vÿ kölÿklÿrin oyna- dûüû qûz mar dözÿngah, bir dÿ ora-bura vurnuxan quølarûn u÷uøduüu sÿma. Èkicÿ dÿqiqÿdÿn sonra onlarûn iøgözar tonundan vÿ qay- üûlarûndan he÷ nÿ qalmadû. – Demÿli, bu Rusiyadûr? Rusiya budur? – Ènnokenti gþz lÿ- rini qûyaraq mÿnzÿrÿni sevinclÿ i÷inÿ ÷ÿkir, geniøliyi nÿzÿr lÿri ilÿ ÿhatÿ etmÿyÿ ÷alûøûr, dayanûr, Klaraya baxûrdû. – Qulaq as, mÿn axû Rusiyanû tÿsÿvvör edirÿm, mÿn axû onu tÿsÿv vör et-mi-rÿm! – o, sþzlÿrlÿ oynayûrdû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 405
– Mÿn he÷ vaxt onun östö ilÿ belÿcÿ, sadÿcÿ, gÿzmÿ mi- øÿm, yalnûz tÿyyarÿlÿr, qatarlar, paytaxtlar... ßlini uzadaraq qûzûn barmaqlarûndan tutdu. Adÿtÿn, uøaq- la rûn vÿ yaxûn adamlarûn ÿlindÿn belÿ tuturlar. Onlar, demÿk olar ki, ayaqlarûnûn altûna baxmadan irÿlilÿyirdilÿr. Kla ra nûn boø ÿlindÿ ÷antasû, Ènnokentinin ÿlindÿ isÿ ølyapasû yellÿnirdi. – Qulaq as, bacûm! – o deyirdi. – Nÿ yaxøû ki, bura gÿl dik, meøÿyÿ getmÿdik. Hÿyatda mÿnim ö÷ön ÷atûøma yan mÿhz budur: tÿki hÿr tÿrÿf gþrönsön. Tÿki rahat nÿfÿs almaq möm kön olsun! – Sÿn yÿni gþrÿ bilmirsÿn? – Ènnokentinin øikayÿti qûzû yumøaltmûødû, lazûm gÿlsÿydi, þz gþzlÿrini dÿ ona tÿklif edÿrdi. – Yox, – o, baøûnû yellÿdi, – yox. Nÿ vaxtsa gþrördöm, indi isÿ hÿr øey qarûøûb. Nÿ qarûøûb? ßgÿr qarûøûbsa, onda bu, tÿkcÿ ÿqidÿ qarû- øûqlûüû deyil, bu, mötlÿq ailÿdÿ dÿ qarûøûqlûq demÿkdir. ßgÿr bir az da ÿlavÿ etsÿydi, onda Klara mödaxilÿ edÿr, onun tÿrÿfindÿ necÿ durduüunu, onun necÿ haqlû olduüunu vÿ ömid sizliyÿ qapûlmaüûn yolverilmÿzliyini ona demÿyÿ þzön- dÿ cÿsarÿt tapardû. – Bÿzÿn kiminlÿsÿ danûømaq da lazûm olur! – dedi. Lakin o artûq sþhbÿti qurtarmûødû. Artûq susurdu. Hava qûzûrdû. Plaølarûnû soyundular. Gþzlÿ gþrönÿn yerdÿ daha he÷ kÿs peyda olmadû, qar- øûlarûna ÷ûxmadû, onlarû þtmÿdi. Aüaclûüûn arxasûndan, sanki, sÿssiz hÿrÿkÿt edÿn qatarlarûn töstösö gþrönördö. Onlardan uzaqlaømûø arvadlar bu yoldan da dþndölÿr vÿ artûq geniø ÷þlön ortasûnda idilÿr, gönÿøÿ tÿrÿf olduqlarû ö÷ön pis gþrönördölÿr. Ènnokenti vÿ Klara da hÿmin dþn- gÿyÿ ÷atdûlar: ÷ÿmÿnliklÿ gön altûnda daha a÷ûq gþrönÿn, hÿr dÿn traktor tÿkÿrlÿrinin izlÿrinÿ döøÿn yaxøû tapdanmûø cûüûr ke÷irdi. Èri, planla qurulmuø tarlalarû ki÷icik insanlar þz xûrda tÿlÿbatlarûna uyüun eninÿ-uzununa ayaqlayûrdûlar. Cûüûr hÿmin o kilsÿli kÿndÿ aparûrdû, amma kÿndÿ ÷atma- mûø, ÷þlön ortasûnda tÿÿccöb doüuracaq dÿrÿcÿdÿ sûx, ayrûca
406 dayan mûø aüaclûq gþrönördö. Aüaclûq – tÿr vÿ hön dör aüac- larûn bu qÿribÿ topasû – hÿm meøÿdÿn, hÿm dÿ kÿnd dÿn xeyli aralû idi. Bir o qÿdÿr enli olmasa da, bötön ÿtra fa gþzÿllik verir, ÿtraf geniøliyin mÿrkÿz nþqtÿsi kimi gþrö nör dö. Bu nÿ ola bilÿrdi? Tarlalarûn ortasûnda bu aüaclar haradan idi? Onlar da aüaclara tÿrÿf dþndölÿr. ßllÿri aralandû. Cûüûr birnÿfÿrlik idi. Èndi o, Klaradan arxa da gÿlirdi. Arxada gÿlir vÿ sÿnin körÿyinÿ baxûr. Sÿni gþzdÿn ke÷i- rir. Bacûnûn ÿri. Sÿnin qardaøûn. Ya da... Danûømaq ö÷ön indi Klaraya dayanmaq, arxaya boylan- maq lazûm gÿlirdi: – Sÿn mÿni necÿ ÷aüûracaqsan? Mÿnÿ “Klyaret” demÿ. – Demÿrÿm. Mÿn sÿni he÷ tanûmamûøam. Ömumiyyÿtlÿ, Qÿrbdÿ elÿ qûsaldûrlar ki, iki-ö÷ sÿsdÿn ÷ox olmasûn. – Mÿn sÿni “Ènk” deyÿ ÷aüûracaüam, yaxøû? – Razûyam. ×ox yaxøû. – Sÿni he÷ kÿs belÿ ÷aüûrmûr ki? Yox, geniø dözÿnliyin sÿthi he÷ dÿ hamar