Азярбайъан республикасы тящсил назирлийи азярбайъан дювлят игтисад университети



Yüklə 1,55 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə20/21
tarix28.01.2017
ölçüsü1,55 Mb.
#6700
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21

 
 

 
257 
16. АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ТЯБИИ 
ШЯРАИТ ВЯ ТЯБИИ ЕЩТИЙАТЛАРДАН ИСТИФАДЯДЯ 
ЯТРАФ МЦЩИТИН МЦЩАФИЗЯСИ ПРОБЛЕМЛЯРИ  
ВЯ ОНЛАРЫН ЩЯЛЛИ ЙОЛЛАРЫ 
 
Азярбайъан Республикасында ятраф мцщитин мцщафизяси 
мясяляляри сон 60 ил ярзиндя даща да кяскинляшмишдир. Кечмиш 
ССРИ  тяркибиндя  республиканын  тябии  сярвятляриндян  кортябии 
истифадя,  еколожи  дурум  нязяря  алынмайараг  чиркли  сянайе 
сащяляринин  йерляшдирилмяси  вя  онларын  тямизляйиъи  гурьуларла 
тяъщиз едилмямяси нятиъясиндя ятраф мцщитя антропоэен тясир 
эцълянмиш, бязи яразилярдя техноэен ландшафтлар йаранмышдыр. 
Кянд тясяррцфаты сащяляриндя истифадя едилян зящярли, кимйяви 
маддялярин  нормадан  артыг  тятбиг  едилмяси  нятиъясиндя 
торпаглар  чирклянмяйя,  деградасийайа  мяруз  галмышдыр. 
Бцтцн  бу  тясирляр  нятиъясиндя  торпагларын,  су  щювзяляринин, 
атмосферин,  битки  вя  щейванат  аляминин  вя  цмумиййятля, 
тябии ландшафт комплексляринин мцщафизяси республиканын ясас 
еколожи проблемляриня чеврилмишдир. 
Республикада  еколожи  проблемляр  даща  чох  сянайе  вя 
кянд  тясяррцфатынын  инкишаф  етдийи  районлар  цчцн  характе-
рикдир.  Бу  бахымдан  еколожи  проблемлярин  кяскинляшдийи 
яразиляря нефтчыхарма сянайесинин инкишаф етдийи Хязяр дянизи, 
Абшерон  йарымадасы,  Ъянуб-Шярги  Ширван  вя  Муьан 
дцзлярини,  даь-мядян  сянайесинин  инкишаф  етдийи  Дашкясян, 
Балакян  вя  Нахчыван  МР  яразилярини,  ири  сянайе  шящярляри 
сайылан  Бакы,  Сумгайыт,  Эянъя,  Ширван  вя  Минэячевир 
техноэен  позулмуш  торпаг  сащялярини,  республиканын 
атмосфер вя су щювзялярини, Кцр-Араз овалыьынын шоранлашмыш 
вя  даьларын  ерозийайа  уьрамыш  торпагларыны,  илбяил  гырылараг 
сейрялдилян  вя  мящв  олма  тящлцкяси  алтында  олан  дцзян  вя 
даь мешялярини вя с.-ни аид едя билярик. Бцтцн бу проблемляр 
щазырда 
юз 
щяллини 
чятинляшдирир, 
дювлятин 
еколожи 
проблемляринин  щяллиня  йюнялтдийи  вясаитляр  щялялик  кифайят 
етмир.  Буну  нязяря  алараг  ятраф  мцщитин  саьламлыьына  наил 

 
258 
олмаг цчцн мягсяди мцяййянляшдирмядян дя ондан истифадя 
едилмишдир. 
Азярбайъан  Республикасында  еколожи  вязиййятин  саь-
ламлашдырылмасы,  еколожи  тящлцкясизлийин  тямин  едилмяси  цчцн 
илк  нювбядя  атмосферин  мцщафизясиня  диггят  йетирмяк 
эяряклидир. 
Республиканын  атмосфер  щавасынын  вязиййяти  эярэин 
олараг  галмагдадыр.  Сянайе  мцяссисяляринин  эцъцнцн 
истифадя  олунма  мигйасындан  асылы  олараг  щава  щювзясиня 
атылан  зярярли  туллантыларын  иллик  мигдары  620  мин  тондан  2,6 
млн тон арасында дяйишир.  
Мялуматлара эюря сянайе мцяссисяляринин там эцъц иля 
ишлядийи  дюврлярдя  юлкянин  щава  щювзясиня  112  мин  тон  тоз 
щиссяъикляри, 93 мин тон кцкцрд 2-оксид, 638 мин тон карбон 
оксиди.  1  млн  665  мин  тон  карбощидроэенляр,  37  мин  тон 
мцхтялиф тяркибли кимйяви маддяляр атылмышдыр. 
Атмосфер  щавасына  атылан  туллантыларын  щяъминя  вя 
хцсуси чякисиня эюря Бакы, Сумгайыт, Эянъя, Ширван вя Мин-
эячевир  шящярляри  щялялик  юндя  эедирляр.  Щямин  шящярлярин 
щава  щювзясини  чиркляндирян  ясас  сянайе  мцяссисяляри 
нефтайырма,  нефт-кимйа,  кимйа,  енерэетика,  металлурэийа, 
тикинти материаллары сянайеси сащяляри вя автомобил няглиййаты 
щесаб  олунурлар.  Бу  сянайе  мцяссисяляри  няинки  атмосфер 
щавасыны,  ейни  заманда,  бцтювлцкдя  шящярлярин  ятраф 
мцщитинин чиркляндирилмясинин башлыъа мянбяйи щесаб олунур-
лар.  Республиканын  атмосфер  щавасына  2008-ъи  илдя  атылан 
туллантыларын  110,3  мин  тону  Бакы  шящяринин,  13,0  мин  тону 
Сумгайытын,  2,2  мин  тону  Эянъянин,  12,0  мин  тону 
Минэячевирин, 20,5 мин тону Ширван шящяринин пайына дцшцр. 
Республиканын ири сянайе шящярляринин щава щювзясинин 
чиркляндирилмясинин  ясас  сябяби  сон  40-50  ил  ярзиндя 
аваданлыг  вя  мювъуд  технолоэийаларын  дяйишдирилмямяси, 
тямизляйиъи  гурьулурла  там  тямин  олунмамасы,  нятиъядя 
аваданлыгларын  кющняляряк  йарарсыз  вязиййятя  дцшмяси 
олмушдур. 

 
259 
2005-ъи  илдя  стасионар  мянбялярдян  юлкянин  щава 
щювзясиня атылан 217,4 мин тон чиркляндириъи маддялярин 29,4 
мин  тону  бярк,  118,0  мин  тон  газ  вя  майе  формалы 
олмушдур. Онлардан 13,6 мин тону кцкцрд анщидриди (СО2), 
26,3 мин тону азот 4-оксид (НО2), 18,2 мин тону карбон 2-
оксид  (ЪО)  олмушдур.  Республика  цзря  9,8  мин  тон  токсик 
тулланты  йаранмышдыр  ки,  бунун  да  4,5  мин  тону 
зярярсизляшдирилмиш вя 0,7 мин тонундан истифадя едилмишдир. 
Еколожи  вязиййятлярин  эюстяриъиляриня  ясасян  Абшерон 
йарымадасы  кяскин  еколожи  проблемляр  комплекси  олан 
зонайа аид едилир. Республика сянайе потенсиалынын 70%-и бу 
зонада  йерляшян  Бакы  вя  Сумгайыт  шящярляриндя  ъям-
лянмишдир.  Абшерон  еколожи  зонасында  80-дян  артыг  бюйцк, 
270 орта вя  2000-дян артыг кичик мцяссися  йерляшдирилмишдир. 
Бцтцн  республика  цзря  атмосфер  щювзясиня  атылан 
туллантыларын 2/3 щиссясиндян чоху Абшерон зонасынын пайына 
дцшцр ки, бу да реэионда еколожи вязиййятин ня гядяр эярэин 
олдуьуну  эюстярир.  Бу  ъящятдян  Бакы  шящяриндя  атмосфер 
щавасынын  вязиййяти  даща  аьырдыр.  Беля  ки,  Бакы  шящяри  цзря 
атмосферя  атылан  зярярли  маддялярин  110,3  мин  тону 
стасионар  мянбялярин  вя  182,9  мин  тону  автомобил 
няглиййатынын  пайына  дцшцр.  Ясас  чиркляндириъи  маддялярин 
13,1 мин тонуну бярк формалы туллантылар, 255,0 мин тонуну 
газа  охшар  вя  майе  маддяляри  вя  с.  тяшкил  етмишдир.  Гейд 
етмяк  лазымдыр  ки,  газвари  вя  майе  формалы  туллантыларын 
тямизляйиъи  гурьуларла  тутулма  фаизляри  30%-я  йахындыр. 
Зярярли  туллантыларын  галан  щиссяси  ися  бирбаша  шящярин  щава  
щюзвясиня атылыр. 
Абшерон  зонасынын  2-ъи  ири  сянайе    шящяри  олан  Сум-
гайытда  да  еколожи  вязиййят  эярэин  олараг  галмагдадыр. 
Сумгайыт  шящяри  цзря  атмосфер  щавасына  бурахылан  зярярли 
маддялярин  13,0  мин  тону  стасионар  мянбялярин,  2,6  мин 
тону  автомобил  няглиййатынын  пайына  дцшцр.  Зярярли  тул-
лантыларын 3,7 мин тону бярк формалы, 11,9 мин тону ися газ-
вари  вя  майе  формалы  туллантыларын  щесабына  дцшцр.  Бундан 

 
260 
ялавя, амонйак – 24,91 т/ил, флор – 1782, 88 т/ил, хлор щидрат – 
7,78 т/ил вя с. шящярин ясас чиркляндириъи сийащысына дахилдирляр. 
Буна бахмайараг, 1990-ъы илля мцгайисядя Сумгайыт шящяри 
цзря туллантыларын мигдары 6 дяфя азалмышдыр. 
Абшерон зонасы сянайе мцяссисяляриндя илдя 97 мин тон 
тяркибиндя  зярярли  маддяляр  олан  бярк  формалы  туллантылар 
йараныр.  Ян  мцряккяб  вязиййят  Сумгайыт  шящяриндя 
йаранмышдыр.  Бурада  илдя  52  адда  47  мин  тондан  артыг 
йаранан  зящярли  сянайе  туллантысынын  йалныз  39,5  мин  тону 
тякрар  истещсалатда  истифадя  олунур.  Ян  эярэин  вязиййят 
тяркибиндя  зящярли маддяляр олан туллантыларын истифадя  олун-
ма  сащяляриндя  йаранмышдыр.  Сянайе  туллантыларын  басдырыл-
масы  цчцн  полигонун  олмамасы  сябябиндян  шящярин  сянайе 
мцяссисяляри йаранмыш туллантылары юз яразиляриндя сахлайыр вя 
йа тясадцфи зибилханалара атырлар. Мясялян, «Кимйа сянайеси» 
Истещсалат  Бирлийи  яразисиндя  тяркибиндя  ъивя  олан  100  мин 
тонларла тулланты йыьылыб галмышдыр ки, бу да еколожи мцщит вя 
ящалинин саьламлыьы цчцн олдугъа тящлцкялидир. 
Республиканын  гярб  зонасында  йерляшян  Эянъя  вя 
Минэячевир  шящярляринин  бирликдя  атмосфер  щавасынын 
чиркляндирмякдя  пайлары  6,5%  тяшкил  етмясиня  бахмайараг, 
илдя  бу  зонайа  ялавя  олараг  Эцръцстан  вя  Ермянистан 
Республикаларынын  яразисиндян  щава  ахынлары  васитяси  иля  20-
30  мин  тон  тулланты  дахил  олур.  Бунунла  йанашы,  Эянъя  вя 
Минэячевир  шящярляринин  сянайе  мцяссисяляри  дя  реэионун 
щава  щювзясиня  14,2  мин  тон  тулланты  атмышдыр.  Сон  иллярдя 
«Гядим  Ипяк  Йолу»нун  бярпасы  цзря  апарылан  ишляр 
нятиъясиндя  Бакы-Газах  йолунда  йцк  автомобилляринин 
мигдарынын  вя  щярякят  интенсивлийинин  артмасы  нятиъясиндя 
щаванын  чирклянмясинин  15-20%  артмасы  мцшащидя  едилир. 
Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  реэионда  атмосфер  щавасынын  ясас 
чирклянмя  мянбяляри  Эянъя  Алцминиум  оксиди  Заводу, 
Азярбайъан  Дювлят  Район  Електрик  Стансийасы  щесаб 
олунур. 

