B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

18-rasm. Kimyo sanoati.
M ineral o ‘g ‘itlar ishlab chiqarish respublika kim yo sanoatining 
asosiy tarm oqlaridan biri. Respublikada qishloq x o ‘ja lik uchun zarur 
b o ‘lgan am m ofos, am m iak selitrasi, am m oniy sulfat, superfosfat, 
karbam id, suyultirilgan am m iak, shuningdek, sam arador m urakkab 
azotli va fosforli o ’g ‘itlarni ishlab chiqarish y o ‘lga q o ‘yildi.
122

---

C het m am lakatlardan A Q SH , Y aponiya, G FR. F ransiya, B uyuk 
B ritaniya va Italiya, R ossiya k im y o viy m ahsulotlar ishlab ch iq a­
rish b o ‘yicha yetakchi o ‘rin lard a turadi. Jahon b o 'y ic h a kim yo 
sanoatining ishlab chiqarishining 3/4 qism i shu m am lakatlar hissa- 
siga to ‘g ‘ri keladi.
11.3. Ekologiyaning o ‘rganish uslublari
Ekologiyadan o ‘rganishning beshta uslubi m avjud:
1. K uzatib va yozib borish uslubi, o ‘rganadigan obyektlar haqida 
m a’lum ot avval to ‘planadi va keyin yozib boriladi;
2. Taqqoslash uslubi, o 'rgan adig an obyektlam ing o ‘xshashligi va 
farqi tahlil qilib k o ‘riladi;
3. Tarixiy uslub, rivojlanish davrlarini o ‘rganishga m o ija lla n a d i;
4. Tajriba uslubi, tabiatda b o ‘ladigan jaray o nlam i m a ’lum sharoit- 
da tajriba asosida o ‘rganadi;
5. M odullashtirish uslubi, tabiatdagi m urakkab hosildorligini od- 
diy m odullar nisbatida o ‘rganish.
Bugun insoniyat uchun bundan zarur yoki ekologiyani, ekologik 
ong va tushunchani kundalik hayot tarziga singdirishdan k o ‘ra boshqa 
ish yo'qdir. Ekologik ongni ekologik ta ’lim va tarbiya, m a’lum otlar 
orqali insonlardagi ekologik ta ’lim orqali qayta k o ‘rish, uning hayot 
tarzini va m a’naviyatini o ‘zgartirish zarur. Flozirgacha insonlar on- 
gida ekologik qonunlarga bo ‘ysunm aslik, tabiatga shunchaki nazar 
bilan qarash tasavvurlari singib ketgan. rnsonlam ing tabiatga b o'lgan 
nopisand m unosabati natijasida global isish va iqlim o ‘zgarishi, 
ch o ‘llanish, Orol dengizining qurib borishi kabi m uam m olar tuzatib 
boM maydigan ekologik krizislarni keltirib chiqardi. E kologik tushun- 
chaning faqat insonlar tom onidan: faqat ularga xos shakllanishi antro- 
pom arkaz tushuncha deb ataladi.
A ntropom arkaz tushuncha xususiyatlari quyidagi holatlarda o ‘z 
tasd ig ‘ini topib beradi:
—
inson uchun tabiat eng qim m atbaho, oliy degan tushuncha 
b o ‘lib shakllanishi va tabiat insonning shaxsiy mulki deb hisoblanishi;
123

---

- dunyo tushunchasi iyerarxik tarzda piram ida holida k o ‘rinishi 
yoki eng yuqorida inson turadi, undan quyidagi narsalar (inson to ­
m onidan insonlar uchun), yanada quyidagi tabiatning turli obyektlari;
- insonning barcha talablari qondirilishi;
- tabiat bilan o ‘zaro b o g ‘liq inson va insoniyat uchun to ‘g ‘ri va 
yechim i bor;
- yer yuzasidagi o dam lar o ‘rtasida axloqiy qonun va qoidalar 
faqat odam lar uchun, ular tab iat bilan bogManishda m utlaqo aham iyat 
kasb etm asdi;
-ta b ia tn in g keyingi riv o jlan ish ijaray o n sifatida tasav v u rq ilin ib , 
o ‘z rivojlanishi jaray o n id a insonga b o ‘ysunishi lozim.
A slida rivojlanish haqida tasavvurlar o ‘zgarib borm oqda, inson va 
tabiat bir yaxlit, ularni bir-biridan ajratib boMmaydi, shuning uchun 
inson va tabiatni bir-biriga qarshi q o 'y ish n o to 'g ‘ri va bem aqsad hi- 
soblanadi. Bir narsani unutm aslik lozim . inson tabiatsiz yashay ol- 
m aydi, tab iat esa insonsiz m avjud b o 'la oladi. Inson tabiat qonunla- 
rini o ‘zgartirish yoki y o ‘qotish im koniga ega em as, tabiat qonunlari 
inson buy ru g ‘i yoki xohishisiz ham rivojlanaveradi. Inson hech qa- 
chon tabiat ustidan hukm dor b o ‘la olm aydi. Inson tabiatga xos b o ‘ lib, 
uning ichida yashaydi. Inson tabiat qonunlariga biror o ‘zgartirish 
kirita olm aydi balki uning butun kuchi faoliyati, o ‘sha qonunlardan 
t o 'g 'r i foydalanishdir.