deyildi, tÿdri- cÿn onlarûn getdiyi tÿrÿfÿ, sol tÿrÿfÿ aøaüû enirdi. Dözÿnlik maili øÿkildÿ davam edir, aüaclûüa ÷atanda isÿ yenÿ yuxarû qalxûrdû. Èndi gþrönördö ki, bunlar tozaüacûlardûr. Dözbucaqlû øÿk lindÿ dþvrÿlÿmÿ, bir dÿ döz ortada sÿliqÿ ilÿ ÿkilmiø yaølû toza üa cû lar. Aüaclarûn burada bitmÿsi ÷ox maraqlû idi, onlar he÷ nÿyÿ aid deyildi, ÿlahiddÿ dururdu. – Sÿndÿ bötön bunlar nÿ vaxt baølayûb? – Klara soruødu. Bu “nÿ?” Bu sþzÿ ÷ox mÿnalar verirdi. Amma Ènnokenti ÷ÿtinlik ÷ÿkmÿdi: – Yÿqin, bilirsÿn ha÷an? Mÿn anamûn økaflarûnû araødûr- maüa baølayanda. Yox, bÿlkÿ dÿ, daha ÿvvÿl, bÿlkÿ dÿ, bir il ondan qabaq, amma yenÿ dÿ, mÿn økaflarû araødûrmaüa baø- layandan sonra. – Bu, ananûn þlömöndÿn sonra olmuødu? Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 407
– Þlömöndÿn xeyli sonra, ÷ox sonra. Bu yaxûnlarda. Mÿn axû... Bax bunu he÷ kÿsÿ danûøa bilmÿzsÿn, Dotti bunu qÿbul etmir, ya da ki baøa döømör... (Mÿn baøa döøÿrÿm!.. Dotti haqqûnda ÷ox, daha ÷ox, belÿcÿ danûømaüa baølayarûq! Sÿn yöngöllÿøÿcÿksÿn!..) – Mÿn axû ÷ox pis oüul olmuøam, Klaronka. Saülûüûnda anamû he÷ vaxt örÿkdÿn sevmÿmiøÿm. Mÿn möharibÿ vaxtû Suriyadan hÿtta onun dÿfninÿ... Bura bax, bura qÿbiristan lûq deyil ki? Dayandûlar. Èsti olmasûna baxmayaraq, öøödölÿr. Dÿr- hal baøa döødölÿr: bÿli, qÿbiristanlûqdûr! Necÿ olub ki, dÿrhal... ßkin yerlÿrinin ortasûndakû bu tÿnha kþlgÿlik baøqa øey ola da bilmÿzdi. Hÿlÿlik nÿ xa÷, nÿ dÿ qÿbir gþrönördö. Onlar ÷þkÿyin dibi ilÿ gedirdilÿr, nÿm yerlÿrin östöndÿn hoppanûb ke÷irdi- lÿr (Ènnokenti Klaradan pis hoppanûrdû? ÷ÿkmÿlÿrindÿn biri pal÷ûüa batmûødû, amma qûz ona ÿl uzatmûrdû ki, xÿtrinÿ dÿy- mÿsin). Bir az dikdirÿ qalxdûlar. Qÿbiristanlûq nÿ ÷ÿpÿrlÿ, nÿ sötunlarla, nÿ arxla, nÿ dÿ torpaq tÿpÿciklÿ ÿhatÿlÿnirdi, uclarû bir-birinÿ bitiømiø bu qoca tozaüacûlardan baøqa. Tarla tÿdricÿn rÿvan tÿrzdÿ, havadan-havaya ke÷irmiø kimi sûx, gþzÿl, tapdalanmamûø vÿ bi÷ilmÿmiø yamyaøûl otluüa ke÷irdi. Ot qÿbiristanlûüa yaraøan, burada xoø ola bilÿcÿk øÿkil- dÿ bitmiødi. Bura necÿ dÿ kþlgÿli, necÿ dÿ sakit idi! Bura bötön bu hamarlanûb tÿmizlÿnmiø mÿkanda ÿn tÿmiz vÿ ÿn canlû sûüûnacaq idi! Bÿzi qÿbirlÿr ÷ÿpÿrÿ alûnmûødû. Adsûz, piramidaøÿkilli, bÿzÿn dÿ lap tÿzÿ yaøûl tÿpÿciklÿr dÿ vardû. – Necÿ dÿ geniølikdir! – Ènnokenti heyrÿtlÿndi. Burada yöz qÿbir olar, ÷ox olmaz, daha ÿllisini rahat yerlÿødirmÿk olardû. Yÿqin, istÿyÿn gÿlib qazûr, he÷ kÿsdÿn dÿ soruømur. Mos kva da, anam dÿfn olunan yerdÿ isÿ Moskva sovetindÿn ica zÿ almûø dûq, qÿbiristanlûüûn direktorunun cibinÿ dÿ bir øey
408 basmalû olmuøduq. Èki qÿbir arasûnda ayaq qoymaüa yer yox- dur, kþhnÿ qÿbir yerlÿrini tÿkrar qazûb yeni qÿbir dözÿl dirlÿr. Qÿbiristanûn bu geniøliyini traktorlardan mÿhz tozaüa- cû lar qoruya bilmiødi. Plaølar yerÿ atûldû, oturdular – özö geniøliyÿ tÿrÿf. Buradan, kþlgÿlikdÿn, gön adamûn gþzönÿ döømÿyÿn yer dÿn ÷þl daha yaxøû gþrönördö. Lap uzaqda qalmûø stan- siya budkasû aüarûrdû. Yolboyu ÿkilmiø aüaclarûn östö ilÿ töstö sörönördö. Uzaqlara baxûr, nÿfÿs alûr, dincÿlirdilÿr. Oturmaq xoø idi. Ènk ÷ÿnÿsini dayaq kimi qoyulmuø ayaqlarûna sþykÿdi. Belÿ cÿ oturdu. Onun peysÿri Klaranûn gþzlÿri qarøûsûnda idi: oülan uøaqlarûndakû kimi zÿif, amma mÿharÿtli bÿrbÿr tÿrÿ fin dÿn iølÿnmiø peysÿr. – Nÿ tÿmiz qÿbiristanlûqdûr! – Klara