 
261 
Республиканын  Мяркязи  Аран  бюлэясиндя  йерляшян  ян 
ири  сянайе  шящяри  Ширвандыр.  Шящярин  сянайе  мцяссисяляри 
2008-ъи  илдя  атмосфер  щювзясиня  20,5  мин  тон  тяркибиндя 
зярярли  маддяляр  олан  туллантылар  атмышдыр.  Гейд  етмяк 
лазымдыр ки, шящярин ясас чирклянмя мянбяйи Ъянуб ДРЕС-
дир.  Сянайе  мцяссисяляри  васитясиля  атмосферя  атылан 
туллантыларын  тяркибиндя  кцкцрд  анщидриди,  карбон  2-оксид, 
азот  4-оксид,  карбощидроэенляр  вя  диэяр  маддяляр  цстцнлцк 
тяшкил  етмишдир.  Ширван  шящяри  щям  дя  республиканын  ясас 
няглиййат говшагларындан биридир. Сон иллярдя бу реэионда да 
автомобиллярин  щярякят  интенсивлийи  артмыш  вя  нятиъядя 
автомобил няглиййаты васитясиля атмосферя илдя 25 мин тондан 
артыг  тулланты  атылмышдыр.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  интенсив 
щярякят  олан  автомобил  йолун  кянарларында  туллантыларын 
тясири  нятиъясиндя  торпагларда  гурьусунун  вя  диэяр  аьыр 
металларын мигдары йол верилян норма щяддиндян 10 дяфялярля 
йцксяк  олур.  Сон  иллярдя  блокада  вязиййятиндя  олан 
Нахчыван  МР  енержи  вя  енержидашыйыъыларына  бюйцк  ещтийаъ 
щисс едир. Нахчыванда сянайе мцяссисяляринин юз эцъцнц 20-
25%  мящсулдарлыьы  иля  ишлямяси  нятиъясиндя  1995-ъи  илля 
мцгайисядя  (0,7  мин  тон)  атмосферя  атылан  туллантыларын 
щяъми 2008-ъи илдя 1,4 дяфяйя гядяр азалмышдыр. 
Мялумдур  ки,  ири  сянайе  мцяссисяляри  тикилян  заман 
еколожи  нормативляря  ямял  едилмялидир.  Илк  нювбядя  чиркли 
сянайе  сащяляри  йарадыларкян  щаким  кцляклярин  истигамятляри 
нязяря  алынмалы,  мцяссисяляр  йашайыш  массивляриндян  аралы 
тикилмяли,  сянайе  мцяссисяляри  иля  йашайыш  сащяляри  арасында 
санитар    горуйуъу  мешя  золаглары  салынмалыдыр.  Лакин 
тяяссцфля  гейд  етмялийик  ки,  Азярбайъан  Республикасында 
сянайе  мцяссисяляри  тикиляркян  йухарыда  гейд  едилян 
нормаларын  щеч  бири  нязяря  алынмамышдыр.  Нятиъядя  ятраф 
мцщитя  атылан  бцтцн  зярярли  туллантылар.  Бирбаша  йашайыш 
сащяляриня тясир етмиш вя орада йашайан инсанларын саьламлыьы 
тящлцкя  алтында  олмушдур.  Йухарыда  гейд  едилянлярдян 
эюрцндцйц  кими,  сянайе  мцяссисяляринин  ятраф  мцщитя  атдыьы 

 
262 
туллантылар ичярисиндя карбон, кцкцрд вя азот оксидляри тяшкил 
едир.  Атмосфер  щювзясиня  атылан  бу  газлар  бир нечя  саатдан 
сонра даща кяскин мянфи нятиъяляр верян формалара кечирляр. 
Мясялян,  кцкцрд  оксидляри  щавада  олан  су  вя  су  бухары  иля 
реаксийайа эиряряк сулфид вя  сулфат туршуларына чеврилирляр ки, 
бу да турш йаьышларын дцшмясиня сябяб олур. Карбон газынын 
атмосфердя чохалмасы ися «Истихана еффекти» йарадыр вя йердя 
щаванын  орта  температурунун  артмасына  эятириб  чыхарыр. 
Азот  оксидляри  атмосфердя  хлор  вя  диэяр  газларла  зянъирвари 
реаксийайа эиряряк, азон тябягясини парчалайыр. Щавада олан 
тоз,  щис,  гурум,  аерозоллар  щаванын  шяффафлыьыны  азалдыр  вя 
шящярдярдя  думанлы  вя  тутгун  щаваларын  баш  вермясинин 
сайыны чохалдырлар. 
Республиканын  щава  щювзясини  мцщафизя  етмяк  цчцн 
илк  нювбядя  мювъуд  чиркляндириъи  сянайе  сащялярини  йенидян 
гурмаг,  мцасир  техноложи  гурьулар,  тямизляйиъиляр  тятбиг 
етмякля,  атмосферя  атылан  чиркляндириъи  маддялярин  цмуми 
мигдарынын  азалдылмасына  вя  зярярсизляшдирилмясиня  наил 
олмаг, азтуллантылы вя туллантысыз истещсалат сащяляри йаратмаг 
лазымдыр.  Чиркляндириъи  мцяссисялярдя  даща  щцндцр  борулар 
тикмяк,  мцяссисялярин  ятрафында  газ  вя  тозларын  тясириня 
давам  эятирян,  щавадакы  тоз,  щис  вя  мцхтялиф  газлары  тутуб 
сахлайа  билян  аьаъ  вя  кол  биткиляриндян  ибарят  йашыллыг-
мцщафизя  золаглары  йаратмаг  да  атмосфери  мцщафизя 
сийащысына дахилдир. 
Азярбайъан  Республика  мящдуд  су  ещтийатларына 
маликдир.  Республиканын  су  тяминатынын  беля  зяиф  олмасына 
сябяб  илк  нювбядя  тябии  шяраитдир.  Цмуми  яразинин  йарыйа 
гядяринин  дцзянлик  вя  йайлалардан  ибарят  олмасы,  иглим 
шяраити,  бурада  бухарланманын  дцшян  йаьынтыдан  чох  ол-
масына  сябяб  олмушдур.  Нязяря  алмаг  лазымдыр  ки,  бярпа 
олунан  су  ещтийатынын  йалныз  30%-и  республиканын  дахили  су 
ахарларынын  щесабына  формалашыр  вя  илин  сулулуьундан  асылы 
олараг 9,2; 7,3; 5,4 милйард м

арасында дяйишир. Республика 
яразисиндян  бухарланан  суйун  щяъми  ися  26,66  км
3
  тяшкил 

 
263 
едир ки, бу да йерли су ахынындан 3-5 дяфяйя гядяр йцксякдир. 
Су  балансынын  70%-дян  чоху  гоншу  дювлятлярин  яразисиндян 
формалашан чай ахынлары иля ялагядардыр. Щямин ахынлар 29,7 
км
3
,  мцлайим  вя  гураглыг  иллярдя  ися  25,5-20,7  км3  тяшкил 
едир.  Су  ещтийатларынын  мцяййян  щиссяси  дя  тябии  эюллярдя 
ъямлянмишдир.  Адамбашына  дцшян  су  ещтийатларына  эюря 
Азярбайъан гоншу дювлятляр ичярисиндя ахырынъы йери тутур.  
Республикада адамбашына дцшян суйун щяъми 1913-ъц 
илдя 13,5 м
3
 тяшкил едирдися, ящалинин артмасы иля ялагядар бу 
эюстяриъи  2008-ъи  илдя  3,4  дяфя  азалараг,  4,0  м
3
-я  енмишдир. 
Су  ещтийатлары  республиканын  физики-ъоьрафи  яразиляри  цзря  дя 
гейри-бярабяр  пайланмышдыр.  Су  ещтийатлары  иля  тямин 
олунмуш  яразиляря  Бюйцк  Гафгазын  шимал-шярг  вя  ъянуб 
щиссяляри,  Лянкяран  зонасы,  зяиф  тямин  олунмуш  яразляря  ися 
Кцр-Араз  овалыьы,  Ъейранчюл,  Абшерон-Гобустан  вя 
Нахчыван МР аид едилир. Йералты суларын 31%-и Гусар маили 
дцзянлийи,  18,5%-и  Мил-Гарабаь  зонасы,  13,3%-и  ися  Ганых-
Яйричай  вадисиндя  топланмышдыр.  Нахчыван  МР,  Ширван, 
Муьар-Салйан,  Аразбойу  яразиляриндя  ися  йералты  суларын 
22%-и топланмышдыр. 
Сятщи  вя  йералты  суларын  республика  яразиси  цзря  гейри-
бярабяр  пайланмасы  нятиъясиндя  онлардан  суварма,  сянайе 
вя  мяишят  мягсядляри  цчцн  истифадядя  проблемляр  йараныр. 
Буну  нязяря  алараг  су  ещтийатлары  иля  зяиф  тямин  олунмуш 
яразилярин  су  тяъщизатыны  тямин  етмяк  цчцн  республикамызын 
яразисиндя  140-а  гядяр  су  анбары  вя  кичик  сутутарлар 
йарадылмышдыр.  Минэячевир,  Шямкир,  Йеникянд,  Варвара, 
Сярсянэ  су  анбарларынын  вя  Нахчыван  МР-нин  яразисиндяки 
Араз Су Говшаьынын тясяррцфат щидроенержи вя с. ящямиййятляри 
бюйцкдцр.  Бцтцн  су  анбарларында  топланан  20,0  км
3
    су  иля 
республикамызын  1400  мин  ща-дан  артыг  кянд  тясяррцфаты 
сащяляри суварылыр. 
Республика цзря кянд тясяррцфаты сащяляриндя ил ярзиндя 
орта  щесабла  су  чатышмазлыьы  3,7  км
3
,  су  гытлыьы  олан  иллярдя 
ися 4,75 км
3
 тяшкил едир. 

