Азярбайжан республикасы тящсил назирлийи азярбайжан дювлят нефт академийасы

 

 
100
3.8.1 Sintetik yag turşularının istehsal prosesində  
yaranan yan məhsullar və  onlardan istifadə 
 
  
Parafin  karbohidrogenlərinin  oksigenin  və  Mn  –  Na  tərkibli  katalizatorların 
iştirakı  ilə    maye  fazada  oksidləşdirilməsi  ilə  sintetik  yag  turşularının  istehsalı 
prosesində məqsədli məhsulla yanaşı tərkibində üzvi və qeyri üzvi turşular və onların 
duzları,  spirtlər,  aldehidlər,  ketonlar,  natrium  sulfat,  kalsium  duzları,  manqan,  dəmir 
və  üzvi  sintezin  digər  məhsulları  olan  xeyli  miqdar  çirkab  suları  və  kub  qalığı  da 
yaranır. Bununla əlaqədar olaraq sintetik yag turşularının istehsalı prosesində yaranan 
yan  məhsulların  və  çirkab  sularının  emalı,  onların  tərkibindən    çirkləndirici 
komponentlərin  ayrılması  və  istifadə  olunması  üçün  yeni  texnoloji  proseslərin 
yaradılması vacib məsələ hesab olunur. 
       Turş  çirkab  suları  parafinin  oksidləşməsi  ,  işlənmiş  havanın  soyudulması  və 
yuyulması  mərhələsində  yaranır.  Turş  çirkab  sularının  tərkibində  15%-ə  qədər  kiçik 
molekullu  C
1
-C
4
-  turşuları  olur.  Turş  su  axınında  onların  tərkibi  kütlə  faizi  ilə 
aşağıdakı kimidir: qarışqa turşusu – 5,48% ; sirkə turşusu – 5,04%; propion turşusu – 
2,40% ; yağ turşusu – 1,98%.    
         Turş  çirkab  sularının  tərkibində  kiçik  molekullu  C
1
-C
4
-  turşuları  ilə  yanaşı  az 
miqdarda  yüksək  molekullu  karbon  turşuları,  efir  və  karbonil  xarakterli  birləşmələr, 
neytral üzvi məhsullar da olur. Turş çirkab sularının (turşu ədədi 140-150 mq KOH/q 
olan) miqdarı bir ton ilkin parafinə görə 430-450 kq təşkil edir. Turş çirkab sularının 
destruktiv  təmizləmə  metodları  (bioloji  və  termiki  oksidləşmə,  əlektrokimyəvi 
təmizlənmə)  turş  sularda  olan  üzvi  birləşmələrin  parçalanmasına  əsaslanır.  Bu 
metodların ümumi çatışmayan cəhəti qiymətli kiçik molekullu turşuların itkisidir. Ona 
görə də son zamanlarda turş çirkab sularının regenerativ təmizləmə metodları – duzlu, 
ekstraksiyalı,  azeotrop  rektifikasiya    və  s.  geniş  yayılmışdır.  Bu  üsullar  kiçik 
molekullu turşuların və onların törəmələrinin çıxarılması ilə əlaqədardır.   