tÿÿccöblÿnirdi. – Mal- heyvan tapdalamayûb, mazutla ÷irklÿndirilmÿyib. – Hÿ, – Ènnokenti lÿzzÿtlÿ nÿfÿs aldû. – Belÿ yerdÿ dÿfn olunasan! Baøqa vaxt imkanûn olmayacaq, försÿti ÿldÿn ver- miø olarsan. Qurüuøun tabutu tÿyyarÿyÿ basacaqlar, sonra da avtobusla harasa... – Bu haqda döøönmÿk tezdir, Ènk! – Hÿr øey, Klaronka, yalan olanda ÷ox tez yorulursan. ×ox tez, iki dÿfÿ tez. – O, yorüun, zÿif sÿslÿ danûøûrdû. Bu, onun iøi barÿdÿ dÿ deyilÿ bilÿrdi, bötön hÿyatû ilÿ baülûda.Bÿlkÿdÿ,йалнызarvadûhaqqûnda. Klara ÿlavÿ sual verÿ bilmÿdi. – Bÿs økafda nÿ vardû? – Økafda? – Ènnokenti hÿmiøÿ qayüûlû, hÿmiøÿ gÿrgin baxûølarûnû cÿmlÿdi. – Økafda... – Amma bu tÿfÿrröatlû heka- yÿti tÿsÿvvörönÿ gÿtirÿn kimi dÿ yoruldu. – Yox, bu, uzun sþhbÿtdir... Sonra danûøaram... ßgÿr bu, indi uzun sþhbÿtdirsÿ, onda bÿs nÿ vaxt danû- øacaqdû?.. Bÿlkÿ dÿ, xasiyyÿti belÿdir, ona ancaq yeni, ilk dÿfÿ baø verÿnlÿr maraqlûdûr? Belÿ olan halda demÿk istÿ- diklÿrini necÿ anlamalû, aydûnlaødûrmalû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 409
– Demÿli, doümalarûndan he÷ kÿs qalmayûb? – Tÿsÿvvörönÿ gÿtir – dayûm! Þzö dÿ ke÷ÿn ilÿ kimi mÿn onun haqqûnda da he÷ nÿ bilmirdim. – He÷ gþrmÿmisÿn? – Ki÷ik yaølarûmda gþrmöøÿm, amma yadûmda qalma- mûødû.
– Èndi o, haradadûr? – Tverdÿ. – Harada? – Kalinindÿ. Èkisaatlûq yoldur – he÷ cör gedib ÷ûxa bilmirÿm. Nÿ vaxt gedim, he÷ Rusiyada oluram ki?.. Mÿktub yazdûm, qoca yaman sevindi. – Qulaq as, Ènk, getmÿk lazûmdûr! Axû sonra peøman÷û- lûq ÷ÿkÿcÿksÿn. – Mÿn dÿ o fikirdÿyÿm, getmÿk lazûmdûr! Lap yaxûn gön- lÿrdÿ gedÿcÿyÿm. Bax sþz verirÿm. Gön istisinin ÿldÿn saldûüû Ènnokenti kþlgÿdÿ þzönÿ gÿl- miødi vÿ ÿvvÿlkindÿn daha gömrah gþrönördö. Èndi hara getmÿli idilÿr? Meøÿyÿ hÿr tÿrÿfdÿn uzaqdûr, yol da yoxdur, qÿbiristanlûüûn bir tÿrÿfindÿ gönÿbaxan, o biri tÿrÿfindÿ isÿ ÷uüundur tarlasû uzanûrdû. Bircÿ cûüûrlarû qal- mûødû – arvadlarûn kÿndÿ sarû getdiklÿri dar cûüûr. Ora lar da da, bÿlkÿ, meøÿdÿn-zaddan tapûlar. Belÿ dÿ etdilÿr. Ènnokentigþdÿkъÿsini÷ûxarûbnazikaükþynÿkdÿqaldû. Onun arûq, nahamar belindÿ adacûq kimi ÷þlÿ ÷ûxan körÿklÿri gþrönördö. Gön yandûrmasûn deyÿ ølyapasûnû geyindi. – Bilirsÿn kimÿ oxøayûrsan? – Klara göldö. – Avropadan sonra doüma kÿndinÿ qayûtmûø Yeseninÿ. Ènnokenti dÿ gölömsöndö, xatûrlamaüa baøladû: – Eh, nÿ vÿtÿn, nÿ tapdûm burada?.. Necÿ dÿ yadûrüa- mûøam... Bi÷mÿyi yadûrüamûøam, øumlamaüû... Onlar kimsÿsiz bir kö÷ÿyÿ girdilÿr. Evlÿrin sûralarû ara- sûnda cÿmi on metrÿ qÿdÿr mÿsafÿ vardû, amma yol tûrtûl vÿ tÿkÿrlÿrdÿn elÿ dözÿlmÿz, elÿ dÿrin ÷alalarla, bÿzi yerlÿrdÿ dizdÿn yuxarû ÷ûxan daø-kÿsÿklÿ dolmuødu, elÿ dÿrin pal÷ûüa
410 batmûødû ki, onun qurumasû ö÷ön he÷ bir yay da bÿs elÿ- mÿzdi. Kö÷ÿnin iki tÿrÿfi ÷ayla ayrûlmûø kimi idi. Cûüûr lar ancaq evlÿrin yaxûnlûüûndan ke÷irdi, hÿmiøÿ qûraqla get mÿli olur dular. Yolun onlar tÿrÿfindÿ ÿlindÿ toxunma zÿnbil olan vÿ iti addûmlarla onlara tÿrÿf gÿlÿn qûzcûüaz peyda oldu. – Ay uøaq... – Ènnokenti onu ÷aüûrmaq istÿyÿndÿ gþrdö ki, bu, bþyök bir qûzdûr, – ay qûz! – Qûz onlara yaxûnla øanda isÿ mÿlum oldu ki, bu, tÿxminÿn qûrx yaøûnda qadûndûr, boyu tÿÿccöb doüuracaq dÿrÿcÿdÿ balaca vÿ hÿr iki gþzöndÿ aüû olan bir qadûn. Èstehza kimi bir øey alûnûrdû, lakin Ènno- kenti qadûna necÿ möraciÿt etmÿyi bilmirdi. – Bu kÿnd necÿ adlanûr?