 
264 
Сувармада  истифадя  олунан  суйун  95,9%-и  торпаг 
каналла апарылдыьы цчцн 2,5-3,0 милйард м
3
 су итир. Нятиъядя 
йералты  суларын  сявиййяси  галхыр,  тякрар  шорлашма  вя  батаг-
лыглашма  йараныр.  Кянд  тясяррцфаты  сащяляриндя  чямян 
батаглыг яразиляри 279,6 мин ща, шорлашмыш яразиляр ися  741,6 
мин ща тяшкил едир. Яэяр республиканын суварма каналларынын 
файдалылыг  ямсалы  0,75-0,8-я  чатдырылса,  онда  ялавя  250-260 
мин ща якин сащяляри сувармаг олар.  Щяр ил республикамызын 
су щювзяляриндян 10 км3 йералты лайлардан 1,1-1,2 км
3
 ширин 
су эютцрцлцр. Республиканын суйа олан тялябаты ися 11,0-13,0 
км3-дир.  Эютцрцлян  суйун  20-25%-и  сянайе  вя  мяишят 
мягсядляри  цчцн  истифадя  олунур.  Су  обйектляриня  атылан 
тулланты суларынын щяъми 160 млн м
3
 тяшкил едир. 
Щесабламалар  эюстярир  ки,  1  км
2
  яразидя  вя  адам-
башына дцшян су ещтийатынын щяъминя эюря ян ашаьы эюстяриъи 
Муьан-Салйан  зонасындадыр  (3  вя  0,07).  Бу  ещтийатлар 
Абшерон  йарымадасында  15-0,04,  Аразятрафы  дцзянликлярдя 
19-0,04, Мил-Гарабаьда 39-0,5, Газах районунда 74-1,3 вя 
Нахчыванда17-1,6 тяшкил едир. 
 Ганых, Габырры, Охчу, Арпачай вя с. анбарлары, тясяр-
рцфат обйектляри йарадылыр ки, бу да щямин чайлар васитяси иля 
республика  яразисиня  эятирилян  суйун  мигдарыны  эяляъякдя 
илбяил  азалдылаъагдыр.  Щямин  чайларын  кейфиййят  вя 
кямиййятини  нормал  сахламаг  цчцн  мцвафиг  мцгавиляляр 
баьланмалыдыр. 
Республиканын  суйа  олан  тялябатынын  юдянилмясиндя 
Кцр, Араз вя диэяр чайларын мцщцм ящямиййяти вардыр. Кцр 
чайы  щювзясиня  Эцръцстан  яразисиндя  орта  щесабла  3,0 
милйард  м
3
  коммунал-мяишят  Тбилиси,  Рустави,  Гардабани 
вя диэяр шящярлярин сянайе чиркаб сулары ахыдылыр. Кцр чайынын 
чирклянмяси  республикамызын  яразисиндя  200  мин  м
3
  чиркаб 
сулары ахыдылыр. Нятиъядя Кцр суйунда мисин орта мигдары йол 
верилян  гатылыг  щяддиндян  4,5-10,0  дяфя,  нефт  мящсулларынын 
мигдары  1,5-2,2  дяфя,  фенолун  орта  гатылыьы  4,0-4,5  дяфя 
йцксякдир. 

 
265 
Республиканын  яразисиндя  Кцр  чайынын  чирклянмясиндя 
Эянъя  вя  Минэячевир  шящярляринин  сянайе  вя  коммунал-
мяишят чиркаб суларынын тясири даща бюйцкдцр. Беля ки, Эянъя 
шящяриндя  эцн  ярзиндя  йаранан  60-65  мин  м
3
/я  гядяри 
механики  йолла  тямизлянир.  Минэячевир  шящяриндя  50  мин 
м
3
/эцн  йаранан  чиркаб  суларын  йалныз  18  мин  м
3
-и  тя-
мизлянир.  Галан  чиркаб  суларынын  щамысы  тямизлянмиш  щалда 
Кцр чайына ахыдылыр.  
Ермянистан  яразисиндян  Аьстафачай  васитясиля  тярки-
биндя  нефт  мящсуллары,  кимйяви  бойаг  маддяляри,  фенол, 
амониум  дузлары  вя  с.  кими  зярярли  кимйяви  маддяляр  олан 
илдя 1 милйон м
3
 чиркаб сулары да Кцр чайына ахыдылыр. 
Ян  эцълц  чирклянмяйя  мяруз  галан  чайлардан  бири  дя 
Араздыр.  О,  ясасян  Ермянистан  яразисиндян  юзцнцн  сол 
голлары  олан  Арпачай,  Зянэи,  Охчучай  васитясиля  чирклянир. 
Щямин  чайлар  васитясиля  Араза  санитар  нормалардан  10  дя-
фялярля йцксяк олан нефт мящсуллары фенол, аммониум вя аьыр 
металлар  вя  с.  кими  чиркляндириъиляр  ахыдылыр.  Тякъя  Охчучай 
васитясиля  Аразда  илдя  150  мин  м
3
  Гафан-Гачаран  мис-
молибден  комбинатынын  сиркаб  тулланты  сулары  ахыдылыр. 
Нятиъядя  мис вя  молибден металлары иля чирклянмиш сулардан 
сувармада  истифадя  етдикдя  торпагларын  щямин  металларла 
чирклянмясиня,  кянд  тясяррцфаты  биткиляринин  вя  щейванларын 
мящсулдарлыьынын  ашаьы  дцшмясиня,  мцхтялиф  хястяликлярин 
артмасына  сябяб  олур.  Щазырда  дцзянлик  яразилярдя  йцксяк 
дяряъя  чирклянмиш  вя  минераллашмыш  Араз  чайынын  суйундан 
сувармада  истифадя  нятиъясиндя  40  мин  ща  артыг  ярази 
шорлашмышдыр. 
Су  ещтийатлары  мящдуд  олан  яразилярдян  бири  дя  Нах-
чыван  МР-дир.  Узун  илляр  ярзиндя  Нахчыван  МР-ин  блока-
дасы  орада  истещсал  сащяляринин  2/3  щиссясинин  дайанмасына 
сябяб олмуш вя нятиъядя сянайедя судан истифадя азалмышдыр. 
2008-ъи  илдя  су  обйектляриндян  359  млн  м
3
  ичмяли  су,  о 
ъцмлядян,  250  млн  м
3
  суварма  системиня,  0,05  млн  м
3
 

 
266 
сянайе  тяъщизатына  вя  6  млн  м
3
  мяишят-тясяррцфат  цчцн 
эютцрцлмцшдцр. 
Бюйцк-Гафгаз физики-ъоьрафи вилайятинин су ещтийатлары 2 
милйард м
3
/ил тяшкил едир вя бу сулардан ичмяли су мянбяляри 
кими  эениш  истифадя  едилир.  Шяки-Загатала,  Губа-Хачмаз, 
Гябяля-Исмайыллы  яразиляриндян  чайлар  вя  йерли  сянайе,  кянд 
тясяррцфат  вя  мяишят  туллантылары  иля  чирклянмяйя  мяруз 
галырлар. 
Республиканын  даь-мядян  сянайесинин  инкишаф  етдийи 
яразилярдян  ахан  Гошгарчайын  суйунда  мис,  дямир  бирляш-
мяляри  йол  верилян  гатылыг  щяддиндян  20-22  дяфя,  Филизчайын 
суйунда ъивя, мисс, кцкцрд, молибден, гурьушун вя с. кими 
бирляшмялярин мигдары ися санитар нормалардан бир нечя дяфя 
артыгдыр. 
Абшерон  яразиси  Республикада  ян  кяскин  еколожи 
вязиййятя малик олан бир зонадыр. Бу зонанын су ещтийатлары 
10,5 млн м/ил щяъминдядир. Абшерон Бакы вя Сумгайыт кими 
ири сянайе шящярляри йерляшир. Бакы шящяриндя сянайе, мяишят вя 
кянд  тясяррцфаты  мцяссисяляри  тяряфиндян  истифадя  олунан 
суйун мигдары илдя 480 млн м
3
 тяшкил едир. Бакы шящяриня су 
11,92 м
3
/сан мящсулдарлыьы олан Кцрдян, эцндя 340 мин м
3
 
ися  Губа – Хачмаз  бюлэясиндян Шоллар су кямяри васитясиля 
дахил олур. Бундан ялавя техники мягсядляр цчцн илдя 1106,9 
м
3
 Ъейранбатан су анбарындан 155 млн м
3
-а йахын йералты 
мянбялярдян вя 150 млн м
3
 дяниз суйу эютцрцляряк ишлядилир. 
Щямин  суларын  317  млн  м
3
-ы  ичмяк  вя  0,4  млн  м
3
-ы  ичмяк 
тялябаты цчцн, 157 млн м
3
-ы сянайе мягсяди цчцн 0,4 млн м
3
-
ы сувармада истифадя едилир. Гейд етмяк ваъибдир ки, илдя 74 
млн м
3
 суйун иткисиня йол верилир. Абшерон еколожи зонасында 
йерляшян Сумгайыт шящяри 1950-ъи иллярин сонунда кимйа нефт-
кимйасы  сянайе  мяркязи  кими  формалашмыш  вя  щазырда 
республиканын  еколожи  ъящятдян  ян  эярэин  бюлэяси  щесаб 
олунур. Шящярдя сянайе вя мяишят ещтийаълары цчцн 88 млн м
3
 
судан  истифадя  едилир.  Щямин  суйун  74,9  млн  м
3
  техники 
мягсядлярля истифадя цчцн Ъейранбатан су анбарындан, 11,9 

