B. E. Turayev, X. Isayev, G. O. Akbarova tabiiy fanlarning

19-rasm. Ekologiya va inson.
E kologik tarbiya — tabiatni m uhofaza qilish borasida bilimni 
kuchaytirish va tabiatni him oya qilishdir. E kologik ta'lim n i dast- 
iab, m aktabda so ‘ngra oliy va o ‘rta m axsus ta ’lim m uassasalarida 
talabalarga m utaxassislik ham da y o ‘nalishlariga qarab m a ’lum otlar 
beriladi. A rxeologlar, asoslashiga k o ‘ra, odam ga o ‘tish davridagi 
o ‘tm ishdoshlar va m aym unga o ‘xshash o 'tm ish d osh larn ing ham da 
o ‘lib bitgan h ayvonlam ing D N K tahlili, jarni yerda yashagan tirik or- 
g an izm lam in g genetik jih atd an bir-biriga o ‘xshashligi ularning umu- 
m iy bir avloddan kelib chiqqanligini k o ‘rsatadi.
Yerdagi tirik m ateriya erkin, o ‘zin i-o ‘zi boshqaradigan tizim
b o ‘lib oqsil va nuklein kislotalar yoki biopolim erlardan tashkil top­
gan. N otirik jism lard an farqli belgi va xossalarining m uvofiqligi bilan 
ajralib turadi va ularning asosiy belgilari:
1) 
hujayrali tashkillashuvi;
2) 
m odda alm ashinuvida oqsil va nuklein kislotalarning asosiy 
yetakchi o ‘m i bilan, o ‘z -o ‘zidan yengillashib, yangi m uhitda barqa- 
rorlikni saqlab turadi.
Tirik organizm larda odatga k o 'ra harakat, ta ’sirlanish, o ‘sish, ri­
voj lanish, ritm iylik, k o ‘payish va irsiylik belgilari nam oyon bo ‘ladi,
126

---

shuningdek, ular tashqi m uhitga m oslashadi. B undan tashqari ular o 'z
kim yoviy tarkiblarini saqlab, m odda alm ashinuv jarayonini tezlashti- 
radi. Tirik m ateriyalar kim yoviy elem entlar uglerod, kislorod, azot va 
vodoroddan iborat bo ‘ladi, shuni aytish kerakki notirik tabiatda ham
ushbu elem entlar m avjud, am m o ularning m iqdori boshqa nisbatda 
b o ‘ladi. Tashqi m uhit bilan o 'z a ro b o g 'liq lik , bir tom ondan barcha 
tirik m ateriya yaxlit bir tizim sifatida k o 'rin ish i um um iy qonunlarga 
bo 'y sun adi, ikkinchi tom ondan ham m a biologik tizim o 'z ig a xos alo- 
hida b o 'lib elem entlar bilan o 'z a ro b o g 'lan gan b o 'lad i.
M odda almashinuvi yoki m etabolizm jarayonida tirik organizmlar- 
da ko 'p gin a kimyoviy reaksiyalar borishi natijasida organizm ga zarur 
m oddalar ishlab chiqiladi va ular energiya bilan ta ’m inlanadi. Bora- 
digan asosiy reaksiyalardan biri fotosintez b o 'lib quyosh yorug'ligi 
evaziga anorganik m oddalardan organik m oddalar hosil bo'ladi. F o ­
tosintez bilan bir qatorda organik birikm alarning sintezi jarayoni an­
organik m oddalar orqali boradi. Oltingugurt, vodorod, serovodorod, 
temir, amm iak, nitrat va boshqa anorganik m oddalarning oksidlanishi 
kim yoviy energiya orqali boradi. Bu jarayonga xem osintez deb ataladi.
Har bir tirik organizm ning paydo b o 'lg an id an o 'lish ig a qadar 
vaqt davom ida har xil tezlikda m etabolik jarayo n lar boradi, ja ra y o n ­
ga ontogenez deyiladi. O ntogenez o 'z id a m orfologik, fiziologik va 
bioxilm a-xillik yangilanishni m a’lum davom iylikda tirik organizm ­
ning butun hayotida m uvofiqlashtirib boradi. O ntogenez organizm ­
ning o 'sish i, hajmi o 'sh ish i, gavdasi yiriklashuvi, bir hujayralilar va 
to 'q im a la r o 'rtasidag i farqlar va organizm da turli funksiyalarning ba- 
jarilishini tartibga solib turadi.