– Milad, – qadûn xÿstÿ gþzlÿrini bir anlûüa onlara zillÿdi vÿ gÿldiyi kimi tÿlÿsik dÿ getdi. – Milad? – cavanlar tÿÿccöblÿndilÿr. – Necÿ dÿ qeyri-adi addûr. – Qadûnûn arxasûnca qûøqûrdûlar: – Bÿs niyÿ? – Belÿ adlandûrûblar. Mÿn haradan bilim? – ÷iyni östön- dÿn cavab verÿn qadûn tÿlÿsmÿyinÿ davam etdi. Qatardan döøÿn diribaø arvadlar, gþrÿsÿn, necÿ oldular? Nÿ kö÷ÿdÿ, nÿ dÿ hÿyÿtlÿrdÿ hÿyat var idi. Toyuq hinlÿrinin qapûlarûna oxøar ÿyri-öyrö qapûlarûn, balaca pÿncÿrÿlÿrin a÷ûl mayan, nÿfÿsliyi olmayan birdÿfÿlik pÿr÷imlÿnmiø ikiqat ÷ÿr÷ivÿlÿri arxasûnda, gþröndöyö kimi, insan hÿyatû ola bil- mÿzdi. Nÿ donuz, nÿ dÿ toyuq-cöcÿ gþzÿ dÿyirdi. Tÿk bircÿ hÿyÿtdÿ ipdÿn asûlmûø kþhnÿ, dilÿn÷i paltarûna oxøar ÿsgi vÿ adyallar söbut edirdi ki, sÿhÿr burada kimsÿ olub. Gönÿø sakitliyi doldurmuødu. Hÿyÿtlÿrin birinin dÿrinliklÿrindÿ hÿrÿkÿt gþrdölÿr. Quru yerlÿ qaloølarûnû sörötlÿyÿ-sörötlÿyÿ irigþvdÿli bir qarû hara- sa gedir vÿ ÿlindÿ tutduüu øeyi gþzdÿn ke÷irirdi. – Ay nÿnÿ! Eøitmÿdi. – Ay nÿnÿ! Qarû baøûnû qaldûrdû. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 411
– Pis eøidirÿm, – qurumuø, yastû sÿslÿ xÿbÿrdar etdi. Geyinib-kecinmiø yol adamlarûnû gþrÿndÿ, sanki, he÷ tÿÿc- cöb lÿnmÿdi. – Sizdÿn söd almaq olar? – Klara soruødu. Onlara söd lazûm deyildi, kolxozlara sÿfÿrlÿrindÿn bilir- dilÿr ki, sþhbÿtÿ baølamaq ö÷ön ÿn yaxøû ösul mÿhz budur. – Ènÿklÿrimiz yoxdur, – qarû tÿkÿbbörlÿ cavab verdi. Qarû ÿlindÿ söstlÿømiø, azadlûüa can atmaq fikrindÿn uzaq aü-sarû cöcÿ tutmuødu. – Nÿnÿ, bu kilsÿ necÿ adlanûrdû? – Ènnokenti soruødu. – Nÿ dedin, necÿ adlanûrdû? – o, nazik pÿrdÿ arxasûndan baxûrmûø kimi Ènnokentiyÿ baxdû. Sallaq sifÿti olduqca ciddi ifadÿ almûødû. – Hÿr kilsÿnin... þz adû olmur? – Bircÿ adû var, – qarû cavab verdi. – Baülandûüû vaxtsa yadûmdan ÷ûxûb, iyirmi il olar. Avtobusla bir saat getmÿk lazûmdûr, yaxûnda baøqa kilsÿ yoxdur. Yay kilsÿsi vardû – ÿsirlÿr sþkdölÿr. – Hansû ÿsirlÿr? – Almanlar. – Axû niyÿ? – Kÿrpiclÿrini Naraya gþndÿrirdilÿr. Mÿnim cöcÿlÿrim þlör. Artûq dþrdöncösödör. Nÿdÿndir bu? Klara vÿ Ènnokenti ÷iyinlÿrini ÷ÿkdilÿr. – Bÿlkÿ, tapdalayûr bunlarû? – qarû ayaqlarûnû ÷ÿkÿrÿk balaca qapûya, daxmaya sarû gedÿ-gedÿ fikirlÿøirdi. Kö÷ÿnin axûrûna kimi belÿ oldu, he÷ kÿslÿ rastlaømadû- lar, hÿtta it dÿ hörmÿdi. Bir azdan qanqallûüûn i÷indÿn ov÷u yeriøi ilÿ bir piøik ÷ûxdû, sanki, artûq ev heyvanû deyilmiø kimi adamlarû gþrÿndÿ he÷ baøûnû da qaldûrmadan torpaüû iylÿdi, bu kö÷ÿ kimi þlö vÿ sÿmirsiz baø kö÷ÿyÿ tÿrÿf yoluna davam etdi. Kilsÿ dÿ mÿhz bu iki kö÷ÿnin kÿsiødiyi yerdÿ idi: al÷aq, fiqurlu daø hþrgösönön özÿrindÿ kÿrpicdÿn qurulmuø xa÷- larû vÿ onlardan yuxarûda, qöllÿsindÿ zÿng ö÷ön ikimÿrtÿbÿli
412 boyaboy dÿliklÿri olan kilsÿ. Qöllÿnin hÿr tÿrÿfini mamûr vÿ ot basmûødû, dÿliklÿrin bÿrabÿrindÿ gþydÿ qaranquølar vÿ baøqa xûrda quøcuüazlar u÷uøur, i÷ÿri girir, tÿkrar dÿliklÿr- dÿn ÷þlÿ ÷ûxûrdûlar. Qöllÿnin gönbÿzi salamat idi, kilsÿnin östöndÿki gönbÿzin dÿmiri isÿ qoparûlmûødû, qurumuø ÷ÿr- ÷ivÿ taxtalarû qabûrüa kimi gþrönördö. Xa÷larûn ikisi dÿ iki onilliyÿ tab gÿtirmiødi vÿ yerlÿrindÿ salamat durmuødu. Zÿng qöllÿsinin alt qapûsû taybatay a÷ûq idi, i÷ÿrinin qaran lû