 
267 
млн  м
3
-ы  ичмяк  цчцн  Шоллар  кямяриндян  эютцрцлмцшдцр. 
Сумгайыт сянайе мцяссисяляри техники мягсядляр цчцн 25 млн 
м
3
  тяшкил  едир.  Сянайе  вя  бцтцн  чиркаб  сулары  тямизлянмиш 
щалда  Хяхяр  дянизиня  ахыдылыр.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки, 
щазырда  Сумгайыт  сянайе  мцяссисяляри  йаранмыш  игтисади 
бющран  цзцндян  юз  мящсулдарлыьындан  15-20%-и  щяъминдя 
ишляйир, бу да 1990-ъы илля мцгайисядя туллантыларынын 15 дяфя 
азалмасы демякдир. 
Абшерон  йарымадасында  дахили  су  щювзяси  –  тябии  вя 
сцни эюлляр вардыр. Нефт вя газ йатагларынын истисмары иля яла-
гядар  олараг  йаранан  лай  суларынын  ятраф  мцщитя  атылмасы 
нятиъясиндя  чиркли  эюлляр  ямяля  эялмишдир.  Нефт  чиркаб  сулары 
иля  йанашы,  Абшеронун  бир  сыра  йашайыш  мянтягяляринин  дя 
мяишят  чиркаб  сулары  щямин  эюлляря  ахыдылыр.  Нятиъядя  щямин 
эюлляр  зящярли  кимйяви  маддяляр  вя  биоложи  елементлярля 
чирклянмишдир.  Беля  эюлляря  Бюйцк-Шор,  Бцлбцля,  Гырмызы, 
Гырмызы-Нощур,  Чухур-Дяря,  Ганлыэюл,  Щаъы  Щясян  вя 
Масазыр эюллярини мисал эюстярмяк олар. 
Абшерон  йарымадасынын  ян  бюйцк  ичмяли  су  щювзяси 
Ъейранбатан  су  анбарыдыр.  Су  анбары  Самур-Абшерон 
каналынын  26м
3
/сан  мящсулдарлыьы  олан  су  иля  гидаланыр.  Су 
анбары  Бакы  вя  Сумгайыт  шящярляринин,  Ъейранбатан,  Эцз-
дяк  вя  диэяр  гясябялярин  техники  су  мянбяйи  кими 
йарадылмышдыр.  Лакин  сон  иллярдя  Самур-Абшерон  каналында 
су сявиййясинин ашаьы дцшмяси, су анбарына мцхтялиф йолларла 
чирклянмиш  суларын  ахыдылмасы  су  щювзясиндя  еколожи 
вязиййятин писляшмясини сябяб олур. 
Цмумиййятля,  Бакы  сянайе  районунда  мяишят 
тясяррцфаты  суларыны  тямизлямяк  цчцн  лайищя  эцъц  940  мин 
м
3
/эцн,  мящсулдарлыьы  317  мин  м
3
  олан  вя  йалныз  600  мин 
м
3
/эцн,  эцъцндя  истифадя  едилян  Щювсан  биоложи  тямизлямя 
гурьусу  йарадылмышдыр.  Щазырда  бу  гурьу  юз  эцъцнц  60%-и 
щяъминдя  фяалиййят  эюстярир.  Бундан  ялавя  щяр  биринин  эцъц 
18,6  мин  м
3
/эцн  олан  Щаъы  Щясян  вя  Мярдякан-Шцвялан, 
эцъц 18,6 мин м
3
/эцн олан Зыь, эцъляри мцвафиг олараг 86,4; 

 
268 
152;  20,0  мин  м
3
/эцн  олан  цч  «Азярнефтйаь»  механики 
тямизлямя вя эцъц 17,6 мин м
3
/эцн олан «Нефтлайищятикинти» 
биоложи  тямизлямя  гурьусундан  истифадя  едилир.  Буна 
бахмайараг,  гурьуларын  чохунун  кющнялмяси,  онлара  юз 
эцъцндян  артыг  дахил  олан  чиркаб  суларын  там  тямизляйя 
билмямяляри нятиъясиндя су щювзяляриня хейли мигарда чиркаб 
сулары ахмагда давам едир. 
Республиканын су ещтийатлары ичярисиндя тябии эюллярин дя 
мцщцм    ролу  вардыр.  Эюлялримиз  дат,  даьятяйи  вя  дцзян 
эюлляри  групуна  бюлцнцрляр.  Республика  яразисинин  ъями  
0,5%-ни тутан бу эюллярдя топланан суларын цмуми щяъми 40 
км
3
-я  бярабярдир.  Щямин  суйун  йалныз  16-17  км
3
-ы  ширин, 
галанлары ися шор сулардыр. 
Ширин  сулу  эюлляр  даща  чох  Бюйцк  вя  Кичик  Гафгаз 
даьларында  ъямлянмишляр.  Беля  эюллярдян  Туфан,  Аь  эюлляр, 
Бюйцк вя Кичик Ала эюлляр, Гара эюл, Эюй-эюл, Маралэюл вя 
с.  кими  эюллярин  биоложи  мящсулдарлыьы,  маддяляр  дювраны 
щювзяляри автохтан (юзцндя йаранан) мяншяли цзви маддяляри 
юз-юзцнц  тямизлямяси  сайясиндя  сабит  галмышлар.  Лакин  сон 
15-20  илдя  даь  эюлляриндя  суйун  шяффафлыьынын  азалмасы  вя 
антропоэен  мяншяли  цзви  маддялярля  зяиф  чирклянмяси  гейд 
едилир.  
Республиканын  яразисиндя  раст  эялинян  3500-я  гядяр 
булаг  вя  чешмяляр,  эеотермал,  минерал  вя  ичмяли  ширин  су 
ещтийаты  2,25  км
3
-я  бярабярбир.  Лакин  щялялик  бу  сулардан 
кифайят  гядяр  сямяряли  истифадя  олунурмур  вя  зяиф  истифадя 
олундугларындан  биоэен  мяншяли  маддялярля  чиркляндирилир. 
Беля  чирклянмяйя  республиканын  ясас  истиращят  зоналары  олан 
Щаъыкянд,  Кялбяъяр,  Эядябяй,  Хызы,  Шамахы,  Гябяля,  Шяки, 
Лерик вя Йардымлы районларында даща чох раст эялинир. 
Азярбайъан  Республикасы  яразисиндя  мювъуд  олан 
булагларын 300-ц карбон газлы, 220-си кцкцрдлц, 370-и метан 
гарышыглы, 100 азотлу вя 30-у радонлудур. Сямярясиз истифадя 
олунан су ещтийатларынын мцяййян щиссяси дя мящз бу суларын 
пайына  дцшцр.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  кечмиш  ССРИ  цзря 

 
269 
истифадя  вя  тятбиг  ямсалына  эюря  1-ъи  сайылан  Нарзан  типли 
карбон  газлы  суларын  мигдары  вя  дебитиня  эюря  Азярбайъан 
Республикасы  1-ъи  йердя  олмушдур.  Лакин  бу  типли  суйун, 
йалныз 0,5-0,6%-дян сямяряли истифадя олунур. 
Азярбайъан  Республикасында  гейдя  алынан  йералты  су 
мянбяляринин  йарыйа  гядяри  термал  (исти)  сулардыр.  Термал 
сулардан  мцалиъя,  мяишят  вя  коммунал  тясяррцфаты,  кянд 
тясяррцфаты,  сянайе,  енержи  алынмасы  вя  с.  мягсядлярля  бцтцн 
дцнйада 
эениш 
истифадя 
олунмасына 
бахмайараг, 
Азярбайъанда  щялялик  бу  сулардан  чох  зяиф  истифадя  олунур. 
Термал сулар Кцр-Араз овалыьы, Абшерон йарымадасы, Губа-
Хачмаз,  Лянкяран-Астара  вя  с.  бюлэялярдя  50-90  дяряъя 
температурда  раст  эялинир.  Эяляъякдя  термал  сулардан 
сянайедя, 
биналарын 
гыздырылмасында, 
истиханаларын 
йаранмасында,  електрик  енержисинин  алынмасыда  вя  с.  истифадя 
етмякля  милйон  тонларла  йанаъаьа  гянаят  етмяк  олар. 
Нятиъядя  йанаъаьын  йандырылмасы  нятиъясиндя  атмосферя 
атылан  кцкцрд,  карбон,  азот  оксидляринин  мигдары  азалар, 
торпаг  вя  су  щювзяляри  карбощидроэенлярля,  фенолларла 
чирклянмяз, эюзял даь мешяляримиз гырылмаз. 
Республиканын  су  щювзяляри  ичярисиндя  Хязяр  дянизинин 
юзцнямяхсуслуьу  вардыр.  Хязяр  5  дювлятин  дянизи  олмасына 
бахмайараг,  юлкя  цчцн  тябии  сярвятляр  мянбяйи  щесаб 
олунур.  Лакин  ващид  еколожи  систем  кими  Хязярин  щяр  щансы 
бир  дювлятя  мянсуб  щиссясиндя  баш  верян  еколожи  нятиъяляр 
бцтцн щювзяни ящатя едир. 
Сон иллярдя Хязярин сявиййясинин галхмасы иля ялагядар 
сащяси 400 мин км
2
-я  гядяр артмышдыр. Хязяр Йер кцрясинин 
ян бюйцк ахарсыз эюлцдцр. Эюл щазырда бейнялхалг ящямиййят 
кясб  етмишдир.  Эюлцн  щяъми  80  мин  км
3
  олуб,  Йер  кцряси 
эюл-су  ещтийатынын  44%-ни  тяшкил  едир.  Хязярдя  гядим  фауна 
вя  флора  нювляри  бу  эцня  гядяр  сахланылмышдыр.  Дцнйа  няря 
балыьы ещтийатынын 90%-и Хязярдя ъямлянмишдир. Дцнйа няря 
балыг овунун 85%-и вя гара кцрц истещсалынын 90%-и Хязярин 
пайына дцшцр. Лакин сон иллярдя Хязярин кяскин чирклянмяси 

 
270 
онун  биоложи  сярвятляриня  дя  тясир  етмиш  вя  гиймятли  балыг 
нювляринин овланмасы 9-10 дяфя азалмышдыр. 
Бцтцн  Хязяр  реэионунун  сосиал-игтисади  инкишафы, 
бцтювлцкдя Хязяр екосистеминин вязиййятиндян вя онун тябии 
ещтийатларындан чох асылыдыр. Буну нязяря алараг илк нювбядя 
Хязярин  еколожи  тямизлийиня  наил  олмаг  лазымдыр.  Чцнки 
Хязяр щювзяси екосистеминин ахарынын олмамасы нятиъясиндя 
Хязяря ахыдылан чиркляндириъи маддяляр эет-эедя эюлцн дибиня 
топланыр.  Хязярин  еколожи  ъящятдян  юз-юзцня  тямизлянмяси 
имканы ися щечя бярабярдир. Беля бир вязиййятдя Хязяр еколожи 
зонасы бцтцн реэионун иглиминин тянзимлянмясиня юз тясирини 
эюстярир,  Хязярин  биоложи  сярвятляринин  илбяил  азалмасына  вя 
бцтювлцкдя ятраф мцщитиня ъидди зяряр вурур. 
Хязяр  эюлц  акваторийасынын  мцхтялиф  щиссяляриндян 
эютцрцлян  су  нцмуняляри  анализинин  нятиъяляринин  тящлили 
эюстярир ки, Хязяр эюлц ясасян нефт мящсуллары, феноллар, сятщи 
актив  маддяляр  вя  с.  ъидди  шякилдя  чирклянмишдир.  Хязяр 
эюлцня илдя 12,0 милйард м
3
 чиркаб сулары ахыдылыр. 
Хязярин  ясас  сярвяти  олан  нефт,  онун  демяк  олар  ки, 
башына «бяладыр». Щасилатына 1847-ъи илдян дяниздян башлан-
мыш  нефт  Хязяр  щювзясинин  еколожи  вязиййятини  хейли  пис-
ляшдирмишдир.  Суйа  тюкцлян  нефтин  бир  щиссяси  онун  сятщиндя 
назик  гат  шяклиндя  галыр,  диэяр  бир  щиссяси  суйа  гарышараг 
емулсийа  йарадыр,  аьыр  щиссяляр  ися  суйун  дибиня  чюкцр  вя 
мцяййян  щиссяси  диб  вя  сащил  торпагларына  адсорбсийа  едир. 
Су  сятщиндя  цзян  нефт  гаты  бюйцк  сащяни  ящатя  едя  биляр. 
Мцяййян  едилмишдир  ки,  бир  дамла  нефт  су  цзяриндя  0,25  м
2
 
сащяни юртя билир. Бир тон нефт ися 1200 ща вя йа 12 кв км су 
сятщини  дя  назик  тябягя  йаратма  габилиййятиня  маликдир.  Су 
сятщини юртян назик нефт гаты атмосфер оксиэенинин суйа дахил 
олмасына  мане  олур.  Яэяр  бу  просес  даими  оларса,  онда 
суда олан ъанлы организмлярин мящви баш веряр. Нефт вя нефт 
мящсуллары  микроорганизмляр  васитясиля  чятин  оксидляшян 
маддяляря аид олдуглары цчцн суйу нефтдян юзцнцтямизлямя 
просеси чох лянэ эедир. 

