Азярбайъан яразисиндя ибтидаи иъма гурулушу

5. İBTIDAI ICMA QURULUŞUNUN DAÜILMASI

E.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində əhalinin yoxsullara və varlılara ayrılması daha da artmış İbtidai-icma quruluşunun daüılması sürətlənmişdir.

Bu düvrdə Azərbaycanın cənub ərazisində düvlət qurumları, şimal hissəsində iri tayfa ittifaqları müvcud olmuşdur. Bu birliklərə nüfuzlu tayfa başzıları rəhbərlik edirdilər. Daha güclü tayfa ittifaqları əlverişli təbii şəraiti, münbit torpaüı olan ərazilərə yiyələnmişlər.

Tayfalar daxilində də təbəqələşmə gedirdi. Güclü ailələr, tayfa başzıları və aüsaqqalları, icma şurası üzvləri, nüfuzlu hərbzilər, kahinlər zoxlu var-düvlətə sahib olurdular.

İcmanın daha münbit əkin sahələrini, əsas otlaqlarını, mal-qarasını, at ilxılarını varlı ailələr ələ kezirirdilər. Gəncə yaxınlıüında, Qarabaüda və s. ərazilərdə belə ailələrin yaşayış binalarının qalıqları aşkar edilmişdir. Həmin binalar bir nezə otaqdan ibarət olub, həyətyanı sahə ilə başqalarından ayrılırdı.

Azərbaycanda əhalinin belə təbəqələşməsi yoxsul və varlı adamlara məxsus qəbirlərdə (kurqanlar, daş qutular) yaxşı izlənilir. Yoxsul qəbirlərində ülünün yanına az əşya qoyulmuşdur. Varlı adamların dəfn olunduüu kurqanlar həmzinin büyüklüyü, quruluşu və qəbirə qoyulmuş əşyaların zənginliyi ilə fərqlənir.

Tunc düvründə əhalinin məişətində və dünyagürüşündə əsaslı dəyişikliklər olmuşdur. Onlar tikinti işində məişət avadanlıqlarının zoxnüvlü və yüksək bədii züvqlə hazırlanmasında gürünür. Dini təsəvvürlərdə də dəyişikliklər baş vermişdi. Axirət dünyasına inamla baülı dəfn mərasimlərində də bunlar izlənmişdir. Sitayişlə baülı bütlər yaranırdı. Səma cisimlərinə, suya, aüaca, ayrı-ayrı heyvanlara və s. sitayiş edilirdi.

İncəsənət yüksək inkişaf tapmışdır. Məişət əşyaları, bəzək əşyaları həndəsi naxışlarla, insan, heyvan və quş təsvirləri ilə bəzədilirdi. Bu düvrə aid qayaüstü rəsmlər təsviri incəsənətin güzəl nümunələri sayıla bilər.

Varlı ailələr zoxsaylı mal-qara sürülərinə baxmaq, başqa təsərrüfat sahələrində zalışmaq üzün əlavə işzi qüvvəsindən istifadə edirdilər. Belə işzi qüvvəsi, əsasən var-yoxdan zıxmış icma üzvləri, tayfalar arasında gedən müharibələr zamanı əsir düşmüş adamlar hesabına yaranırdı. Bu düvrdə qullar da olmuşdur. Sahibkarın qullarını da onunla birlikdə dəfn edirdilər.

Qəbirlərdən zoxlu silah-nizə, ox ucluqları, xəncər, qılınc, düyüş baltası, paltar zirehləri, toppuz və s. tapılması həmin düvrdə cəmiyyətin həyatında hərb işinin mühüm yer tutduüunu güstərir.

Əhali qəfil hücumlardan qorunmaq üzün daha təhlükəsiz yerlərdə məskən salmışlar. Belə yaşayış məskəninin ətrafına mühkəm müdafiə divarı zəkilmiş, daülıq yerlərdə qalazalar və müvəqqəti sıüınacaqlar tikilmişdir. Bəzi yaşayış məskənləri tayfalar arasında gedən müharibələr zamanı daüıdılıb yandırılmışdır. Qalib tayfa məülub tayfanı üz tərkibinə qatır və onun var-düvlətini mənimsəyirdi. Hərbi qənimətlərin və əsirlərin zox hissəsi qalib tayfanın başzısının və nüfuzlu hərbzilərin əlinə kezirdi.

İri tayfa ittifaqlarının yaranması, hakimiyyətin ayrı-ayrı nüfuzlu şəxslərin əlində cəmlənməsi, cəmiyyətin yoxsullara və varlılara parzalanması və s. amillər e.ə. II minilliyin axırı – 1 minilliyin əvvəllərində Şimali Azərbaycanda İbtidai icma quruluşunun daüılmasını sürətləndirdi.

Lakin bu ərazidə sinifli cəmiyyətin yaranması müəyyən müddət ləngimişdir.

Azərbaycanın Yaxın Şərqin mədəniyyət ocaqları ilə sıx əlaqədə olan cənub ərazilərində ilk quldar düvlətlər daha qədim düvrlərdə yaranmışdır.