üûnda yanan kerosin lampasûnûn iøûüûnda söd bidonlarû gþzÿ dÿyirdi. ßtrafda he÷ kÿs yox idi. Mÿbÿdin zirzÿmisinin dÿ qapûsû a÷ûq idi, pillÿlÿrÿ kisÿlÿr yûüûlmûødû, burada da kimsÿ yox idi. Kilsÿnin ÿtrafûnda nÿ ÷ÿpÿr, nÿ dÿ hÿyÿt qalmûødû, dþrd bir yandan, kilsÿnin ÿtrafû boyu hÿr yeri burada iliøib qal- mamaq, birtÿhÿr, sonuncu dÿfÿ bu anbardan uzaq laømaüa ÷alûøan traktor vÿ maøûnlarûn tÿkÿrlÿri qazûq-qazûq etmiødi – yaralanmûø, øil-köt edilmiø xÿstÿ torpaüûn östönö qasnaq vÿ irin kimi duru pal÷ûq basmûødû. Kilsÿ gþz qabaüûnda idi, lakin Klara vÿ Ènnokenti kö÷ÿni ke÷mÿk ö÷ön he÷ cör quru yer tapa bilmirdilÿr. Onlar yolun kÿnarû ilÿ lap uzaüa, yan tÿrÿfÿ getmÿli, oralarda da bir xeyli dolaømalû, pal÷ûqlû gþlmÿ÷ÿlÿrin östöndÿn tullanmalû oldular. Yola östönö pal÷ûq basmûø iri yastû daø par÷alarû tþköl- möødö. Kilsÿnin divarlarû yanûnda isÿ aü, ÷ÿhrayû vÿ sarû rÿngli xûrda mÿrmÿr qûrûntûlarû gþzÿ dÿyirdi. Ènnokenti gönÿøin tÿsirindÿn istilÿnmiødi, ancaq qûzar- maq ÿvÿzinÿ, ÿksinÿ, rÿngi avazûmûødû. Ølyapasûnûn kÿnarlarû altûnda sa÷larû tÿrdÿn islanmûødû. Kilsÿyÿ yaxûnlaødûlar. Hÿrÿkÿtsiz isti havada hara dan- sa gÿlÿn – gþlmÿ÷ÿlÿrdÿ ÷öröyÿn sudanmû, heyvan leølÿ rin- dÿnmi, zir-zibildÿnmi qalxan öfunÿt iyi duyulurdu. Onlar artûq bura gÿl mÿlÿrinÿ øad deyildilÿr, mÿbÿdÿ baxmaüa hal larû qalma mûødû, ÿslindÿ, baxmaüa da bir øey yox idi. Kilsÿdÿn sonra eniø baølanûrdû, aøaüûda øarøÿkilli nÿhÿng sþyöd lök, bötþv bir sþyöd aüaclarû sÿltÿnÿti gþrönördö. Yega nÿ ÷ûxûø yolu da bu sþyödlöyÿ, kþlgÿyÿ ÷ÿkilmÿk, qa÷ maq idi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 413
Lakin kimsÿ onlarû ÷aüûrdû: – ×ÿkmÿyÿ bir øeyiniz yoxdur, vÿtÿndaølar? Qarøûlarûnda, sanki, daimi öøötmÿdÿn vÿ qorxudan baøû ÷iyinlÿri arasûna batmûø balaca bir kiøi peyda oldu vÿ geniø a÷ûlmûø gþzlÿrini onlara zillÿdi. Ènnokenti ciblÿrindÿn papiros qutusu tapacaüûna ömid edirmiø kimi yanlarûnû dþyÿclÿdi: – ×ÿkÿn deyilÿm, yoldaø. – Heyif, – baøûbatûq kiøinin kefi pozuldu, amma o get- mÿdi, iti gþzlÿri ilÿ qeyri-adi qonaqlarû nÿzÿrdÿn ke÷ir mÿyÿ baøladû. O, bu iki nÿfÿrin hansû maøûnla gÿldiyini gþr mÿ- miødi, amma onlarûn xösusi, bir nþv, rÿis olduqlarûnû anladû. – Bu kilsÿ... adû nÿ olub onun? – Milad kilsÿsi, – onlarûn kim olduqlarûnû bircÿ sþz lÿrin- dÿn aydûnlaødûrmûø kiøi artûq ÿvvÿlki ehtiram olmadan cavab verdi vÿ peyda olduüu kimi dÿ tini dþnÿrÿk gþzdÿn itdi. Bir az aøaüûda, onlarûn getmÿli olduüu sÿmtdÿ daha bir nÿfÿr – kÿsilmiø qû÷û ÿvÿzinÿ baldûrûna aüac taxmûø adam gþrdölÿr. ßyninÿ aü bezdÿn yamaqlarû olan gþy ÷it kþynÿk geymiø bu kiøi cþkÿ aüacûnûn altûndakû daøûn östöndÿ oturub dincini alûrdû. – Mÿrmÿr haradandûr? – Ènnokenti soruødu. – Nÿ? – yamaqlû kiøi onun sualûna sualla cavab verdi. – Bunlarû deyirÿm, rÿngli daølarû. – Hÿ-ÿ-ÿ... Mehrabû sþkdölÿr, – bir az fikirlÿødi. – Èko- no stasû. – Niyÿ? – Yola dþøÿmÿk ö÷ön. – Sizdÿ bu nÿ iydir belÿ, gÿlir? – Klara ona sual verdi. – Nÿ? – tÿkqû÷ kiøi tÿÿccöblÿndi. Fikirlÿødi. – Hÿ-ÿ-ÿ, yÿqin, aüûldan gÿlir. Mal tþvlÿlÿrimiz, gþrörsönöz, yaxûn- lûqdadûr. Kiøi ÿli ilÿ gþstÿrdi, lakin onlar artûq baxmûødûlar; bura- dan tez aralanmaq, ora, sþyödlÿrin yanûna, aøaüûya tÿlÿ sir- dilÿr.