 
271 
Суда  щялл  олунмуш  емулсийа  шякилли  нефт  мящсуллары 
ъанлы  организмляря  мянфи  тясир  эюстярир.  Консентрасийасы           
2  мг/л  олан  кцкцрдлц  нефт  хырда  балыглара,  16  мг/л  ися  ири 
балыглара зярярли тясир эюстярир. 
Дянизя  тюкцлян  нефтин  40%-и  онун  дибиня  чюкцр.  Дибя 
чюкян  нефт  мящсуллары  сятщдяки  нефт  мящсулларына  нисбятян 
10  дяфя  эеъ  оксидляшир.  Нефтин  тяркибиндя  олан  бир  нечя 
компонент  кяскин  токсиклийя  малик  олур.  Нефтин  дянизя 
тюкцлмяси  ясасян  гуйуларын  истисмары,  нефтин  илкин  айрылмасы 
вя нягли заманы баш верир. 
Гуйудан  чыхарылан  нефтин  тяркибиндя  мцяййяг  гядяр 
лай  суйу  олур.  Дянизин  чирклянмяси  нефтин  лай  суларындан 
илкин  тямизлянмяси  заманы  истифадя  олунан  нефттутуъу  гур-
ьуларын  бейнялхалг  стандартлара  ъаваб  вермямяси  цзцндян 
баш верир. 
Нефтин  нягли  заманы  онун  дянизя  тюкцлмяси  ясасян 
эямилярдя баш вермиш гяза вя онлардан мцхтялиф сябяблярдян 
ахыдылан нефт щесабына баш верир. 
Хязяр  дянизинин  ъоьрафи  йерляшмя  вязиййяти  онун 
йерцстц мянбяляр вя чай сулары васитясиля ахыдылан туллантылар 
щесабына  чирклянмясиня  сябяб  олур.  Хязяри  чиркляндирян 
нефтин  26%-и  Волга  чайы,  10%-и  Бакынын  нефт  емалы 
заводларынын щесабына дцшцр. 
Нефт  щасилатынын  интенсивляшдирмя  просеси  Хязярин 
чиркляндирилмямяси цчцн ирищяъмли проблемлярин щяллини тяляб 
едир. Бу проблемя нефтин дянизя тюкцлмямяси цчцн айры-айры 
техноложи 
просеслярин 
тякмилляшдирилмяси, 
бейнялхалг 
стандартлара  ъаваб  верян  аваданлыглардан  истифадя  вя  с.  аид 
едилир. 
Дянизин сятщиня тюкцлян нефтин бир щиссяси бухарланараг 
атмосферя  дахил  олур.  Бязи  тябии  просесляр  дянизя  тюкцлмцш 
нефтин мигдарынын азалмасына тясир едир. Бунлара аид едилир: 
-  Бактерийалар  васитясиля  микробиоложи  оксидляшмя. 
Оксидляшмиш бязи нефт компонентляри бактерийалар цчцн гида 
ролуну ойнайыр. 

 
272 
-  Фотокимйяви  оксидляшмя  тяркибиндя  ароматик  бир-
ляшмяляри  олан  нефт  тяряфиндян  эцняш  шцаларынын  гыса  дальалы 
спектринин удулмасындан баш верир. 
Бязи  юлкялярдя  тябии  оксидляшмя  просесинин  сцрятлян-
дирилмяси вя онунла да дянизя тюкцлян нефтин азалдылмасы цзря 
эениш тядгигатлар апарылыр. Мясялян, суйун сятщиндя олан нефт 
гатына  эцняш  шцаларынын  тясирини  артырмаг  цчцн  хцсуси 
катализаторлардан истифадя олунур. Щямчинин, бактерийаларын 
«Иштащыны» артырмаг цчцн озондан истифадя едилир. 
Грунт  суларына  озон  тясири  иля  онда  олан  нефтин 
мигдарыны щечя ендирмяк мцмкцн олмушдур. 
Нефтин  биокимйяви  парчаланмасы  цзря  Франса  Нефт 
Институту  тяряфиндян  эениш  тядгигат  апарылыр.  Франсызлар 
тяряфиндян  тяклиф  олунан  «БД-83»  маддясинин  тяркибиндя 
азот  вя  фосфорун  мигдары  йцксяк  олмагла  бярабяр  о,  алчаг  
токсиклийя вя йцксяк биоложи тясиря маликдир. 
Нефтин  бактерийалар  тяряфиндян  там  йыьылмасына  инан-
маг  дцзэцн  олмазды.  Азярбайъан  вя  хариъи  алимляр  тяря-
финдян мцяййян едилмишдир ки, нефтин тяркибиндя микроорга-
низмлярин  артым  просеси  тясадцфи  щалларда  баш  верир.  Нефтин 
оксидляшдирян  бактерийаларыны  кимйяви  тяркиби  мцяййян  едил-
мишдир.  Беля  бир  гярара  эялинмишдир  ки,  суда  вя  йа  грунтда 
бу  тип  бактерийаларын  олмасы  орада  нефтин  олмасыны  тясдиг 
етмир. 
Мцяййян  едилмишдир  ки,  Хязяр  дянизинин  нефтоксидляш-
дириъи бактерийалары суйун сятщиндян вя диб чюкцнтцляриндян 
айрылырлар.  Бу  бактерийаларын  айрылма  интенсивлийи  илин 
фяслиндян вя Хязяр дянизинин бюлмяляриндян асылыдыр. Хязярин 
Нефт  Дашлары  вя  Бакы  бухтасы  акваторийасы  «юлц  зона» 
адландырылыр.  Бурада  нефтин  суда  олан  мигдары  2,6-3,8  мг/л 
тяшкил  едир.  Бу  районда  нефт  оксидляшдириъи  бактерийаларын 
сайы  щяр  миллилитрдя  20000-я  гядярдир.  Инди  бунларын  гаршысы 
алынмагдадыр. 
Нефтин  микробиоложи  тямизлянмяси  ян  еффектли  метод-
лардан  биридир.  Лакин  алчаг  технолоэийайа  малик  олдуьу 

 
273 
цчцн бу методун тядбиг сащяси мящдуддур.  Нефтин судан 
физики-кимйяви  цсулла  тямизлянмяси,  йандырылмасы,  йыьылмасы, 
диспезщентлярин,  сорбентлярин  вя  диэяр  кимйяви  маддялярин 
истифадяси  иля  щяйата  кечирилир.  Суйун  нефтдян  йандырылма 
цсулу  иля  тямизлянмяси  уъуз  баша  эялир.  Бу  цсул  иримигйаслы 
еколожи  тящлцкя  йарандыгда  вя  сащилин  эениш  мигйасда 
чирклянмяси  баш  вердикдя  тятбиг  олунур.  Лакин  бу  щалда 
атмосферин 
йанма 
материалларындан 
ня 
дяряъядя 
чиркляндирилмяси нязяря алынмалыдыр. Нефтин йандырылмасы цчцн 
о  нисбятян  тязя  олмалы  вя  онун  галынлыьы  2-3  мин  олмалыдыр. 
Йандырма  цчцн  лазыми  гат  ялдя  етмяк  цчцн  ода  давамлы 
бющранлардан истифадя олунур. 
Су сятщиндя олан нефтин алышдырылмасы цчцн ясасян щава-
дан сятщя атылан бензинля долдурулмуш бензин контейнердян 
истифадя  едирляр.  Нефт  лякялярини  лазер  шцалары  васитясиля  дя 
йандырырлар.  Алышдарма  цчцн  сорбент  вя  пиротехники 
гарышыглардан да истифадя олунур. Бу цсул даща еффектли щесаб 
едилир. Лакин бу нюв алышдырыъы даща баща олдуьу цчцн онун 
тятбиги  мящдуддур.  Нефтин  су  сятщиндян  йыьылмасы  цчцн 
желатинляшдириъи  реаэентдян  дя  истифадя  едилир.  Бу  кимйяви 
маддя майе шяклиндя олан нефти бярк щала эятирир ки, бунун 
да су сятщиндя йыьылмасы бир о гядяр чятинлик тюрятмир. 
Су  сятщиня  тюкцлян  нефтин  йайылмасынын  дярщал  гаршысы 
алынмалыдыр.  Бу  суда  цзян  еля  бир  тяркибдир  ки,  су  сятщиндя 
олан  нефтин  ону  ашараг  ондан  кянара  йайылмасына  имкан 
вермир. Су цзяриня даьылмыш нефтин щяъм вя хцсусиййятиндян 
асылы  олараг  мцхтялиф  нюв  бонлардан  истифадя  олунур.  Су 
цзяриндя  олан  нефтин  йыьылмасы  цчцн  щямчинин  мцхтялиф  нюв 
гурьулардан  истифадя  олунур.  Беля  гурьулардан  скиммерляри 
эюстярмяк олар. Бу гурьуларын иш принсипи су сятщиндян ашаьы 
сятщдя  хцсуси  тутумлар  йерляшдиряряк  нефтин  орайа 
ахмасындан  вя  орадан  насос  васитясиля  хцсуси  чянляря 
йыьылмасындан  ибарятдир.  Суйа  тюкцлмцш  нефтин  ляьви  цчцн 
нефт йыьыъыларындан да истифадя едилир. 