 
101
 
C
1
-C
4
-  turşularının  ammonium  duzları  azotlu  gübrə  kimi  istifadə  oluna  bilər. 
Turş  suların  amonyakla  neytrallaşdırılmasından  alınan  su  kondensatından  neftlərin 
susuzlaşdırılması  və  duzsuzlaşdırılması  zamanı  deemulqator  kimi  istifadə  olunlası 
zamanı  da  müsbət  nəticələr  əldə  olunmuşdur.  Su  kondensatından  qırmızı  kərpicin 
alınmasında,  istilik  energetik  aqreqatlarının  yuyulmasında,  həmçinin  də  sintetik 
solidolun  qatılaşdırıcısının  kiçik  molekullu  əsası  kimi  də  istifadə  oluna  bilər.  Kiçik 
molekullu  C
1
-C
4
-  turşuları  yemlərin  istehsalı  prosesində  də  istifadə  olunur.  Kiçik 
molekullu  C
1
-C
4
-  turşuları  konsentratının  tərkibində  qatışıqların  çoxlu  miqdarda 
olması onlardan geniş miqyasda istifadə etməyə imkan vermir. 
           Sulfatlı  çirkab  suları  tərkibində  üzvı  birləşmələr  qatışığı  ilə  birlikdə  8-12% 
natrium  sulfat  olan  məhlullardır.  Bu  çirkab  suların  tərkibində  olan  üzvi  qatışıqlar 
ə
sasən  C
1
-C
6
-  tərkibli  turşular  və  C
4
-C
11
-  tərkibli  dikarbon  turşularından  ibarətdir. 
Sulfatlı çirkab sularının istifadə dərəcəsi 20% -dən azdır. Bu cür suların utilizasiyası 
sellüloza-kağız,  şüşə,  kimya,  toxuculuq,  dərman  preparatlarının  istehsalı  və  digər 
sənaye  sahələrində  istifadə  olunan  natrium  sulfatın  ayrılmasından  ibarətdir.  Bunun 
üçün  ən  yaxşı  variant  çirkab  suyunun  əvvəlcə  üzvi  və  metal  qarışıqlarından 
təmizlənməsi  və  sonra  da  buxarlandırılması  hesab  olunur.  Bu  halda    natrium  sulfat  
98%  təmizliklə alınır və həm də keyfiyyətli hesab olunur. 
        Sintetik  yag  turşularının  istehsalı  prosesində  xeyli  miqdarda  laktonlar  alınır  ki, 
onlar  da  əsasən çirkab  sularında yığılırlar.  Laktonlar  oksiturşuların  natrium  duzları -  
beton  plastifikatorlarının  alınmasında  ilkin  xammal  kimi  istifadə  oluna  bilər. 
Oksiturşuların natrium duzu məhlulunun (tərkibi : i-C
5
-C
20 
tərkibli sntetik yag turşusu 
fraksiyası  –  25-38%;  lakton  və  efirlər  –  0,5-1,2%;  karbohidrogenlər  –  12-17%;  su)  
beton qarışığına əlavə olunması onun plastikliyini xeyli artırır. 
        Sintetik yag turşularının isrehsalı prosesində əsas məhsullardan biri də əsasən C
20 
və  daha  yüksək  turşu  fraksiyalarının  distilləsi  zamanı  əmələ  gələn    kub    qalıgından 
(çıxım 30%) ibarətdir. Kub qalıgı tökmə bərkidicilər istehsalında geniş istifadə sahəsi 
tapmışdır.  Onun  təsirini  müəyyən  etmək  üçün  kub  qalıgı  qətranlı  və  qətransız 

 
102
komponentlərə ayırmışlar ki, ondan da öz növbəsində  sabunlaşan və sabunlaşmayan 
məhsullar  almışlar.  Kub  qalıgının  turşu  ədədinin  azalması  onun  əsasında  alınan 
bərkidicinin  möhkəmliyinin  artmasına  səbəb  olmuşdur.  Bu  əsasən  kub  qalıgında 
qətranlı  birləşmələrin  artıq  olması  ilə  əlaqıdardır.  Əksinə,  kub  qalıgının  tərkibində 
qətransız birləşmələrin artıq olması onun turşu ədədinin azalmasına səbəb olur ki, bu 
da  onun  əsasında  alınan  bərkidicinin  möhkəmliyi  azaldır.  Sabunlaşan  maddələrdən 
alınan  bərkidicilərin  möhkəmliyi  qətranlı  və  qətransız  birləşmələrdən  təşkil  olunan 
bərkidicilərin möhkəmliyindəm aşagı olur. 
       Turşu  ədədi  70-100  mq  KOH/q  olan  kub  qalıgından  yol  tikintisi  üçün  bitum 
emulsiyalarının  hazırlanmasında  emulqator  kimi  istifadə  olunur.  C
18
-C
23 
tərkibli 
sintetik  yağ  turşuları  fraksiyası    sürtkü  materiallarının  alınmasında  istifadə  olunur. 
C
18
-C
23 
tərkibli  kub  qalığı  yüksəkparafinli  neftlərin  depressatorunun  istehsalı 
prosesində  tətbiq  olunan  ali  yag  spirtlərinin  alınmasında  istifadə  oluna  bilər.  Kub 
turşuları əsasında alınan ali yağ spirtlərinə olan tələblər aşağıda göstərilmişdir:  
Funksional ədədi, mq KOH/qr: turşu – 0,3 ; efir – 2,0; hidroksil 150 -165; karbonil – 
1,0;  yod  ədədi,  qr  I
2
/100  qr.  –  1,0-2,0;  spirtlərin  tərkibi  küt.%  -i  ilə  :  C
18 
–  tərkibli 
sintetik yağ spirtləri -  10%; C
18 
– 65%;  
          Kub qalıgından alınan  C
20
-C
25 
tərkibli sintetik yag turşularının vinil efirlərinin 
sintezi də mümkün olmuşdur. Kub qalıgının ayrılması metanol və ya aseton vasitəsilə, 
30
0
C temperaturda, kub qalığı : həlledici nisbətinin 1:4 qiymətində, ekstraksiya yolu 
ilə  həyata  keçirirlər.  Bu  halda  alınan  birləşmə  orta  distillatlı  karbohidrogen 
yanacaqlarında qoruyucu aşqar kimi istifadə oluna bilər.  
 