414 – Bÿs orada nÿ var? – soruødular. – Orada? He÷ nÿ yoxdur. – Fikirlÿødi. – Hÿ, ÷ay. Kÿlÿ-kþtör cûüûr ora aparûrdû. Klara qa÷maq istÿdi, lakin hÿyÿcanla Ènnokentinin solüun sifÿtinÿ baxaraq onun yanû ilÿ yavaø yerimÿyÿ baøladû. – Belÿ kÿnddÿn sonra adam, doürudan da, bayaqkû qÿbiristanlûüa qayûtmaq istÿyir, – Klara baøûnû oyan-buyana ÷evirirdi. – Axsayûrsan? – Hÿ, nÿsÿ sörtör. Birinci tozaüacûnûn geniø kþlgÿsindÿ dayandûlar vÿ ÿtra- fa boylandûlar. Èndi, artûq iy gÿlmÿyÿndÿ, rötubÿtli yaøûl sÿrinlik þzönö onlara ÷atdûrandan sonra, kilsÿ tÿpÿnin östöndÿ olanda, tor- paüûn dÿhøÿt doüuran øikÿstliyi gþzÿ gþrönmördö, tÿkcÿ quø lar nþqtÿ kimi zÿng qöllÿsinin yaxûnlûüûnda vurnuxur, sözör dölÿr – buradan kilsÿyÿ baxmaq xoø idi. – Sÿn ÷ox yoruldun! – Klara narahat olurdu. – Sÿnÿ dincÿlmÿk lazûmdûr. Ayaüûna da baxmaq. O, plaøûnû atûb yerÿ oturdu, maili gþvdÿyÿ sþykÿndi. Gþz lÿrini yumdu. Baøûnû arxaya ataraq yuxarû, kilsÿyÿ baxdû. – Budur, Klaro÷ka, iki Milad... – Èki niyÿ? – Bizimki vÿ Qÿrb Miladû. Bizimkini indicÿ gþrdön. Qÿrb Miladûnda isÿ – bötön sÿma reklama börönör, bötön kö÷ÿlÿrdÿ maøûn tûxaclarû yaranûr, maüazalarda boüulurlar, hÿr kÿs hÿr kÿsÿ hÿdiyyÿ alûr. Hansûsa gþzdÿn uzaq bir vit- rindÿ isÿ – axur, bir dÿ eøøÿyi yanûnda Èosif. – Hansû Èosif? Bu an onlar kilsÿnin yanûndakû u÷urumun östöndÿ, aüac sûrasûnûn salamat qaldûüû yerdÿ bayaq nÿzÿrlÿrindÿn qa÷mûø östö obeliskli qÿbir gþrdölÿr. – Tÿÿssöf, baxmadûq. – Bÿlkÿ, mÿn qa÷ûm ora? – Klara kÿsÿsinÿ, kÿlÿ-kþtör yerlÿ qa÷dû. O, sevincÿk olmuø kimi qa÷ûrdû, ÿslindÿ isÿ sevinmirdi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 415
Qÿbrÿ ÷atanda dayandû, yazûnû oxudu, göclö ayaqlarû ilÿ asanlûqla ÷uxurlarû dÿf edÿrÿk, getdiyi yöngöllöklÿ dÿ geri qayûtdû. – Hÿ, sÿncÿ, kimdir? – Keøiø? – “Dþrdöncö xalq qoøunu diviziyasûnûn, vÿtÿnin øÿrÿfi, mös tÿqilliyi... vÿ sair uürunda... qÿhrÿmancasûna hÿlak olmuø dþyöø÷ölÿrinÿ eøq olsun... Maliyyÿ Nazirliyindÿn”. – Maliyyÿ Nazirliyindÿn? – Ènnokenti tÿÿccöblÿndi, ÿyri qûüûrdaqlarûn östöndÿki uzunsov qulaqlarû tÿrpÿndi. – Maliy- yÿ Nazirliyi dÿ! Bÿdbÿxt klerklÿr... Ne÷ÿsi burada þldö?.. Gþrÿsÿn, ne÷ÿ nÿfÿrÿ bir töfÿng döøörmöø? Dþrdöncö xalq qoøunu diviziyasû? – Hÿ.
– ßliyalûnlar diviziyasû! – Þzö dÿ dþrdöncö... budur möha ribÿnin vÿhøiliyi – xalq qoøunu... – Niyÿ vÿhøilik? – Klara anlaya bilmirdi. Ènnokenti ah ÷ÿkÿrÿk baøûnû aøaüû ÿydi. – Þzönö pis hiss edirsÿn? Ènk, bÿlkÿ, qayûdaq? Bÿlkÿ, daha getmÿyÿk? O, bir dÿ ah ÷ÿkdi. – Eybi yox. Èstiyÿ davamûm yoxdur. Ayaqqabûm da rahat deyil, aülûma gÿlmÿdi. – Mÿn dÿ gÿrÿk kþhnÿ ayaqqabûlarûmû geyinÿydim. Haranû sörtör? Gÿl dabanlarûnûn altûna qÿzet qoyaq, bir az rahat la narsan. Qoydular. Gþydÿ adda-budda bulud gþröndö. Buludlar hÿrdÿn gönÿøin qabaüûnû kÿsir, onun øöalarûnû yumøaldûrdû. – Necÿ edÿk, Ènk, yolumuza davam edÿk, ya yox? Gÿrÿk meøÿyÿ gedÿrdik, hÿ? Èstÿyirsÿn, ÷ayûn qûraüû ilÿ gedÿk, ora da kþlgÿ olacaq. Ènnokenti þzönÿ gÿlmiødi vÿ gölömsÿyirdi: – Gþr necÿ þlövayam, hÿ? Bötön þmröm boyu avto mo- billÿrdÿ... sÿnÿ isÿ, ÿhsÿn. Gedÿk, gedÿk. Hansû sahillÿ?