 
274 
Хязяр  дянизиндя  ясасян  «ОМ-6»  вя  «Корексит  9527» 
дисперэентляриндян  истифадя  олунур.  Су  сятщиндя  олан  нефтин 
йыьылмасында  физики-кимйяви  цсулла  механики  цсул  арасында 
йерляшян  метод  «Нефтин  сорбент  цсулу»  иля  йыьылмасы 
методудур. 
Бу 
метод 
дянизя 
эямилярдян, 
нефт 
платформаларындан,  сащилдян  тюкцлян  нефтин  ляьви  заманы 
истифадя олунур. Мцхтялиф нюв сорбентлярдян истифадя олунур. 
Сон  10-15  илдя  Азярбайъан  Республикасы  Хязяря  юз 
яразисиндян ахыдылан чиркли тулланты суларыны тямизлямяк цчцн 
лайищя эцъц 1,28 млн м
3
/эцн олан тямизляйиъи гурьулар, 4,46 
млн  м
3
  тякрар  вя  фасилясиз  тякрар  су  тяъщизаты  системи 
истифадяйя  вермишдир.  Нятиъядя  Хязярин  еколожи  вязиййятиня 
мянфи  тясир  эюстярян  0,5  млн  м
3
/эцн  чиркаб  суларын 
ахыдылмасы  азалдылмышдыр.  Лакин  эюрцлян  тядбирляря  бахма-
йараг, Азярбайъан яразисиндян Хязяря 0,3 млн.м3 дяряъядя 
чиркляндирилмиш  су  туллантысы,  300  млн.м3  тямизлянмиш  су,  4 
мин тон нефт мящсуллары, 28 мин тон асылы щиссяъикляр, 500-550 
мин  тон  гуру  галыг,  74  мин  тон  сулфатлар,  155  мин  тон 
хлоридляр, 300 тон сятщи актив маддяляр, 5 тон фенол вя диэяр 
еколожи  ъящятдян  зярярли  бирляшмяляр  атылмагда  давам  едир.  
Истифадядян  чыхарылмыш  маддяляр  вя  танкерляр, 300-дян  артыг 
щидротехники гурьу Хязярин икинъи чирклянмя мянбяйи щесаб 
олунур. 
1977-ъи  илдян  башлайараг,  Хязярин  сявиййясинин  2,3  м 
галхмасы сащилйаны яразилярин щядсиз йуйулмасына, тикинти вя 
мцщяндис  гурьуларынын  даьыдылмасына,  яразилярин  су  алтында 
галмасына,  чимярлик  зоналарынын  юз  ящямиййятини  итирмясиня 
сябяб  олмушлар.  Техноэен  яразилярин  су  алтында  галмасы  ися 
Хязярин  тякрар  чирклянмясиня  эятириб  чыхармышдыр.  Хязярин 
сявиййясинин  галхмасы  иля  ялагядар  бу  эцня  гядяр 
республикайа  дяйян  зяряр  3-4  милйард  АБШ  доллары 
мябляьиндя щесабланыр. 
Хязяр  эюлцнцн  еколожи  тямизлийиня  наил  олмаг  цчцн  5 
Хязярйаны  дювлятин  бирэя  ямякдашлыьы  тяляб  олунур.  Бейнял-
халг  мцгавиляйя  ясасян  бирэя  нязарят  арамаг  Хязяря 

 
275 
ахыдылан суларын йалныз тямизляндикдян сонра атылмасына наил 
олмаг,  Хязярин  тябии  ещтийатларынын  мянимсянилмяси  заманы 
еколожи  гайдалара  там  риайят  олунмасына  чалышмаг,  бирэя 
комплекс  елми-тядгигатлар  апармаг,  Бейнялхалг  Малиййя 
Гурумларыны  вя  Бейнялхалг  тяшкилатлары  Хязярин  еколожи 
тямизлийиня ъялб етмяк вя с. бу кими тядбирляри ардыъыл щяйата 
кечирмякля эяляъякдя Хязярин еколожи тямизлийиня ъялб етмяк 
вя с. бу кими тядбирляри ардыъыл щяйата кечирмякля эяляъякдя 
Хязярин яввялки шющрятини юзцня гайтармаг  мцмкцндцр. Бу 
ваъиб  проблемин  щялли  цчцн  1991-ъи  илдя  Бакыда  Хязярин 
еколожи тямизлийиня ъялб етмяк вя с. бук ими тядбирляри ардыъыл 
щяйата кечирмякля эяляъякдя Хязярин яввялки шющрятини юзцня 
гайтармаг  мцмкцндцр.  Бу  ваъиб  проблемин  щялли  цчцн 
1991-ъи  илдя  Бакыда  Хязярин  еколожи  проблемляриня  щяср 
едилмиш  Биринъи  Бейнялхалг  Конфранс  кечирилмиш  вя  онун 
йекун  гятнамясиндя    Хязярин  эяляъяйи  иля  баьлы  бцтцн 
тядбирляр  системи  мцяййянляшдирилмишдир.  Мцяййян  хяръ  вя 
вясаитля  йериня  йетирилмяси  мцмкцн  олан  тядбирляр  еколожи, 
игтисади, истиращят бахымындан чох файдалыдыр.  
Азярбайъан  Республикасы  Президентинин  1998-ъи  ил 
тарихли  фярманы  иля  Бакы  бухтасы  сащилляриндяки  дянизкянары 
парк «Милли Парк» елан олунмушдур. Бакы шящяри  ящалисинин 
ясас  истиращят  йери  олан  бу  яразинин  еколожи  тямизлийиня  наил 
олма  цчцн  илк  нювбядя  Бакы  бухтасынын  мцасир  вязиййятиня 
нязяр йетирилмялидир. Инди бу ишляр йериня йетирилир. 
Бакы  бухтасынын  ясас  чирклянмя  мянбяляри  нефтайырма 
заводлары,  Бибищейбят  нефтчыхарма  мянбяляри,  шящяр 
канализасийасынын,  сянайе  вя  мяишят  чиркаб  сулары,  щямчинин 
нефт  дашыйан  эямилярин  йуйулмасындан  йаранан  чиркаб 
сулардыр.  Бухтанын  диб  чюкцнтцляриндян  топланмыш  нефт 
галыгларындан  айрылан  карбощидроэенляр  дя  сащил  суларынын 
ясас чирклянмя мянбяляриндян бири щесаб олунур. Щювсан су 
тямизляйиъи  гурьусундан  вя  Щювсан  каналындан  ахыдылан 
чиркаб  сулары  да  дяниз  ъяряйанлары,  кцлякляр  вя  с.  васитя  иля 

 
276 
Бакы  бухтасынын  чирклянмясиндя  иштирак  едир.  Бу  ишлярин 
гаршысы щал-щазырда алынмагдадыр. 
Бакы  бухтасынын  йерляшдийи  Абшерон  йарымадасы  йайы 
исти  вя  гуру,  гышы  мцлайим  вя  рцтубятли  иглимдя 
йерляшдийиндян, ил ярзиндя  эцняшли эцнлярин мигдары  чох олур 
ки,  бу  да  биоложи  активлийи  цзви  бирляшмялярин  вя  нефт  чирк-
лянмясинин биоложи тяняззцл просесини эцъляндирир. 
Бакы  бухтасынын  йерляшдийи  Абшерон  йайы  исти  вя  гуру, 
гышы  мцлайим  вя  рцтубятли  иглимдя  йерляшдийиндян,  ил  ярзиндя 
эцняшли эцнлярин мигдары чох олур ки, бу да биоложи активлийи, 
цзви  бирляшмялярин  вя  нефт  чирклянмясинин  биоложи  тяняззцл 
просесини  эцъляндирир.  Бакы  бухтасында  чиркабларын  топлан-
масында  ъянуб-гярб  вя  ъянуб-шярг  кцлякляринин,  онларын 
ачыг  дянизя  апарылмасында  ися  шимал-шярг  вя  шимал-гярб 
кцлякляринин  хцсуси  ролу  вардыр.  Хязяр  эюлцнцн  сявиййя 
тяряддцдц  дя  бухтанын  чирклянмясиня  тясир  эюстярир.  Бакы 
бухтасы  йарымдаиряви  формада  олдуьундан  вя  гаршысыны 
Бюйцк  Зиря  адасы  кясдийиндян  ъяряйанлар  бухтайа  тясир  едя 
билмир вя бу да чиркабларын йыьылыб галмасына сябяб олур. 
Мялумдур  ки,  Бакы  бухтасы  физики,  кимйяви  вя  биоложи 
йолларла чирклянир. Цмумиййятля, физики чирклянмяйя ясасян су 
щювзяляриня  ИЕМ  вя  бязи  сянайе  мцяссисяляриндян  ишляниб 
чыхмыш  исти  суларла  чирклянмя  аид  едилир.  Беля  чирклянмя 
суларынын  тябии  режиминин  дяйишмясиня  онларын  тяркибиндя 
оксиэенин  мигдарынын  азалмасына  сябяб  олур.  Нятиъядя 
суларын  «чирклянмяси  просеси»  баш  верир.  Радиоактив 
туллантылар да физики чирклянмяйя сябяб олур. 
Кимйяви  чирклянмя  су  щювзяляриня  мцхтялиф  кимйяви 
маддялярин  вя  онларын  бирляшмяляринин  чиркаб  суларын  тярки-
биндя ахыдылмасы нятиъясиндя баш верир. Бу суларын тяркибиндя 
олан  металлардан  гурьушун  вя  ъивя  даща  тящлцкяли  щесаб 
олунур.  Диэяр  характерик  кимйяви  чирклянмя  сулара  
нитратларын,  фосфотларын,  сятщи  фяал  маддялярин,  карбощидро-
эенлярин ахыдылмасындан баш верир. 

 
277 
Биоложи  чирклянмя  ися  сулара  мцхтялиф  чирклянмя  мян-
бяляриндян  ахыдылан  хястяликтюрядиъи  микроорганизмляр  ва-
ситясиля баш верир. 
Бакы  бухтасынын  ясас  чирклянмя  мянбяляриндян  бири 
олан  вя  онун  йахынлыьында  йерляшян  Азярнефтйаь  заво-
дундан  200-500  тон  карбощидроэенляр  вя  500  кг-а  гядяр 
фенол  ахыдылыр.  Ахыдылан  чиркаб  суларынын  тяркибиндя  нефт 
карбощидроэенляринин мигдары щяр литрдя 35-85 мг арасында 
дяйишир. 
Бакы  бухтасынын  икинъи  чирклянмя  мянбяйи  Бибищейбят 
нефтчыхарма  буругларындан  суйа  дахил  олан  чиркаблардыр. 
Бибищейбят  нефт  мядянляри  Азярбайъан  Республикасынын 
гядим нефтчыхарма мядянляриндян биридир. Илдя бу йатагдан 
130  мин  тон  нефт  чыхарылыр.  Нефтин  кющнялмиш  гурьуларла 
чыхарылмасы  нятиъясиндя  даим  дянизя  нефт  ахыдылыр.  Нефт 
чыхарма заманы йер сятщиня чыхан лай сулары Бакы бухтасына 
ахыдылыр ки, бу да суйун илдя 1200-1600 тон карбощидроэенля 
чирклянмяси 
демякдир. 
Бибищейбят 
нефт 
мядянляри 
йахынлыьында  йашайан  ящали  дя  еколожи  ъящятдян  йарарсыз, 
йаньын  тящлцкяси  олан  сащядя  мяскунлашмышдыр.  Бу  да 
онларын  щяйат  шяраити,  саьламлыглары  цчцн  олдугъа 
тящлцкялидир. 
Бакы  шящяри  канализасийа  васитясиля  эцндя  400  мин  м
3
 
тямизлянмямиш  сянайе  вя  мяишят  чиркаб  сулары  Бакы 
бухтасына ахыдылыр. Щямин сулар васитясиля бухтайа илдя 500-
1000  тона  йахын  карбощидроэенляр,  оксиэенля  тямин 
олунмамыш  15  мин  тон  чиркаб  сулары  дахил  олур.  Бакы 
бухтасына  нефт  дашыйан  танкерлярин  туллантылары  вя  онлары 
йуйуб  тямизляйян  заман  йаранан  чиркаб  сулары  да  ахыдылыр. 
Гапалы  су  щювзяляриндя  нефт  танкерляринин  йуйулмасы  бей-
нялхалг конвенсийайа ясасян гадаьан олунса да, бу иш инди 
дя давам етдирилир. 
Мялум олмушдур ки, щазырда Бакы бухтасына 5 йердян 
чиркаб  сулары  ахыдылыр.  Бухтайа  ахыдылан  щямин  чиркаблар 
ъянуб  кцлякляри  дюврцндя  сащил  зонасына  йыьылараг  еколожи 