 
 
 
 
 

 
103
IV. Sintez qaz və onun əsasında məhsul istehsalı 
 
4.1. Sintez qaz istehsal
 
 
 
Neft  xammalları  resurslarının  məhdud olması  alternativ  xammallardan istifadə 
etməklə əsas üzvi sintez proseslərinin işlənib hazırlanmasını stimullaşdırır. Alternativ 
xammal  növlərinə    təbii qaz və daş kömür  misal  ola bilər.  Kömürdən,  daha doğrusu 
kömürün  tərkibində  olan  karbondan  çoxtonnajlı  kimya  istehsalında  istifadə  etmək 
üçün onu kimyəvi aktiv və texnoloji rahat birləşmələrə çevirmək lazımdır. Hidrogen 
və CO qarışıgı belə xassələrə malikdir. Bir sıra neft kimya məhsullarının alınmasında 
istifadə olunan CO və H
2
 – nin müxtəlif nisbətlərdə olan qarışığına sintez qaz deyilir. 
Kömürün  qazlaşdırılması  onun  su  buxarı  və  oksigenlə  qarşılıqlı  təsiri  ilə  həyata 
keçirilir.  Bu  halda  sintez  qazın  tərkibində  CO
:
H
2
  –  nin  mol  nisbəti  1:1 -ə kimi  olur. 
Təbii qaz (və ya onun əsas hissəsini təşkil edən, metan) kimyəvi proseslərdə bilavasitə 
istifadə oluna bilər, lakin, o da, tərkibində CO
:
H
2
 – nin mol nisbəti 1:3- ə bərabər olan 
sintez  qaza  çevrilə  bilər.  Bunun  üçün    metan  və  su  buxarı    nikel  katalizatoru 
içərisindən  buraxılmaqla      konversiya  prosesinə  uğradılır.  Sintez  qazın  üçüncü 
mənbəyi ağır neft qalıqlarıdır ki, onların da natamam oksidləşməsi zamanı  sintez qaz  
alına  bilər.  Əvvəllər    sintez  qazı  yüksək  temperaturda  qızdırılmış  kömür  içərisindən 
su  buxarı  buraxmaqla  alırdılar.  Sonralar  karbohidrogenlərin  konversiyası  üsulu 
üstünlük  təşkil  etməyə  başladı.  Karbohidrogenlərin  konversiyası  həm  katalitik,  həm 
də  termiki  yolla  aparıla  bilər.  Karbohidrogenlərin  katalitik  konversiyası  AI
2
O
3 
 
üzərində  olan  nikel  katalizatorunun  iştirakı  ilə  karbohidrogenlərin  su  buxarıyla 
qarşılıqlı təsirinə əsaslanır. 
            CH
4
   +   H
2
O                CO   + 3 H
2          
−∆
H
0
298
 = 206 kCoul/mol   ...(4.1) 
Metanın  konversiya  dərəcəsini  artırmaq  üçün  proses  800-900
0
C  –də  və  su  buxarının 
artıqlığı  şəraitində  aparılır.  Su  buxarı  və  metanın  həcm  nisbətləri  təxminən  4:1 
həddində götürülür.  Metanın konversiyası zamanı alınan qaz qarışığında H
2 
:
 CO– ya 
həcm nisbəti 3:1 həddindədir. Lakin üzvi sintez üçün istifadə edilən sintez qazda H
2 
:
 