416 Onlardan bir az aøaüûda, ÷ayûn östönÿ selÿ davam gÿti- rÿ bilmÿsi ö÷ön hÿr iki tÿrÿfdÿn mÿftillÿ sþyödlÿrin diblÿrinÿ baülanmûø kþrpö atûlmûødû. Kþrpönö ke÷sinlÿr? Ke÷mÿsinlÿr? Hÿr sahildÿ yol baøqa cör olacaq, bundan sþhbÿtin mÿcrasû da dÿyiøÿcÿk, bötþv- lök dÿ gÿzinti dÿ baøqa cör olacaq. Ke÷sinlÿrmi?.. Yoxsa ke÷- mÿk mÿslÿhÿt deyil?.. Ke÷dilÿr. Yenÿ dÿ ÷ayûn qûraüû ilÿ özöyuxarû gedÿn yoxuø da sûra ilÿ köknar aüaclarû ÿkilmiødi. Axarû olmayan nohur – yÿqin ki, ÿllÿ qazûlmûødû, ÷önki qûraqlarû lap döz idi – qur baüa vÿ ÷örömöø yarpaqla dolu idi. Bötön bunlar nÿ idi? Yiyÿsiz qalmûø malikanÿ? Soruømaüa da kimsÿ yox idi. Buradan, sþyöd topalarû arasûndan, demÿk olar ki, tÿpÿ- nin östöndÿ duran kilsÿ daha gþzÿl gþrönördö, yÿqin, zÿng sÿsinÿ kilsÿyÿ yaxûnlûqdakû kÿnddÿn dÿ gÿlÿnlÿr olurdu. Kÿndlÿrlÿ maraqlandûqlarû kifayÿt idi. Onlar ÷ay boyun- ca gedirdilÿr. Bura ilÿ getmÿk xoø idi, sahilin þz kþlgÿli, rötubÿtli vÿ qapalû hÿyatû vardû. Dayaz yerlÿrdÿ øûrûltû eøidilirdi, suyun östö xûrda lÿpÿciklÿrlÿ þrtölmöødö, dÿrin yerlÿrdÿ isÿ ilk baxûø dan hÿrÿkÿtsiz gþrönÿn su izahedilmÿz sÿbÿbdÿn tit rÿ- yirdi; ÷ayûn hÿr yerindÿ, suyun özÿrindÿ iynÿcÿlÿr u÷u øur du, yÿqin, burada balûq vÿ xÿr÷ÿng dÿ yox deyildi. Belÿ yerdÿ ayaq qabûlarû soyunmaq, xÿr÷ÿng tutan uøaqlar kimi suyun i÷iylÿ ayaqyalûn yerimÿk adama daha xoø olardû. Sahil dÿ isÿ onlara gah ke÷ilmÿz gicitkÿnlik, gah da kolluq mane olurdu. ×ayûn onlar tÿrÿfÿ olan sahilindÿ bitmiø yoüun sþyöd aüacû ÿyilmiø gþvdÿsini kþrpö kimi qarøû sahilÿ uzatmûø, buüumlu budaqlarûnû isÿ bu kþrpöyÿ mÿhÿccÿr etmiødi. – Baobab! – Klara ÿllÿrini øappûldatdû. – Gþr nÿ gþzÿl- dir! Gÿl onun östö ilÿ o biri sahilÿ ke÷ÿk! Ora ilÿ getmÿk, yÿqin, daha asandûr. Ènnokenti inamsûzlûqla baøûnû buladû. Amma Klara artûq aüa- cûn ÿyri gþvdÿsinin östönÿ ÷ûxmûødû vÿ ÿlini ona sarû uzatmûødû: – Gedÿk!
Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 417
Klaraya elÿ gÿlirdi ki, bu cör hÿrÿkÿt etsÿ, hÿr øey möt- lÿq yaxøû olacaq, o biri sahildÿ bötön bu gÿzintilÿrinÿ haqq qazandûra bilÿcÿk bir øeylÿ rastlaøacaqlar. Ènnokenti tÿrÿddödlÿ yumøaq ÿlini qûza tÿrÿf uzatdû. Sþyödön gþvdÿsi tÿdricÿn yöksÿyÿ qalxaraq onlarû özö- yuxarû aparûrdû. Ènnokenti xûrda addûmlarla irÿlilÿyir, ayaqlarû altûna baxmaqdan ÷ÿkinirdi. Onun tutub getdiyi budaq ÿyi- lib yolunu kÿsmiødi vÿ onun östöndÿn addamaq zÿrurÿti yara nûrdû. Bötön bunlarû danûømadan, özöndÿ qayüûlû ifadÿ ilÿ edirdi. Axûr ki, saü-salamat qarøû sahilÿ ÷atdûlar. Bu cör ke÷idin Ènkÿ lÿzzÿt etmÿdiyi aydûn gþrönördö. Yeni sahildÿ dÿ he÷ nÿ dÿyiømÿdi. Yenÿ dÿ þz arala rûn- da ÿhÿmiyyÿtsiz øeylÿrdÿn danûøûrdûlar. Haradasa yuxarûlar- da traktorun uüultusu eøidilirdi. Tezliklÿ burada da suyun kÿnarû ilÿ getmÿk mömkön olmadû. Onlar kþlgÿdÿn ÷ûxmalû vÿ yeganÿ mömkön yolla ÷aydan aralanaraq yoxuøu qalx- malû oldular. Ènnokenti getdikcÿ daha ÷ox axsayûrdû. Onlar bir evcikdÿn vÿ bir ki÷ik tþvlÿdÿn ibarÿt sÿliqÿ siz briqada hÿyÿtinÿ gÿlib ÷ûxdûlar. Evcik, yÿqin ki, ida rÿ idi: onun damûnda bir qûraüû cûrûlmûø a÷ûq-qûrmûzû bay raq yel lÿ nirdi. Damûn isÿ cÿmi bir øöarlûq eni vardû: “Kom mu niz min qÿlÿ bÿ- sinÿ doüru, irÿli!” ×oxlu sayda tÿyinatû bilin mÿyÿn, xor tumlu, lölÿli, qarmaqlû, östönö pas basmûø kÿrpic rÿngli, boyasû qop- muø gþy, yaøûl rÿngli maøûnlar, ÷ÿnlÿr, sÿhra mÿt bÿx lÿri, diø- lÿ si nin altûna daø, kþtök qoyulmuø qoøqular necÿ gÿldi ÿtra fa sÿpÿ lÿn miødi – hÿr øey bþyök sahÿni tutan vÿ tÿkÿr lÿ rin ke÷il- mÿz dÿrÿcÿdÿ ÷ala-÷uxura dþn dÿrdiyi mey dan ÷ada sahib siz atûl mûødû. Yalnûz östönö his-pas basmûø kiøi bir maøû nûn yanûn- dan o birisinin yanûna gedir, ÿyilir, durur, nÿyÿsÿ baxûrdû. Baøqa kimsÿ yox idi. Bir dÿ tÿpÿnin lap östöndÿ traktor iølÿyirdi. Daø-kÿsÿ- yin östö ilÿ birtÿhÿr hÿyÿti ke÷dilÿr. Ènnokenti axsayûrdû. Gþydÿn yenÿ od yaüûrdû. Tÿkrar ÷aya tÿrÿf döødölÿr. ×ay isÿ beton kþrpönön altûna axûrdû. Boz mþhkÿm kþrpö ÷ayûn iki sahilini birlÿødirirdi. Bu, deyÿsÿn, øose idi.