 
278 
дюзцлмяз  мянзяря  йарадыр.  Бунунла  йанашы,  хараб  олмуш, 
батмыш эямилярин, тулланмыш нефт боруларынын сащил суларында 
йыьылыб галмасы да ятраф яразиляр цчцн мянфи еколожи нятиъяляр 
йарадыр. Щазырда бухтада 1990-ъы илдян етибарян дяниз сулары 
алтында  атылмыш  200  нефт  буруьу  галмышдыр  ки,  бу  да  ъидди 
еколожи нятиъяляря сябяб ола биляр. 
Бакы  бухтасы  суларынын  тяркибиндя  карбощидроэенлярин 
вя  фенолун  мигдары  суларын  кейфийят  стандарты  цзря  олан 
мигдарыны 3-6 дяфя ютцб кечир. Кейфиййят эюстяриъиляриня эюря 
беля  сулар  «тящлцкяли»  сулар  щесаб  олунур.  Бакы  бухтасынын 
диб чюкцнтцляриндя  нефт карбощидроэенляринин мигдары 1 кг 
гуру  галыгда  110  гр  тяшкил  етмишдир.  Бу  кямиййят  бухта 
яразисинин  40%-ни  ящатя  едир.  Диб  чюкцнтцляринин  чирклянмя 
сащяляринин  галыьы  2  м-я  йахын  тяшкил  едир.  Нефт 
карбощидроэенляри  иля  чирклянмиш  диб  чюкцнтцляринин  цмуми 
щяъми 100-150 млн м
3
 тяшкил едир ки, онун да тяркибиндя 4-5 
млн.  тон  нефт  карбощидроэенляри  вардыр.  Щямин  эюстяриъиляр 
ясасында  беля  бир  цмуми  нятиъяйя  эялмяк  олар  ки,  Бакы 
бухтасы суларындакы нефт карбощидроэенляринин 25-27%-и диб 
чюкцнтцляриндян  айрылан  карбощидроэенлярдир.  Дянизин 
ичяриляриня  доьру  чирклянмянин  тядриъян  азалмасы  мцшащидя 
едилир. 
Йухарыда  гейд  едилянлярдян  беля  бир  нятиъяйя  эялмяк 
олар  ки,  Бакы  бухтасы  даща  чох  нефт  карбощидроэенляри 
васитяси  иля  чирклянир.  Щямин  нефт  карбощидроэенляринин  10-
40%-и  Бибищейбят  нефт  мядянинин,  5-10%-и  нефтайырма 
заводларынын  вя  шящяр  канализасийасынын,  10%-и  йахына 
атылмыш  нефт  газма  гуйуларынын  вя  эямилярин  йуйулмасынын 
25-27%-и ися диб чюкцнтцляринин пайына дцшцр. 
Цмумиййятля,  дяниз  бухтасына  дахил  олан  цзви 
чиркляндириъиляр  сонрадан  тяркиб  щиссяляриня  айрылыр  вя  щямин 
биокимйяви  просеслярдя  суда  щялл  олунан  оксиэен  истифадя 
олунур.  Чох  чирклянмиш  суларда  оксиэенин  бярпа  олунмасы 
зяиф  эетдийиндян,  су  щювзяси  юзцнцтямизлямя  функсийасыны 
итирир.  Нятиъядя,  су  щювзясинин  ъанлылар  алями  мящв  олур  ки, 

 
279 
бу  да  щямин  сащянин  ачыг  чиркаб  мянбяйи  олдуьуну 
эюстярир. 
Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  сянайе  мцяссисяляриндяки 
истещсалат  просесляри  заманы  йаранан  мяишят  чиркаб  сулары 
ятраф мцщит цчцн зярярли сайылан мцхтялиф нюв зярярли вя щяйат 
цчцн  тящлцкяли  маддяляр  вя  бирляшмялярля  зянэиндир.  Она 
эюря дя Бакы бухтасынын тямизлийиня наил олмаг мягсядиля илк 
нювбядя ъидди мцщафизя ишлярини щяйата кечирмяк лазымдыр. 
Бакы  ящалисинин  35%-нин  мяишят  чиркаб  сулары  вя  бязи 
мцяссисялярин  сянайе  чиркаб  сулары  тямизлянмямиш  шякилдя 
бирбаша  Бакы  бухтасына  ахыдылыр.  Щямин  чиркаб  суларынын 
тяркибиндя  йцксяк  косентрасийасы  иля  нязяря  чарпан  синк, 
ъивя,  гурьушун  кими  аьыр  металларла,  фенолларла,  нефт 
карбощидроэенляриня  вя  диэяр  зярярли  бирляшмяляря  раст 
эялинир.  Бцтцн  бу  чиркаблар  Бакы  бухтасынын  ясас  чирклянмя 
мянбяляри  олмагла  сащил  суларынын  юз  тябии  сабитлийинин 
итирилмясиня  сябяб  олмушдур.  Нятиъядя  суларын  тяркибиндя 
ибтидаи  ъанлыларын  азалмасы  вя  оксиэен  чатышмазлыьы 
проблемляри йараныр. 
Цмумиййятля,  республиканын  су  ещтийатларындан  ся-
мяряли  истифадя  етмяк  цчцн  ашаьыдакы  тядбирлярин  щяйата 
кечирилмяси мягсядяуйьундур: 
1)
 
Су  ещтийатындан  сямяряли  истифадя  етмяк,  суларын 
тямизлийиня  наил  олмаг,  су  иткилярини  азалтмаг  цчцн  судан 
истифадя щаггы мцяййянляшдирилир. 
2)
 
Сулардан  тякрар  истифадяйя  кечмяк  вя  бунун  цчцн 
мцасир  техноложи  гурьулар  йаратмагла  ишлянмиш  вя 
минераллашмыш суларын тямизлянмясиня наил олмаг. 
3)
 
Ятраф  су  щювзяляриня  тямизлянмиш  вя  йа  аз 
тямизлянмиш чиркаб сулары ахыдан мцяссисяляря ъяримя тятбиг 
етмяк  вя  ялдя  олунан  эялирляр  щесабына  су  тя-мизляйиъи 
гурьулар йаратмаг. 
4)
 
Су  ещтийатындан  истифадяни  йахшылашдырмаг  цчцн 
сянайедя су иля сойутманы щава иля явяз етмяк вя с. бу йолла 

 
280 
сянайедя  истифадя  едилян  ичмяли  суйа  200  млн  м
3
    гянаят 
етмяк. 
5)
 
Бакы бухтасынын еколожи тямизлийиня наил олмаг цчцн 
илк  нювбядя  бухтайа  ахыдылан  бцтцн  чиркаб  сулары  йалныз 
тямизляндикдян  сонра  ахытмалы,  сянайе  дювриййя  су  системи 
тятбиг  етмякля  сулардан  тякрар  истифадя  етмяк,  эяляъякдя 
хариъи  инвестисийа  ъялб  етмякля  бухтанын  суларыны  вя  диб 
чюкцнтцлярини  нефт  карбощидроэенляриндян  тямизлямяк 
лазымдыр.  Бунун  цчцн  бухта  ятрафындакы  кющнялмиш 
гурьулары  сюкмяк,  Бибищейбят  нефт  мядянлярини  модернляш-
дирмяк вя йа баьламаг, нефтайырма заводларынын туллантыла-
рыны  емад  едян  гурьулар  йаратмаг,  нефтайырма  заводларыны 
йенидян гурмаг вя диэяр тядбирляри щяйата кечирмякля Бакы 
бухтасынын тямизлийиня наил олмаг мцмкцндцр. 
Азярбайъан  Республикасы  торпаг  ещтийатлары  иля  тямин 
олунмуш  юлкяляр  сырасына    дахилдир.  Азярбайъанда  торпаг-
лардан  сямяряли  истифадя,  онларын  мцщафизяси,  мцнбитлийинин 
бярпасы  вя  нятиъядя торпагларын тякрар истещсал дювриййясиня 
гайтарылмасы гаршыда дуран ясас вязифялярдяндир. 
Сон 50 ил ярзиндя торпаг юртцйцня вурулан антропоэен 
тясирляр  эярэин  эеоложи  просес  вя  щадисялярин  эениш 
йайылмасына,  яразилярин  мцхтялиф  дяряъядя  зядялянмяси  вя 
чирклянмясиня  сябяб  олмушдур.  Щазырда  торпаг  фондунун 
0,86 млн.ща-ы техноэен позулмуш торпаглара аид едилир. 
1991-ъи  илдя  Азярбайъан  Республикасы  йенидян 
мцстягиллик  ялдя  етдикдян  сонра  торпаглара  мцнасибят  дя 
дяйишмиш, мцхтялиф мцлкиййят формалары йаранмышдыр.  
Республиканын  торпаг  фондунун  сырадан  чыхмасынын 
башлыъа  сябябляри  ерозийа,  шорлашма,  техноэен  дяйишикликляр 
вя позунтулар, чирклянмя, торпаг гатынын кимйяви тяркибинин 
дяйишмяси вя с. просеслярдир. 
Республиканын  яразисиндя  кцляк  вя  су  мяншяли 
ерозийалар,  торпаг  сцрцшмяляри  мювъуддур.  Бунлар  да  юз 
излярини бурахырлар. 

 
281 
Сон иллярин эюстяриъиляриня эюря республикада ерозийайа 
уьрамыш торпаг сащяси 3685 мин ща вя йа яразимизин 42,5%-
ни  тяшкил  едир.  Республикада  якин  сащяляринин  33,7%-и,  йай 
отлагларынын  68%-и,  бичяняклярин  15%-и,  баьларын  16%-и, 
цзцмлцклярин  24%-и,  мешялярин  ися  26%-и  мцхтялиф  дяряъяли 
ерозийайа  уьрамышдыр.  Ян  эениш  йайылмыш  ерозийа  нювляри 
сятщи,  йарьан  вя  сцни  суварма  системи  формаларыдыр.  Юлкя 
яразисинин 16%-и эцълц, 14,8%-и орта вя 31,2%-и зяиф дяряъяли 
ерозийа просесляриня мяруз галмышдыр. 
Республиканын  даь  йамаълары  вя  йцксякликляриндя 
йерляшян  торпаг  сащяляриндян  сятщи  ерозийа  нятиъясиндя  илдя 
105-516м
3
/ща  торпаг  йуйулур.  Сел  вя  торпаг  сцрцшмяси 
нятиъясиндя  ися  мцвафиг олараг 310 км
2
 вя  420 км
2
 торпаг 
сащяси корланмышдыр. Щяр ил 1,5 млн ща артыг мцнбит торпаг 
гаты сел сулары васитясиля йуйулуб апарылыр. Торпаг сцрцшмяси 
нятиъясиндя  ися  няинки  торпаг  гаты  корланыр,  щятта  кянд 
тясяррцфаты,  сянайе  вя  мцлки  обйектляря  дя  бюйцк  зийан 
вурулур.  Даьлыг  яразилярдя  ерозийа  просесляринин  артмасынын 
башлыъа  сябяби  щейвандарлыьын  инкишафы,  мешялярин  системсиз 
шякилдя кцтляви гырылмасы вя сылдырым йамаълары чылпаглашыр вя 
йерцстц  ахар  суларын  мигдары  артыр.  Беля  сащялярдя  торпаьын 
йуйулмасынын щяъми 246 м
3
/ща мцяййянляшдирилир. 
Лянкяран-Астара  зонасынын  даьятяйи  йамаъларында 
битки  юртцйцнцн  мящв  едилмяси  ерозийа  просеслярини  кяскин 
сурятдя артырмышдыр. Зонанын 63,5 мин ща яразисиндян 22%-и 
орта  вя  зяиф,  10%-дян  чоху  эцълц  ерозийайа  мяруз  галмыш, 
30%-дян чох мцнбит торпаг юртцйц тамамиля йуйулмушдур. 
Цмумиййятля, ерозийа просесляринин илбяил артмасы торпагдан 
истифадянин ашаьы сявиййядя олмасы, бцтцн даьлыг вя даьятяйи 
тясяррцфатларда торпаглардан истифадядя ерозийа просесляринин 
тящлцкяси вя щяр бир сащянин релйеф шяраитинин нязяря алынмасы 
иля билаваситя баьлыдыр. 
Ерозийа  просесляри  демяк  олар  ки,  мешясиз  олан 
Нахчыван  МР  цчцн  дя  характерикдир.  Нахчыван  МР 
торпаьынын 19,9%-и зяиф, 24%-и орта, 32%-и ися эцълц (шиддятли) 