 
104
CO  nisbəti 1:1  –dən (2,0
÷
2,3):1  həddində  olmalıdır. Odur ki, bu nisbəti  almaq  üçün 
konversiya  xammalı  kimi  ya  maye  karbohidrogenlər  ğötürülür,  ya  da  konversiya 
zamanı su buxarına CO
2
 əlavə olunur ki, o da karbohidrogeni konversiya edir : 
          
−
CH
2 
−
  +   H
2
O               CO   +   2 H
2         
                                       ...(4.2) 
            CH
4
   +    CO
2
                 2 CO   +  2 H
2 
, 
       
−∆
H
0
298
 = 247 kCoul/mol  ...(4.3) 
Karbohidrogenlərin  konversiyası  yüksək  endotermiki  olduğundan  prosesi  heterogen 
katalizatorla  doldurulmuş  borulu  sobalarda  aparırlar.  Bu  prosesin  əsas  çatışmayan 
cəhəti  yüksək  temperatura  davamlı  materialdan  hazırlanmış  borulardan  istifadə 
olunması  və  sobanın  faydalı  iş  əmsalının  az  olmasıdır.  Odur  ki,  konversiya  prosesi 
üçün daha perspektiv  üsul  yaradılmışdır. Bu halda endotermik  konversiya  reaksiyası 
ilə  yanaşı  konvertora  az  miqdarda    oksigen  verməklə  karbohidrogenlərin  bir 
hissəsinin ekzotermik yanma prosesini də həyata keçirirlər.  Bu üsul metanın parsial 
(qismən)  oksidləşməsinə  əsaslanır.  Burada  parsial  oksidləşmə  aparılır,  ona  görə  də 
prosesə verilən oksigenin miqdarı məhdud  götürülür. 
                     CH
4
  + 1/2 O
2
                 CO   + 2 H
2                        .............
(4.4) 
Müəyyən  olunmuşdur  ki,  konversiyaya  CH
4
  və  O
2
  1,0:0,55  həcm  nisbətində 
verilməlidir  ki,  partlayış  təhlükəsi  baş  verməsin.  Bu  proses  oksidləşdirici  və  ya 
avtotermiki  konversiya    da  adlanır  və  geniş  yayılmışdır.  Konvertorun  gövdəsi 
odadavamlı kərpiclə hörülmüşdür və soyuducu su köynəyinə  malikdir. Konvertorun 
yuxarı  hissəsində  olan  qarışdırıcıya  CH
4
  +  H
2
O  və  O
2
  +  H
2
O  qarışıqları  verilir. 
Metanın  yanması  konversiyaya  nəzərən  təxminən  10  dəfə  sürətlə  getdiyindən 
katalizatorun  yuxarı  qatlarında  temperatur  surətlə  maksimuma  (1100-1200
0
C)  çatır. 
Sobanın  çıxışında  temperatur  800-900
0
C  –yə  qədər  düşür.  Parsial  oksidləşmə 
metodundan adətən yüngül karbohidrogenlər və təbii qaz ehtiyatları olmadıqda, daha 
ağır  xammal  növlərinin  (naftadan  tutmuş  qalıq  yanacaq  fraksiyasina  qədər) 
konversiyası zamanı istifadə edirlər. Bu  üsulda yüksək temperatura davamlı borulara 
ehtiyac olmur və reaktorun konstruksiyası da sadə olur.
   

 
105
         Yüksək  təzyiq  altında  metanın  oksidləşdirici  konversiyası  ilə  sintez  qazın 
istehsalı prosesinin texnoloji sxemi şəkil 4.1- də göstərilmişdir. Konversiya olunacaq 
metanın  tərkibində  kükürdlü  birləşmələr  olmamalıdır.  Odur  ki,  tərkibində  kükürdlü 
birləşmələr olan metan götürülərsə, o  əvvəlcə təmizlənməlidir. Təmizlənmiş metan 1 
kompressoru vasitəsilə 2-3 MPa təzyiqə qədər sıxılaraq, lazımi miqdarda su buxarı və 
CO
2
 ilə qarışdırılır, 2 istidəyişdiricisində qismən soyudulmuş konvertor qazı ilə 400
0
C 
–yə  qədər  qızdırılır  və  6  konvertorunun  qarışdırıcısına  daxil  olur.  Qarışdırıcıya 
ə
vvəlcədən hazırlanmış eyni həcmdə oksigen və su buxarından ibarət olan qarışıq da 
verilir.  Konvertor  köynəkdə  qaynayan  kondensat  vasitəsilə  soyudulur.  Bu  halda  2-3 
MPa  təzyiqli  buxar  əmələ  gəlir  ki,  o  da  5  buxar  toplayıcısında  ayrılır.  6 
konvertorundan  çıxan  reaksiya  məhsulları  4  istidəyişdiricisində  qismən,  sonra  da 
müvafiq  olaraq  2  və  3  istidəyişdiricilərində    soyudularaq    7  skrubberinə  daxil  olur. 
Reaksiya məhsullarının istiliyi hesabına 4 utilizasiya qazanında yüksək təzyiqli buxar 
hasil olunur, 2 istidəyişdiricisində  su buxarı və CO
2
 qarışığı 3 istidəyişdiricisində isə 
su kondensatı qızdırılır. Qazın sona qədər soyudulması,8 soyuducusunda dövr edən su 
vasitəsilə, 7 skrubberində aparılır. Bu mərhələdə alınan sintez qaz CO və H
2
 nisbətinə 
olan tələbatdan asılı olaraq (həcm % -i ilə) :15-45%  CO, 40-75% H
2
 , 8-15% CO
2
 , 
0,5%  CH
4
  və  hər  biri  0,5-1%  N
2
  və  Ar  qarışığından  ibarət  olur.  Konvertor  qazlarını 
CO
2
 –dən təmizləmək üçün təzyiq altında su ilə absorbsiya, monoetanolaminin və ya 
kalium  karbonatın  sulu  məhlulları  ilə  xemosorbsiya  aparılır.  Qızdırılma  və  təzyiqin 
azaldılması  hesabına  əks  çevrilmələr  gedir  və  CO
2
  ayrılır,  məhlul  isə  regenerasiya 
olunur: 
 CH
2
OHCH
2
NH
2
   +   CO
2
                CH
2
OHCH
2
NH
2
 
⋅
 CO
2
                 ...(4.5) 
      K
2
CO
3
   +  CO
2
   +   H
2
O                2 KHCO
3
                                  ...(4.6) 
Konversiya  olunmuş  qaz  9  absorberinə  daxil  olur  və  orada  CO
2 
udulur  və 
təmizlənmiş  qaz  sonrakı  ayrılma  prosesinə  göndərilir.  Doymuş  absorbent  10 
istidəyişdiricisində  regenerasiya  olunmuş  məhlul  ilə  qızdırılır  və  11  desorberinə 
verilir. 
Desorberin 
aşağısından 
regenerasiya 
olunmuş 
absorbent 
10 

 
106
istidəyişdiricisini  keçməklə  yenidən  9  absorberinə  qaytarılır.  11  desorberinin 
yuxarısından  çıxan  CO
2 
uyğun  təzyiqə  qədər  sıxılır  və  yenidən  konversiya 
prosesinə qaytarılır.Bir ton təmizlənmiş sintez qaz almaq üçün 0,35-0,40 m
3
 təbii 
qaz, 0,2 m
3
 texniki oksigen və istifadə olunan təzyiqdən və əlavə olunan CO
2 
– dən 
asılı olaraq 0,2 – dən 0,8 kq –a qədər su buxarı sərf olunur. 
 
4.2. Sintez qaz əsasında gedən proseslər 
  
Sintez  qaz  əsasında  bir  çox  texnoloji  proseslər  işlənib  hazırlanmış  və  sənaye 
miqyasında tətbiq olunmuşdur. Sintez qaz metanol və butanolların oksosintez yolu ilə 
istehsalında çox geniş istifadə olunur. Digər tərəfdən, sintez qazın tərkibindən ayrılan 
hidrogen amonyak istehsalı prosesində istifadə olunur.  
           Sintez  qaz  əsasında  neftin  benzin,  kerosin  və  qazoyl  fraksiyalarını  əvəz  edə 
biləcək  doymuş  karbohidrogenlər  almaq  olar  (Fişer-Tropş  sintezi).  CO  və  H
2
  –nin 
metal  nikel  iştirakı  ilə,  200-250
0
C  temperaturda,  təzyiq  altında    katalizi  nəticəsində 
metanın əmələgəlməsi yaxşı məlumdur.  
                              CO  + 3 H
2
                 CH
4
    +   H
2
O                             ...(4.7) 
Metanlaşma  prosesi,  kömürdən  məişət  qazının  alınması  üçün  çox  maraqlıdır. 
1925-ci ildə Fişer və Tropş atmosfer təzyiqində dəmir tərkibli katalizatorların iştirakı 
ilə,  CO-  nun  katalitik  hidrogenləşməsi  sahəsində  tədqiqat  işləri  aparmış,  sintez 
məhsulu  kimi  müxtəlif  karbohidrogenlərdən  ibarət  olan  qarışıq  almışlar.  Sintez 
məhsulunun  tərkibində  metandan  başlayaraq  bərk  parafinlərə  qədər  alkanlar 
olmuşdur. Fişer-Tropş reaksiyasının ümumi tənliyi aşağıdakı kimidir. 
                  2n CO  +  (n + 1) H
2
                  C
n
H
2n + 2
  +  n CO
2
                     ... (4.8) 
Sonralar məlum oldu ki, bu proses üçün dəmir katalizatorundan daha aktiv olan kobalt 
katalizatoru  mövcuddur.  Hazırda  bu  üsulla  karbohidrogenlər  istehsalı  geniş 
yayılmamışdır,  bu  üsulla  karbohidrogenlər  istehsal  edən  yeganə  ölkə  Cənubi  Afrika 
Respublikasıdır, çünki bu ölkə ucuz kömür ehtiyatları ilə zəngindir. 

 
107
Kimyəvi məhsulların alınması üçün digər alternativ xammal növlərindən biri də sintez 
qaz  əsasında  alınan  metanol  ola  bilər.  İstehsal  olunan  metanolun  böyük  bir  hissəsi 
formaldehidin  alınmasına  sərf  olunur.  Eyni  zamanda,  “Monsanto”  (ABŞ)  firması 
tərəfindən təklif olunan, metanolun karbonilləşməsi yolu ilə sirkə turşusunun alınması 
prosesi sənaye miqyasında tətbiq olunmuşdur.  
CH
3
OH   +  CO                  CH
3
COOH                .... (4.9) 
Sirkə  turşusunun  bu  üsulla  istehsalı  onun  digər  alınma  usullarını  müvəffəqiyyətlə 
sıxışdırıb  çıxarır.  ABŞ-nın  “Mobil”  firması  tərəfindən,  seolitlərə  əsaslanan 
metanoldan yüksəkoktanlı benzinlərin və alçaq molekullu olefinlərin istehsalı prosesi 
işlənib hazırlanmışdır. 
     Üzvi  sintez  proseslərində  alternativ  xammalların  tətbiqi  sahəsində  tədqiqatlar 
kompleksində  şərti  olaraq  etilenə  qənaət  texnologiyalarının  yaradılması  xüsusi  qeyd 
oluna  bilər.  Bu  istiqamət  etilendən  polimer  materiallar  istehsalında,  etilendən  alınan 
etanol,  asetaldehid,  etilenqlikol  və  s.  kimi  məhsulların  sintezində  isə  birkarbonlu 
xammaldan  istifadə  olunmasına  imkan  verir.  Alternativ  xammallarının    çoxlu  sayda 
istifadə  istiqamətlərindən  sənaye  miqyasında  tez  tətbiq  olunan,  sintez  qaz  əsasında 
aşagı  molekullu  olefinlərin,  asetaldehidin,etanol  və  paraformun  karbonilləşdirilməsi 
ilə  metilalın  alınması  çox  maraqlıdır.CO  və  H
2
–nin  katalitik  çevrilməsi  çox 
müxtəlifdir. Onlardan iki ən mühüm olanı: karbohidrogenlərin, o cümlədən olefinlərin 
sintezi və spirtlərin, xüsusən də metanolun alınması proseslərini nəzərdən keçirəcəyik. 
 
4.3. Sintez qaz əsasında alçaq molekullu olefinlərin alınması 
Ə
dəbiyyat  dəlillərindən  görünür  ki,  C
2
-C
4
  tərkibli  olefinlərin  CO  və  H
2
-dən 
alınması prosesində ən effektiv katalizator, tərkibində kobalt və manqan olan ,K
2
O ilə 
promotorlaşdırılmış  dəmir  katalizatoru  hesab  olunur.  Alçaq  molekullu  olefinlərin 
sintezi,  yüksək  təzyiqdə,  stasionar  katalizator  layı  olan,  axınlı  qurğuda  həyata 
keçirilir.  Sintez  qaz  komponentlərinin  öz  aralarında  karbon  monooksidinin 

 
108
hidrogenləşməsi  ilə  olefin  karbohidrogenlərinin  alınması  reaksiyası  aşağıdakı  kimi 
gedir: 
                       
n
CO  +  2n H
2
                     C
n
H
2n
  + n H
2
O                    ... (4.10) 
Sintez  qaz  əsasında  aşağı  molekullu  olefinlərin  istehsalı  prosesinin  texnoloji  sxemi 
şə
kil 4.2-də göstərilmişdir. İlkin qaz qarışığı (təzyiqi 1,0-1,5 MPa olan) resirkulyasiya 
olunan CO və H
2
  ilə qarışdırılaraq 2 reaktoruna verilir. Sxemdə stasionar katalizator 
laylı  aralıq  istilik  çıxarma  qurğusu  ilə  təchiz  olunmuş  reaktordan  istifadə  olunur. 
Reaktordan  çıxan  sintez  məhsulları  380
0
C  temperatur ilə 3  buxar  generatoruna  daxil 
olur, 200
0
C –yə qədər soyudulur, 4 istidəyişdiricisini keçərək 5 rektifikasiya kalonuna 
daxil olur. 3 tablaşdırıcı-buxarlandırıcı aparatda təzyiqi 1,0 MPa olan su buxarı hasil 
olunur. 5 rektifikasiya kalonunda reaksiya məhsullarının tərkibində olan prosesin yan 
məhsulları  ayrılır,  qaz  şəkilli  məhsullar  isə  6  absorberində  CO
2
  –dən  absorbsiya 
olunur.  7  desorberində  CO
2
  desorbsiya  olunaraq  ayrılır,  absorbent  yenidən  6 
absorberinə qaytarılır. 6 absorberindən çıxan qazlar    CO–dan tamamilə təmizlənmək 
üçün  9  absorberinə  daxil  olur,  burada  qazların  tərkibində  olan  CO  monoetanolamin 
məhlulunda  tamamilə  absorbsiya  olunur.  Tamamilə  təmizlənmiş  qazlar  11 
demetanizatoruna verilir ki, burada da  təmizlənmiş reaksiya məhsullarından H
2
+CH
4
 
fraksiyası  ayrılır  və  12  metan-hidrogen  fraksiyasının  ayrılması  blokuna  göndərilir. 
Sonra  H
2
  +  CH
4
  fraksiyasından  ayrılmış  reaksiya  qazları  qaz  ayırma  blokuna  daxil 
olur ki, burada da alınan C
2
-C
7
 parafin fraksiyası C
5
-C
7
 – olefin karbohidrogenləri ilə 
birgə termiki piroliz prosesinə düçar edilmək üçün 15 borulu sobasına verilir. Borulu 
sobadan çıxan piroqaz 15 buxarlandırıcı- tablaşdırıcı aparatda 840
0
C –dən 400
0
C –yə 
qədər  soyudulur  ki,  bunun  da  hesabına  təzyiqi  4  –  13  MPa  olan  buxar  generasiya 
olunur.  15  buxarlandırıcı-tablaşdırıcı  aparatdan  çıxan  piroqaz  14  rektifikasiya 
kalonunda  pirolizin  maye  məhsullarından  ayrılaraq  1  nasosu  vasitəsilə  bir  hissəsi 
suvarma  kimi  5  rektifikasiya  kalonuna,  digər  hissəsi  isə  6  absorberinə  verilir.  14 
rektifikasiya  kalonundan  çıxan  pirolizin  maye  məhsullarının  bir  hissəsi  4 
istidəyişdiricisini keçərək yenidən 16 borulu sobaya qaytarılır. Hesablamalar göstərir 

 
109
ki,  sintez  qaz  əsasında  alınan  etilen  və  propilenin  maya  dəyəri  neft  məhsullarından 
alınana  nəzərən  2,0-2,5  dəfə  yüksəkdir.  Qeyd  etmək  lazımdır  ki,  maya  dəyərin  75-
80%-i xammalın payına düşür. Bu üsulla kiçik molekullu olefin karbohidrogenlərinin 
istehsalı neft xammalından uzaq, lakin kömür ehtiyatı çox olan rayonlarda rentabelli 
hesab oluna bilər.