418 – Yol maøûnû saxlatdûraq? – Ènnokenti soruødu. – Yeni- dÿn stansiyaya qayûdasû deyilik ki. Gön gönortaya ÷atmûødû, gÿzinti dÿ sonuna yaxûnlaø mûødû. Niyÿ insanlarûn arasûnda bu cör ÿngÿllÿr, pÿrdÿlÿr ÷ÿki- lir? Bir-birimizÿ necÿ kþmÿk edÿ bilÿcÿyimiz isÿ, demÿk olar ki, aydûn gþrönör vÿ eøidilir. Bu, olmamalû idi. Bu, ola bilmÿzdi. Kþrpönön altûnda bulaq tapdûlar. Oturdular, su i÷dilÿr, ayaq larûnû yumaq qÿrarûna gÿldilÿr. Bu zaman yuxarûdan göclö uüultu eøidildi. Onlar dalda- dan ÷ûxûb yola baxmaüa baøladûlar. Øose yolla tÿptÿzÿ brezentlÿ þrtölmöø, hamûsû eyni cör yök maøûnlarû karvanû hÿrÿkÿt edirdi. Tÿpÿyÿ kimi onlarûn ardû gþrönmördö, karvanûn o biri ucu isÿ baøqa bir tÿpÿnin dalûnda gþzdÿn itirdi. Aralarûnda antenalû maøûnlar, texniki xidmÿt maøûnlarû, östöndÿ “Oddan tÿhlökÿlidir” yazûlmûø ÷ÿllÿklÿri, qoøqu mÿtbÿxlÿri olan maøûnlar da vardû. Maøûn- lar arasûndakû mÿsafÿ dÿqiq gþzlÿnilirdi vÿ dÿyiømirdi – tÿxminÿn iyirmi metr. Maøûnlar sÿliqÿ ilÿ hÿrÿkÿt edir, beton kþrpöyÿsakitlÿømÿyÿimkanvermirdi.Hÿrkabinядяsörö- cö ilÿ yanaøû serjant, ya da zabit oturmuødu. Brezentlÿrin altûnda da ÷oxlu hÿrb÷i oturmuødu: atma pÿncÿrÿlÿrdÿn vÿ maøûnlarûn arxa hissÿsindÿn onlarûn bezdirici xidmÿt illÿri ÿrzindÿ tÿrk etdiklÿri, þtöb-ke÷diklÿri, indi aparûldûqlarû yer- lÿrÿ tamamilÿ laqeyd olan özlÿri gþrönördö. Klara vÿ Ènnokenti ayaüa durduqlarû vaxtdan sakitlik bÿr pa olunana kimi yöz maøûn saydûlar. Kþrpönön altûnda, kþhnÿ taxta kþrpödÿn qalma miøar- lanmûø dayaqlarûn ÿtraflarûnda yenÿ su øûrûldayûrdû. Ènnokenti bulaüûn yanûndakû daøûn östönÿ oturdu vÿ ÷aø- qûn halda dedi: – Hÿyat pozuldu. –Nÿdÿ?Аxûnÿdÿpozulub,Ènk?–Klaraömidsiztÿrzdÿ soruødu. – Sÿn mÿnÿ hÿr øeyi izah edÿcÿyinÿ sþz vermisÿn vÿ he÷ nÿyi izah etmirsÿn! Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 419
O, xÿstÿ gþzlÿri ilÿ qûza baxdû. Sûnûq ÷ubuüu qÿlÿm kimi ÿlinÿ aldû. Nÿm torpaqda ÷evrÿ ÷ÿkdi. – Gþrörsÿn bu ÷evrÿni? Bu vÿtÿndir. Bu, birinci ÷evrÿdir. Bu da ikinci ÷evrÿ, – o daha bir ne÷ÿ ÷evrÿ ÷ÿkdi. – Bu bÿøÿriyyÿtdir. Adama elÿ gÿlir ki, birinci ikinciyÿ daxildir. ßsla yox! Bunlarûn arasûnda zehniyyÿt ÷ÿpÿrlÿri durur. Hÿtta tikanlû mÿftillÿr vÿ pulemyotlar durur. Bu sÿdlÿri nÿ cis minlÿ, nÿ dÿ örÿyinlÿ aøa bilmÿzsÿn. Belÿ ÷ûxûr ki, he÷ bir bÿøÿ riy yÿt-zad yoxdur. Yalnûz vÿtÿnlÿr, vÿtÿnlÿr var, hamûsû da möxtÿlif... Demÿk olar ki, elÿ bu gönlÿrdÿ xösusi hissÿ Klaraya anket tÿklif etmiødi. O da hÿmin anketlÿri asanlûqla dol- durmuødu: mÿnøÿyi – qösursuz, hÿyatû – qûsa, firavanlûq iøûüûna börönmöø, vÿtÿndaøa lÿkÿ gÿtirÿ bilÿcÿk hÿrÿkÿt lÿr- dÿn xali idi. Anketlÿr bir ne÷ÿ ay dolaødû, hamûsû da tÿsdiqlÿndi. Bu vaxt ÿrzindÿ Klara institutu bitirdi vÿ möÿmmalû Marfino zonasûnûn kandarûna ayaq basdû. Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|