 
282 
ерозийайа уьрамыш вя нятиъядя 402 мин ща торпаг сащяси бу 
вя йа башга дяряъядя юз мцнбит гатыны итирмишдир. 
Республиканын  дцзянлик  яразиляриндя  торпагларын 
шумланмасы,  эцбрялянмяси,  суварма  заманы  агротехники 
гайдаларын  позулмасы  нятиъясиндя  торпаьын  мящсулдар, 
щумус гатынын йуйулуб апарылмасы просеси баш верир. 
Кцр-араз  овалыьында  торпагларын  вязиййятиня  су  вя 
кцляк  ерозийалары  даща  чох  тясир  эюстярир.  Бурада  35%-дян 
артыг  якин  сащяси  вя  20%  гыш  отлаглары  ерозийайа  мяруз 
галмышдыр. 134 мин ща торпаг аз вя йа чох дяряъядя, 66 мин 
ща-дан артыг торпаг ерозийайа уьрамыш, 400 мин ща торпаг 
гаты йуйулуб апарылмышдыр. 
Республика яразисиндя кцляк ерозийасы ясасян Абшерон 
йарымадасы,  Ъянуб-Шярг  Ширван,  Ъейранчюл  вя  диэяр 
яразилярдя эениш йайылмышдыр. 
Республикада  ерозийа  просесляринин  гаршысыны  алмаг 
мягсядиля  24,5  мин  ща  яразидя  мешя  мцщафизя  золаьынын 
салынмасы,  10  мин  ща  сащядя  тарла  горуйуъу,  226  мин  ща 
сащядян  йол  вя  суварма  хятляри  каналлары,  йарьан,  чай 
кянарлары  вя  су  щювзяляри  ятрафы,  105  мин  ща  сылдырым 
йамаълар,  30  мин  ща  сащядя  сейряк  мяншяли  йамаъ  вя  даь 
ятякляриндя мешя золагларынын салынмасы планлашдырылмышдыр. 
Кянд  тясяррцфатында  суварма  якинчилийин  инкишафы,  су-
варма  гайдаларына  дцзэцн  риайят  олунмамасына,  суварма 
каналларынын 
бетонлашдырылмасы, 
торпаг 
каналарындан 
истифадя,  еколожи  таразлыг  нязяря  алынмадан  дцзянлик 
яразилярдя  су  анбарларынын  йарадылмасы  вя  диэяр  бук  ими 
сябябляр  торпаьа  чохлу  мигдарда  су  щопмасына  шяраит 
йарадыр  ки,  бу  да  минераллашмыш  грунт  суларынын  сявиййясини 
галдырыр вя торпагларын шоранлашмасына сябяб олур. 
Шоранлашмыш торпаг  сащяляри ясасян Кцр-Араз овалыьы 
зонасындадыр.  Шоранлашмыш  торпагларын  сащяси  500  мин  ща-
дан  артыгдыр.  Ян  чох  шоранлашмыш  торпаглар  Аьдашда  220 
мин  ща,  Кцрдямирдя  40  мин  ща,  Аьъабядидя  38,4  мин  ща, 

 
283 
Салйанда 32 мин ща, Аьсуда 21,4 мин ща, Имишлидя 26,6 мин 
ща, Саатлыда 32 мин ща, Сабирабадда 40 мин ща тяшкил едир. 
Кцр-Араз  дцзянликляриндя  450  мин  ща-дан  артыг 
торпаг  сащяси  шоранлашмышдыр.  Шоранлашмыш  торпаг  СА-
щясинин 120 мин ща-ы  эцълц дяряъядя шорлашмышдыр. Торпаг-
ларын  суварма  норма  вя  режиминин  позулмасы  тякрар  шоран-
лашмайа  сябяб  олмушдур.  Щазырда  суварылан  торпагларын 
83%-дян  чохунун  мцхтялиф  формалы  мелиорасийайа  ещтийаъы 
вардыр. 
Кцр-Араз  овалыьында  узун  мцддятли  сувармалар 
нятиъясиндя  торпаьын  су,  физики,  кимйяви,  механики  хассяляри 
дяйишилмиш, шоранлашма, батаглыглашма сащяляри эенишлянмиш-
дир. Щямин яразилярин бярпасы, торпагларын мящсулдарлыьынын 
йцксялдилмяси цчцн чохлу ялавя малиййя вясаити вя ямяк сярфи 
тяляб олунур. 
   Торпаг  юртцйцнцн  позулмасына  антропоэен  амилляр 
даща  чох  тясир  эюстярир.  Торпаглара  минерал  эцбрялярин  вя 
зящярли  кимйяви  маддялярин  елми  ъящятдян  ясасландырылмыш 
норма  цзря  верилмямяси  нятиъясиндя  торпагларын  кимйяви 
чирклянмяси  просеси  баш  верир.  Кимйяви  зящярляйиъи 
маддялярля  республика  цзря  840  мин  ща,  о  ъцмлядян 
щербисидлярля  400  мин  ща  торпаг  сащяси  дярманланмышдыр. 
Кимйяви  маддялярля  еколожи  ъящятдян  ян  чох  чирклянмиш 
реэион  Кцр-Араз  овалыьыдыр.  Бу  реэионун  Муьан-Салйан 
торпагларында  щербисидлярин  мигдары  йол  верилян  норма 
щяддиндян 9 дяфя артыгдыр. 
Ширван  вя  Салйан  дцзляриндя  50  ща  торпаг  нефт 
мящсуллары  иля  чирклянмиш,  каналлар  бойу  3000  ща  торпаг 
туллантыларла  чирклянмиш,  12  ща  карханалар,  6  ща  ярази  бярк 
мяишят  туллантылары  иля  юртцляряк  якин  дювриййясиндян 
чыхарылмышдыр. 
Лянкяран-Астара  зонасында  тярявязчилярин  инкишаф 
едилмяси  нятиъясиндя  торпаглара  чохлу  мигдарда  минерал 
эцбря,  зящярли  кимйяви  маддяляр  верилмишдир.  Ящали  мяс-
кунлашма  сащяляриндя  йарадылан  мцхтялиф  мягсядли  тикинти 

 
284 
сащяляри,  йолларын,  каналларын,  сцни  эюллярин  йарадылмасы  иля 
ялагядар  индии  республикада  олан  йарарлы  торпагларын  10%-и 
кянд  тясяррцфаты  дювриййясиндян  чыхмышдыр.  Республикада 
чиркляндирилмиш,  даьыдылмыш  вя  зибилляшдирилмиш  торпаглар  200 
мин  ща-дан  артыг  яразини  тутур.  Беля  торпаглар  Нахчыван 
МР,  Йухары  Гарабаь,  Дашкясян-Газах,  Абшерон  реэион-
ларында  даща  чохдур.  Тякъя  нефт  вя  газчыхарма  мядя-
нляринин  туллантылары  нятиъясиндя  50  мин  ща-дан  чох  ярази 
йарарсыз  щала  дцшмцшдцр.  Абшерон  йарымадасында  нефт 
емалы, нефт-газ истещсалы сащясиндя йаранан тулланты сулары иля 
7-8 мин ща торпаг сащяси эюлмячяляря чеврился дя, инди бунун 
гаршысы алыныр. 
Республиканын  ири  сянайе  шящярляри  олан  Бакы, 
Сумгайыт,  Эянъя,  Минэячевир  вя  Ширван  шящярляринин  ятраф 
торпаг  сащяляринин  аьыр  вя  ялван  метал  галыглары  иля  чирк-
лянмяси  нятиъясиндя  щямин  торпагларда  гурьушунун,  мисин, 
синкин,  флор,  хлор,  алцминиум,  бензопиренляр  вя  кцкцрд 
бирляшмяляринин  мигдары  йол  верилян  норма  щяддиндян  айры-
айры яразилярдя 10-20 дяфяйя гядяр йцксякдир. 
Республиканын  йашайыш  мянтягяляри  ятрафында  щяр  ил  5 
млн. тон бярк мяишят туллантысы топланыр ки, бунун да 50%-и 
Абшерон сянайе районунун пайына дцшцр. 
Шящярлярдя  фяалиййят  эюстярян  йцзлярля  завод  вя  фаб-
риклярин ятраф мцщитя атдыглары сянайе туллантылары да мцхтялиф 
йолларла торпаглара гайыдыр вя ясас чирклянмя мянбяляриндян 
бириня  чеврилир.  Бцтцн  бу  туллантыларын  зярярли  тясирлярини 
арадан  галдырмаг  цчцн  щямин  туллантыларын  емалы,  утили-
засийасы вя зярярсизляшдирилмяси щяйата кечирилмякдядир. 
Абшерон  сянайе  зонасынын  мцяссисяляриндя  щяр  ил  тяр-
кибиндя  зящярли  маддяляр  олан  97  мин  тон  бярк  формалы 
тулланты йараныр ки, бунун да 47 мин тондан чоху Сумгайыт 
шящяринин пайына дцшцр. 
Абшерон  йарымадасынын  торпаглары  нефт  мядянляринин 
лай  суларынын  тяркибиндя  олан  радиоактив  елементлярля  дя 
чирклянилир.  Абшерон  йарымадасынын  нормал  радиоактив  фону 

 
285 
Хязярйаны  яразилярдян  3  мкр/саат,  тектоник  позунту  сащя-
ляриндя  ися  9  мкр/саат  тяшкил  едир.  Лакин  йарымаданын  бязи 
нефт  истещсалы  мядянляринин  йахынлыгларында  500-600  мкр/саат 
олан  чиркляндирилмиш  зоналара  да  раст  эялинир.  Беля  сащялярин 
мювъудлуьу яразидя йашайан инсанларын щяйаты цчцн олдугъа 
тящлцкялидир.  Гейд  етмяк  лазымдыр  ки,  радиоактив  еле-
ментлярля  чирклянмиш  торпагларын  дезактивизасийасы  респуб-
ликада мцвафиг аваданлыг вя технолоэийанын олмамасы сябя-
биндян апарылмыр.  

 
286 
Yüklə 1,55 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin